Czas akcji

I połowa XIII w. p.n.e.

Miejsce akcji

Teby

Autor

Sofokles
Żył w V w. p.n.e. Największy tragik w starożytnej Grecji. Wprowadził wiele innowacji scenicznych – dodał do tragedii trzeciego aktora, po raz pierwszy zastosował na scenie dekoracje, zwiększył liczbę członków chóru z 12 do 15. Był autorem 120 tragedii, z czego zachowało się w całości zaledwie 7. Słynne utwory: Antygona, Ajas, Król Edyp.

Bohaterowie

  • Antygona – tytułowa bohaterka, córka Edypa, siostra Ismeny.
  • Kreon – nowy władca Teb, stryj Antygony i Ismeny.
  • Ismena – siostra Antygony.
  • Hajmon – syn Kreona i narzeczony Antygony.
  • Chór – dość nietypowy bohater. Chór nie jest tylko biernym obserwatorem zdarzeń, jak często było w tragediach greckich. Jako część społeczeństwa tebańskiego (pełni rolę posłów, rady miasta) wypowiada też swoją opinię w sprawie Antygony – najpierw dość powściągliwie, aż w końcu bierze stronę Antygony. Dzięki jego obecności poznajemy nie tylko aktualne, lecz także zakulisowe zdarzenia, jak również i to, co wydarzyło się przed rozpoczęciem akcji.

Temat

W bitwie poległo dwóch braci: Eteokles i Polinejkes. Pierwszy z nich zasługuje na to, by został sprawiedliwie „w grobie pochowany”. Drugiego z braci nie wolno pogrzebać, gdyż był zdrajcą, przez którego doszło do wojny domowej i walki o władzę. Rozkazem nowego władcy – Kreona – Polinejkes ma być pozostawiony na pustyni na żer drapieżnym ptakom i zwierzętom. Kto śmiałby przeciwstawić się woli króla, zostanie publicznie ukamienowany. Rozkaz łamie siostra braci – Antygona. Przyłapana na gorącym uczynku, wcale nie próbuje wytłumaczyć się ze swego czynu, a wręcz przeciwnie – jest dumna z tego, co zrobiła dla brata. Złamała prawo świeckie, ale postąpiła zgodnie z niepisanym prawem boskim. Co na to Kreon – jej stryj? Nie cofa danego słowa – wydaje wyrok śmierci wbrew prośbom syna Hajmona, wbrew mędrcom tebańskim, wbrew wróżbicie Tejrezjaszowi. Swoją decyzją obraził bogów – dlatego poniesie karę. Jego syn i żona popełnią samobójstwo.

Zauważ, że:

  • Akcja dramatu toczy się w ciągu jednej doby – zaczyna się tuż przed świtem, a kończy po zachodzie słońca.
  • Nie zmienia się miejsce akcji – przestrzeń ograniczona jest do pałacu w Tebach. O innych miejscach (pole bitwy dwóch braci, jaskinia, w której zamknięto Antygonę) ­dowiadujemy się z pieś­ni Chóru lub wypowiedzi innych bohaterów.
  • Wydarzenia ograniczone są do jednego wątku – zakazanego czynu Antygony i jego konsekwencji.
  • W każdej scenie widzimy nie więcej niż dwie rozmawiające osoby (nawet jeśli na scenie jest ich więcej, dialog prowadzą tylko dwie postacie).
  • Tragedia Sofoklesa nie jest podzielona tak jak dramaty późniejsze na akty i sceny, lecz na epejsodiony (odpowiednik scen) i stasimony (pieśni Chóru). Scena wprowadzająca nazwana jest prologiem, pierwsze wystąpienie Chóru to parodos, a scena końcowa to exodos.
  • Dialogi i pieśni Chóru są pełne patosu: występują w nich poetyckie apostrofy (do słońca, bogów), rozbudowane porównania (tzw. homeryckie).

 

Rekonstrukcja zdarzeń poprzedzających akcję dramatu:

Zhańbiony ojciec to Edyp. Ojciec Lajos porzucił go, gdy dowiedział się od wyroczni, że zginie z ręki syna. Małego chłopca znalazł pasterz i postanowił oddać bezdzietnej parze królewskiej w Koryncie. Gdy Edyp dorósł, udał się do wyroczni, od której usłyszał, że zabije własnego ojca. By przepowiednia się nie spełniła, młodzieniec opuścił Korynt. W drodze zabił rycerza, który – jak się okazało po latach – był jego ojcem. Edyp ożenił się z wdową po Lajosie – Jokastą, czyli z własną matką. Miał dwóch synów: Eteoklesa i Polinejkesa oraz dwie córki: Antygonę i Ismenę. Prawda wychodzi na jaw, gdy w Tebach rozszalała się zaraza. Jak obiecała wyrocznia – zaraza minie, gdy znajdzie się zabójca Lajosa. Sam Edyp nie szczędzi sił, by śledztwo doprowadzić do końca. Znajduje zabójcę – jest nim on sam. Gdy dowiaduje się prawdy, z rozpaczy oślepia się. Jokasta zaś popełnia samobójstwo. To jeszcze nie koniec! Synowie Edypa nie mogą dojść do porozumienia, jeśli chodzi o przejęcie władzy. Na tronie zasiada Eteokles, ale nie podoba się to Polinejkowi, który wszczyna bunt. Kiedy dochodzi do otwartej bitwy, obydwaj bracia (jeden – obrońca ojczyzny, drugi – zdrajca) giną.

 

Jakimi wartościami kierują się bohaterowie?
Które wartości uznają za najwyższe?
Które są gotowi poświęcić?

  • Dla Antygony najwyższe wartości to miłość do brata i prawo ustanowione przez bogów, nakazujące zasypanie ciała zmarłego choćby trzema garściami piachu. W imię obowiązku wobec zmarłego brata poświęca nie tylko swoją przyszłość (małżeństwo z Hajmonem), ale własne życie – płaci więc najwyższą cenę.
  • Kreon chce spełnić się w roli władcy. W jego pojmowaniu prawa i przyjętego systemu rządów postępuje słusznie, nie może wycofać się z zajętego stanowiska. Gotowy jest poświęcić miłość swego syna i szacunek rodziny oraz złamać prawo boskie. Nie wychodzi na tym najlepiej – rozjusza bogów, traci rodzinę, szacunek poddanych i swoją uprag­nioną… władzę.

Według Kreona dobry władca:

  • Nie może być tchórzem.
  • Musi być pewny swoich decyzji.
  • Nie może zmienić raz podjętej decyzji.
  • Nie może przedkładać dobra rodziny nad dobro państwa.
  • Musi sprawować rządy silnej ręki.
  • Musi być bezwzględny dla zdrajców.
  • Ma prawo być okrutny dla nieposłusznych i nieprawomyślnych.
  • Powinien być zawsze konsekwentny.

 

Główne problemy

Problem winy i kary!
Tylko kto jest tu winny?

  • Antygona, bo złamała ustanowione przez władcę prawo. Kreon miał po części rację – jeden z jego bratanków był zdrajcą ojczyzny, musiał więc zostać ukarany, nawet po śmierci.
  • Kreon, bo zakazem pochówku zwłok Polinejka złamał prawo boskie, według którego wszyscy zmarli muszą zostać pochowani, aby przebyć drogę do krainy zmarłych.

Problem władzy!
Czy Kreon nie nadużył władzy, wydając rozkaz, z którym tak naprawdę nie zgadzało się prawie całe społeczeństwo tebańskie? Do pewnego momentu uznajemy jego racje, ale nagle czytelnik (widz) musi obrócić się przeciwko królowi Teb, gdyż okazuje się on pysznym i żądnym władzy despotą, który nie chce słuchać rozsądnych argumentów Hajmona, Przodownika Chóru i wróżbity Tejrezjasza.

Problem konfliktu pokoleń!
Widać go wyraźnie w dyskusji Kreona z synem, ale chwilami wydaje się, że role są tu odwrócone. To Hajmon jest mądrzejszy od ojca, używa rozsądnych argumentów i darzy szacunkiem Kreona-ojca i Kreona-władcę.

Problem Fatum, które ciąży nad losem człowieka!
Szczególne piętno Fatum odcisnęło na całym rodzie Labdakidów. Kilkakrotnie wspomina o tym Chór:

  • „ojciec/ Zginął zhańbiony i wstydem okryty, […] swe oczy własną wykłuł ręką!”,
  • „na sznurze haniebnie skończyła/ Matka i żona – jedna w dwu tych słowach!”,
  • „śmierć obydwu braci,/ Co się wzajemnie w dniu jednym zabili”.

Racje serca i racje rozumu – rozpatrz konflikt między Antygoną a Kreonem

Kto przeciwko komu

Pary antagonistycznych (przeciwstawnych sobie) postaci:

Antygony i Ismeny
Ismena – siostra głównej bohaterki nie podziela początkowo jej poglądów. Nie chce pomóc Antygonie w pochówku brata. Kieruje się strachem, bojaŹnią o własne życie, czuje się za słaba, by przeciwstawić się rozkazowi Kreona, chce być w zgodzie z prawem. Ale w momencie oficjalnego oskarżenia Antygony Ismena wspiera siostrę i poczuwa się do współwiny: „I biorę na się, i dzielę z nią winę”. Wtedy jednak pełna goryczy i cynizmu Antygona odrzuca wsparcie siostry – odnosi się do niej lekceważąco i kwestionuje jej „udział w sprawie”.

Hajmona i Kreona
Ich poglądy ścierają się wprost w bezpośredniej dyskusji. Hajmon solidaryzuje się z zachowaniem Antygony. By wytłumaczyć ojcu jej racje (z którymi sympatyzują mieszkańcy Teb), rozpoczyna rozmowę dyplomatycznie. Szanuje ojca oraz jego sprawiedliwe i słuszne decyzje, ale podważa jego przeświadczenie o poparciu społecznym – ludzie są oburzeni decyzją o wyroku na Antygonę, ale boją się do tego oficjalnie przyznać. Radzi ojcu zmienić zdanie. Kreon jest oburzony stanowiskiem syna i nie chce słuchać jego podpowiedzi: „Ja? W moim wieku uczyć się rozumu/ Mam od człowieka o tyle młodszego?”. Hajmonowi nie udaje się zjednać ojca do swoich poglądów i namówić do zmiany decyzji. Kreon odrzuca stanowisko syna i kwestionuje jego rady. Finał dyskusji nie zapowiada niczego dobrego dla żadnej ze stron: Hajmon wybiega, grożąc ojcu, że to ich ostatnie spot­kanie. A Kreon wydaje ostateczny wyrok: Antygona ma być zamknięta żywcem i tym samym skazana na śmierć głodową.

Hajmona i Przodownika Chóru
Hajmon nie przyjmuje do wiadomości słów Przodownika Chóru: „Panie, sumienie mi dawno już mówi:/ Czy tu w tym czynie boskiej nie ma woli?”. Wszak pochówek zmarłego jest oznaką czci wobec bogów, ale Hajmon nie przyjmuje tego argumentu.

Kreon – bohater literacki

Antygona – sprawdzian wiadomości

1. Do kogo z prośbą o pomoc w pochowaniu Polinejkesa zwróciła się Antygona?

Antygona poprosiła swoją siostrę – Ismenę – o pomoc w urządzeniu pogrzebu brata. Ismena była temu przeciwna – uważała, że pochowanie brata będzie działaniem sprzeciwiającym się decyzji władcy.

2. Kim dla Hajmona jest Kreon?

Kreon jest ojcem Hajmona.

3. W jaki sposób zginęła Antygona?

Kreon kazał zamurować Antygonę żywcem w skalnej grocie na pustkowiu. Zamierzał zostawić jej trochę jedzenia – ale dziewczyna i tak przecież umarłaby z głodu. Antygona nie chciała jednak umierać w męczarniach i dlatego się powiesiła.

4. Dlaczego Kreon zabronił pochować Polinejkesa?

Uznał go za zdrajcę ojczyzny i zakazał opłakiwać zmarłego oraz urządzać mu pogrzeb. Ciało Polinejkesa miało pozostać w miejscu jego śmierci, wystawione na żer drapieżnym ptakom.

5. Dlaczego Kreon odwołał swój rozkaz?

Kreon odwołał swój rozkaz, ponieważ przeraził się wróżby Tyrezjasza. Stary prorok przepowiedział mu, że bogowie odwrócą się od Teb i jego mieszkańców, ponieważ żaden człowiek nie powinien ingerować w boskie prawa. Króla najbardziej przekonała jednak przepowiednia, że zapłaci za swój upór śmiercią syna.

6. Kto przyznał się do pogrzebania ciała Polinejkesa?

Schwytana na gorącym uczynku grzebania ciała brata Antygona od razu przyznała się do zarzucanych jej win. Ale do współudziału przyznała się też Ismena – chciała towarzyszyć siostrze w trudnych chwilach i wesprzeć ją swoją postawą.

7. O co Hajmon prosił Kreona?

Hajmon prosił ojca o ponowne rozważenie swojej decyzji, o sprawiedliwy osąd i wyrok oraz zasięgnięcie rady u starszyzny.

 

Wypracowanie

Czy miłość do rodziny może tłumaczyć nieposłuszeństwo wobec władzy? Rozważ problem na podstawie „Antygony” Sofoklesa.

 

Zobacz:

Antygona, Sofokles

Antygona na egzaminie

Antygona – pytania i odpowiedzi

Antygona tragedią o miłości i śmierci

Antygona i Kreon – dwie postawy życiowe

Kto ma rację – Antygona czy Kreon?

Z jakiego mitu wywodzi się Antygona Sofoklesa?

Czy Antygona jest typową tragedią?