Czas akcji: I połowa XIII w. p.n.e.
Miejsce akcji: – określone w didaskaliach (komentarzach, uzupełnieniach, opisach występujących między dialogami): przed pałacem królewskim w Tebach (jedno z greckich miast-państw).
Osoby dramatu:
- ANTYGONA, córka Edypa
- ISMENA, jej siostra
- CHÓR tebańskich starców
- KREON, król Teb
- STRAŻNIK
- HAIMON, syn KREONA
- TYREZJASZ, wróżbita
- POSŁANIEC
- EURYDYKA, żona KREONA
Uwaga!
W różnych przekładach Antygony możecie spotkać się z inaczej pisanymi imionami bohaterów i nazwami geograficznymi, np.
- Haimon = Hajmon
- Tyrezjasz = Terezjasz
- Eteokl = Eteokles
- Polinik = Polinejk = Polinejkes
Zapamiętaj cechy tragedii greckiej!
- chór,
- jedność miejsca, akcji i czasu,
- sytuacja tragiczna,
- podział na stasimony.
To jest jeszcze ważne!
- Akcja dramatu toczy się w ciągu jednej doby – zaczyna się tuż przed świtem, a kończy po zachodzie słońca.
- Nie zmienia się miejsce akcji – przestrzeń ograniczona jest do pałacu w Tebach. O innych miejscach (pole bitwy dwóch braci, jaskinia, w której zamknięto Antygonę) dowiadujemy się z pieśni Chóru lub wypowiedzi innych bohaterów.
- Wydarzenia ograniczone są do jednego wątku – zakazanego czynu Antygony i jego konsekwencji.
- W każdej scenie widzimy nie więcej niż dwie rozmawiające osoby (nawet jeśli na scenie jest ich więcej, dialog prowadzą tylko dwie postacie).
- Tragedia Sofoklesa nie jest podzielona tak jak dramaty późniejsze na akty i sceny, lecz na epejsodiony (odpowiednik scen) i stasimony (pieśni Chóru). Scena wprowadzająca nazwana jest prologiem, pierwsze wystąpienie Chóru to parodos, a scena końcowa to exodos.
- Dialogi i pieśni Chóru są pełne patosu:
- występują w nich poetyckie apostrofy (do słońca, bogów),
- rozbudowane porównania (tzw. homeryckie),
- złożone epitety: białotarczych (huf).
Zapamiętaj funkcję chóru w tragedii greckiej!
Chór to dość nietypowy bohater. Chór nie jest tylko biernym obserwatorem zdarzeń, jak często zdarzało się w tragediach greckich. Jako część społeczeństwa tebańskiego (pełni rolę posłów, rady miasta) wypowiada też swoją opinię w sprawie Antygony – najpierw dość powściągliwie, aż w końcu bierze stronę Antygony. Dzięki jego obecności poznajemy nie tylko aktualne, lecz także zakulisowe zdarzenia, jak również i to, co zdarzyło się przed rozpoczęciem akcji.
Czym jest tragizm?
Tragizm to sytuacja bez wyjścia – jakkolwiek postąpi bohater i tak poniesie klęskę.
Jakie zdarzenia poprzedzają akcję Antygony?
Rekonstrukcja zdarzeń:
Zhańbiony ojciec to Edyp. Ojciec Lajos porzucił go, gdy dowiedział się od wyroczni, że zginie z ręki syna. Małego chłopca znalazł pasterz i postanowił oddać bezdzietnej parze królewskiej w Koryncie. Gdy Edyp dorósł, udał się do wyroczni, od której usłyszał, że zabije własnego ojca. By przepowiednia się nie spełniła, młodzieniec opuścił Korynt. W drodze zabił mężczyznę, który – jak się okazało po latach – był jego ojcem. Edyp ożenił się z wdową po Lajosie – Jokastą, czyli z własną matką. Miał dwóch synów: Eteoklesa i Polinejkesa oraz dwie córki: Antygonę i Ismenę. Prawda wychodzi na jaw, gdy w Tebach rozszalała się zaraza. Jak obiecała wyrocznia – zaraza minie, gdy znajdzie się zabójca Lajosa. Sam Edyp nie szczędzi sił, by śledztwo doprowadzić do końca. Znajduje zabójcę – jest nim on sam. Gdy dowiaduje się prawdy, z rozpaczy oślepia się. Jokasta zaś popełnia samobójstwo. To jeszcze nie koniec! Synowie Edypa nie mogą dojść do porozumienia, jeśli chodzi o przejęcie władzy. Na tronie zasiada Eteokles, ale nie podoba się to Polinejkowi, który wszczyna bunt. Kiedy dochodzi do otwartej bitwy, obydwaj bracia (jeden – obrońca ojczyzny, drugi – zdrajca) giną.
Temat Antygony Sofoklesa
W bitwie poległo dwóch braci: Eteokles i Polinejkes. Pierwszy z nich zasługuje na to, by został sprawiedliwie „w grobie pochowany”. Drugiego nie wolno pogrzebać, gdyż był zdrajcą, przez którego doszło do wojny domowej. Rozkazem nowego władcy – Kreona – Polinejkes ma być pozostawiony na pustyni na żer drapieżnym ptakom i zwierzętom. Kto śmiałby przeciwstawić się woli króla, zostanie publicznie ukamienowany. Rozkaz łamie siostra braci – Antygona. Przyłapana na gorącym uczynku, wcale nie próbuje wytłumaczyć się ze swego czynu, a wręcz przeciwnie – jest dumna z tego, co zrobiła dla brata. Złamała prawo świeckie, ale postąpiła zgodnie z niepisanym prawem boskim. Co na to Kreon – jej stryj? Nie cofa się przed danym słowem – wydaje wyrok śmierci wbrew prośbom własnego syna Hajmona, wbrew mędrcom tebańskim, wbrew wróżbicie Tejrezjaszowi. Swoją decyzją obraził bogów – dlatego poniesie karę. Jego syn i żona popełnią samobójstwo.
Skojarz główne problemy Antygony Sofoklesa
1. Problem winy i kary!
Tylko kto jest tu winny?
- Antygona, bo złamała ustanowione przez władcę prawo. Kreon miał po części rację – jeden z jego bratanków był zdrajcą narodowym, musiał więc zostać ukarany, nawet po śmierci.
- Kreon, bo zakazem pochówku zwłok Polinejka złamał prawo boskie, według którego wszyscy zmarli muszą zostać pochowani, aby przebyć drogę do krainy zmarłych.
2. Problem władzy!
Czy Kreon nie nadużył władzy, wydając rozkaz, z którym tak naprawdę nie zgadzało się prawie całe społeczeństwo tebańskie? Do pewnego momentu uznajemy jego racje, ale nagle czytelnik (widz) musi obrócić się przeciwko królowi Teb, gdyż okazuje się on pysznym i żądnym władzy despotą, który nie chce słuchać rozsądnych argumentów Hajmona, Przodownika Chóru i wróżbity Tejrezjasza.
3. Problem konfliktu pokoleń!
Widać go wyraźnie w dyskusji Kreona z synem, ale chwilami wydaje się, że role są tu odwrócone. To Hajmon jest mądrzejszy od ojca, używa rozsądnych argumentów i darzy szacunkiem Kreona ojca i Kreona władcę.
4. Problem Fatum, które ciąży nad losem człowieka!
Szczególne piętno Fatum odcisnęło na całym rodzie Labdakidów. Kilkakrotnie wspomina o tym Chór:
- „ojciec/ Zginął zhańbiony i wstydem okryty, […] swe oczy własną wykłuł ręką!”
- „na sznurze haniebnie skończyła/ Matka i żona – jedna w dwu tych słowach!”
- „śmierć obydwu braci,/ Co się wzajemnie w dniu jednym zabili”
Jakimi wartościami kierują się bohaterowie Antygony?
Które wartości uznają za najwyższe? Które są gotowi poświęcić?
- Dla Antygony najwyższe wartości to miłość do brata i prawo ustanowione przez bogów, nakazujące zasypanie ciała zmarłego choćby trzema garściami piachu. W imię obowiązku wobec zmarłego brata poświęca nie tylko swoją przyszłość (małżeństwo z Hajmonem), ale życie – płaci więc najwyższą cenę.
- Kreon chce spełnić się w roli władcy. W jego pojmowaniu prawa i przyjętego systemu rządów postępuje słusznie, nie może wycofać się z zajętego stanowiska. Gotowy jest poświęcić miłość swego syna i szacunek rodziny oraz złamać prawo boskie. Nie wychodzi na tym najlepiej – rozjusza bogów, traci rodzinę, szacunek poddanych i swoją upragnioną… władzę.
Kto przeciwko komu:
Pary antagonistycznych (przeciwstawnych sobie) postaci Antygony.
- Pierwsza para to Antygona i Kreon.
Ale nie tylko… W tragedii Sofoklesa ścierają się też racje:
- Antygony i Ismeny
Siostra głównej bohaterki nie podziela początkowo jej poglądów. Nie chce pomóc Antygonie w pochówku brata. Kieruje się strachem, bojaźnią o własne życie, czuje się za słaba, by przeciwstawić się rozkazowi Kreona, chce być w zgodzie z prawem. Ale w momencie oficjalnego oskarżenia Antygony Ismena wspiera siostrę i poczuwa się do współwiny: „I biorę na się, i dzielę z nią winę”. Wtedy jednak pełna goryczy i cynizmu Antygona odrzuca wsparcie siostry – odnosi się do niej lekceważąco.
- Hajmona i Kreona
Ich poglądy ścierają się wprost w bezpośredniej dyskusji. Hajmon solidaryzuje się z Antygoną. By wytłumaczyć ojcu jej racje (z którymi sympatyzują mieszkańcy Teb), rozpoczyna rozmowę dyplomatycznie. Szanuje ojca oraz jego sprawiedliwe i słuszne decyzje, ale podważa jego przeświadczenie o poparciu społecznym – ludzie są oburzeni decyzją o wyroku na Antygonę, ale boją się do tego oficjalnie przyznać. Radzi ojcu zmienić zdanie. Kreon jest oburzony stanowiskiem syna i nie chce słuchać jego podpowiedzi: „Ja? W moim wieku uczyć się rozumu/ Mam od człowieka o tyle młodszego?”. Hajmonowi nie udaje się zjednać ojca do swoich poglądów i namówić do zmiany decyzji. Kreon odrzuca stanowisko syna i kwestionuje jego rady. Finał dyskusji nie zapowiada niczego dobrego dla żadnej ze stron: Hajmon wybiega, grożąc ojcu, że to ich ostatnie spotkanie. A Kreon wydaje ostateczny wyrok: Antygona ma być zamknięta żywcem w jaskini.
- Hajmona i Przodownika Chóru
Hajmon nie przyjmuje do wiadomości słów Przodownika Chóru: „Panie, sumienie mi dawno już mówi:/ Czy tu w tym czynie boskiej nie ma woli?”. Wszak pochówek zmarłego jest oznaką czci wobec bogów, ale Hajmon nie przyjmuje tego argumentu.
Według Kreona dobry władca:
- Nie może być tchórzem.
- Musi być pewny swoich decyzji.
- Nie może zmienić raz podjętej decyzji.
- Nie może przedkładać dobra rodziny nad dobro państwa.
- Musi sprawować rządy silnej ręki.
- Musi być bezwzględny dla zdrajców.
- Ma prawo być okrutny dla nieposłusznych i nieprawomyślnych.
- Powinien być zawsze konsekwentny.
Na czym polega uniwersalność (ponadczasowość) Antygony?
Zmieniły się realia, ale problem buntu jednostki przeciw władzy i samej władzy – jej powinności i praw pozostał ten sam.
- Kreon (dziś) = dyrektor, prezes, minister, prezydent.
- Antygona (dziś) = siostra, córka, dziewczyna, która kocha.
Cechy Antygony i Ismeny
- Antygona jest:
odważna, śmiała, nieustraszona, nieulękła, nieugięta, twarda, nieustępliwa, niezachwiana w swoich decyzjach, nieprzejednana, harda, stanowcza, pewna swoich racji, bezkompromisowa, dumna.
- Ismena jest:
słaba, pokorna, bezradna, strachliwa, bojaźliwa, zalękniona, zatroskana o siostrę, przerażona karą, która grozi siostrze.
Antygona i Ismena według własnej oceny:
- Ismena zarzuca Antygonie: nierozwagę, lekceważenie prawa, gorączkę uczuć, naiwność.
- Antygona zarzuca Ismenie: opieszałość, tchórzostwo, bojaźliwość, brak uczuć rodzinnych.
Didaskalia – informacja o zakończeniu rozmowy przez siostry. Zapowiedź wystąpienia Chóru.
Wypracowanie
Czy miłość do rodziny może tłumaczyć nieposłuszeństwo wobec władzy? Rozważ problem na podstawie „Antygony” Sofoklesa.
Zobacz:
Z jakiego mitu wywodzi się Antygona Sofoklesa? Na czym polega tragizm Antygony i Kreona?
Racje serca i racje rozumu – rozpatrz konflikt między Antygoną a Kreonem