Quo vadis Henryka Sienkiewicza

Czas i miejsce akcji

Czas akcji:
Akcja powieści przypada na końcowy okres panowania Nerona: 63-66 rok, zaś epilog przedstawia moment jego śmierci w 68 roku.

Miejsce akcji:
Rzym, dwór w Ancjum.

Tytuł

Tytuł powieści nawiązuje do sceny, która wydarzyła się na drodze appijskiej. Święty Piotr, za namową współwyznawców, zdecydował się opuścić Rzym, aby nie dosięgły go prześladowania Nerona. Chciał kontynuować nauczanie z dala od Rzymu, gdzie chrześcijanie byli skazani na zagładę. Przed oczami zrezygnowanego apostoła ukazał się Chrystus i na pytanie Piotra „Quo vadis, Domine?” (Dokąd zmierzasz, Panie?), Chrystus odpowiedział, że skoro Piotr opuszcza chrześcijan, On idzie, aby Go powtórnie ukrzyżowano. Piotr umocniony w wierze powrócił do Rzymu. Wkrótce potem zginął śmiercią męczeńską.

Znaczenie tytułu
Słowa „Dokąd, zmierzasz?” mogą być kierowane do każdego z bohaterów powieści. Dokąd zmierzasz, czyli: jaki jest twój cel, co zamierzasz, czego naprawdę pragniesz? To pytanie o sens życia i prawdziwe wartości.

Takie samo pytanie można zadać całemu światu, cywilizacji, kulturze europejskiej. Powieść opisuje czasy, kiedy gwałtownie zmieniała się kultura Europy, świat pogański kończył się, zaczynała się epoka chrześcijaństwa. Sienkiewicz pisząc powieść z perspektywy wielu wieków, wiedział, że wówczas Europa zdecydowanie wybrała chrześcijaństwo. Ale pytanie „Dokąd zmierzasz?” nadal pozostaje aktualne.

Quo vadis jako powieść historyczna

Przestrzega prawdy historycznej – Sienkiewicz korzystał z Dzienników Tacyta, Listów św. Pawła, Dziejów Apostolskich.

Obok postaci autentycznych (Neron, Poppea, Seneka, apostołowie) występują postacie fikcyjne, których los jest związany z wydarzeniami historycznymi (Winicjusz, Ligia, Chilon).

Autor stara się oddać atmosferę epoki, obyczaje, przedstawić wygląd miejsc i osób (uczta u Nerona, igrzyska, wygląd domu Petroniusza, stroje bogatych patrycjuszy).

Powieść historyczna często zawiera przesłanie, jest wyrazem jakiejś ideologii (tu: zmierzch świata antycznego, zwycięstwo chrześcijaństwa, narodziny nowej epoki i cywilizacji).

Wydarzenia w skrócie

Winicjusz odwiedza Petroniusza. Opowiada mu o Ligii.
Petroniusz i Winicjusz spotykają się z Aulusem.
Petroniusz postanawia pomóc Winicjuszowi w zdobyciu pięknej Ligii. Ma ona zostać jego nałożnicą.
Pretorianie zabierają Ligię do pałacu Nerona.
Uczta u cezara. Marek natarczywie zaleca się do Ligii.
Ursus wraz z chrześcijanami wykrada Ligię.
Choroba małej Augusty. Na Ligię pada podejrzenie o rzucenie czarów na cesarską córkę.
Pojawia się Chilon, który obiecuje znaleźć Ligię.
Mała Augusta umiera, Neron rozpacza i wyjeżdża do Ancjum.
Chilon planuje zabójstwo Glauka, chce wykorzystać łatwowierność Ursusa.
Winicjusz potajemnie uczestniczy w spotkaniu chrześcijan, słucha nauk apostoła Piotra.
Winicjusz wraz z gladiatorem Krotonem napada na dom chrześcijan na Zatybrzu.
W czasie napadu ginie gladiator Kroton, a Winicjusz zostaje ranny. Nieprzytomnym Markiem zajmuje się Ursus i Ligia.
Na jaw wychodzi oszustwo Chilona, chrześcijanie przebaczają kłamcy.
Winicjusz przebywa wśród chrześcijan, poznaje ich religię.
Winicjusz pod wpływem chrześcijan i miłości Ligii zmienia się.
Neron powraca do Rzymu.
Podczas uczty na stawie Poppea próbuje uwieść Winicjusza.
Winicjusz i Ligia zaręczają się. Szczęśliwy Winicjusz wyzwala swoich niewolników.
Neron wyjeżdża do Ancjum, wraz z jego dworem Petroniusz i Winicjusz (prawdopodobnie na prośbę Poppei).
Neron marzy o pożarze Rzymu.
Winicjusz dzięki wstawiennictwu Petroniusza uzyskuje zgodę na powrót do Rzymu i ślub z Ligią.
Rzym płonie. W mieście wybucha panika.
Do Rzymu wraca Neron. Z zachwytem patrzy na pożar i szuka w nim natchnienia. Lud się buntuje przeciwko szalonemu cezarowi. Uspokaja go Petroniusz.
Winicjusz przyjmuje chrzest.
Cezar obawia się powstania. Tygellin podsuwa pomysł, by winą za spalenie miasta obarczyć chrześcijan. W łaski cezara wkupuje się Chilon chcący zemścić się na chrześcijanach i Winicjuszu za swe upokorzenie.
Chrześcijanie zostają uwięzieni, wśród nich jest Ligia.
Rozpoczynają się krwawe igrzyska. Chrześcijanie umierają bez buntu, pogodzeni ze swym losem.
Dalszy ciąg męki chrześcijan – masowe ukrzyżowania, palenie żywcem.
Umiera Glauk, następuje zmiana w zachowaniu Chilona.
Lud rzymski zaczyna wątpić w winę chrześcijan.
Ursus walczy z turem, ocala Ligię. Tłum domaga się łaski dla pięknej dziewczyny i siłacza.
Umierają apostołowie.
Obawiający się o swoją pozycję Neron zaczyna eliminować przeciwników.
Winicjusz i Ligia bezpiecznie żyją na Sycylii.
Petroniusz popada w niełaskę i wraz z Eunice popełnia samobójstwo.
Neron przebywa w Grecji, tymczasem w Rzymie wybucha bunt i cezarem zostaje okrzyknięty Galba.
Neron powraca do Rzymu, popełnia samobójstwo.

Główni bohaterowie

Marek Winicjusz – młody, przystojny, odważny patrycjusz. Dumny, pewny siebie. Pragnie zdobyć Ligię ze względu na jej urodę. Początkowo niewiele się różni od reszty bezdusznych, bogatych Rzymian (karze śmiercią swego niewolnika za to, że nie odnalazł Ligii). Pod wpływem chrześcijan i miłości Ligii zmienia się. Zaczyna rozumieć pełną pokory religię wyznawców Chrystusa, życie dworu Nerona wydaje mu się okrutne, puste i pozbawione wartości. Pożar Rzymu i prześladowania chrześcijan to dla Winicjusza próba wiary i miłości.

Ligia (Kallina) – córka wodza Ligów, pozostająca w Rzymie jako zakładniczka. Piękna, cicha, pokorna i niewinna chrześcijanka. Szczerze kocha Winicjusza, dlatego chce, aby przyjął chrześcijaństwo.

Petroniusz – arbiter elegantiarum (mistrz elegancji), wyraźnie wyróżnia się spośród otoczenia cezara. Bardzo inteligentny, nie boi się krytykować cezara, ale robi to tak, aby nie narazić się na jego gniew. Wybitny znawca sztuki, niepokonany w dyskusjach. Nie chce przyjąć chrześcijaństwa, chociaż fascynuje go ta filozofia. Jest przedstawicielem wspaniałego świata antycznego – pełnego przepychu i piękna, ponieważ nie potrafiłby wyzbyć się dostatniego życia.

Neron – 30-letni cezar. W powieści jest przedstawiony jako człowiek szalony, zwyrodniały. W rzeczywistości był słabym psychicznie władcą, który w obawie o swoje życie popełniał zbrodnie i bezwzględnie likwidował wszystkich swoich przeciwników. Despotyczny, okrutny, szalony. Budzi strach i odrazę. Bezkrytyczny wobec samego siebie, uważa się za doskonałego artystę. Marzy o wielkiej sławie artysty, nie władcy. Prowodyr pożaru Rzymu – chce ujrzeć płonące miasto i jednocześnie wzbudzić współczucie jako bezdomny, wspaniały władca.

Poppea Augusta – druga żona Nerona (pierwsza została przez niego zamordowana). Piękna, zazdrosna o swą urodę, okrutna. Nienawidzi Ligii, traktuje ją jak rywalkę. Jest jednak matką i szczerze kocha swoje dzieci. Niestety, Rufus i mała Augusta umierają.

Ursus – sługa Ligii, olbrzym o ogromnej sile. Ufny, łatwowierny, uczciwy. Uwaga! Ursus nie jest niewolnikiem, lecz sługą.

Chilon Chilonides – Grek, lekarz i filozof. Oszust, kłamca. Niewątpliwie jest bardzo inteligentny, potrafi wkupić się w łaski możnych. Bezwzględnie wykorzystuje uczucia innych – miłość Winicjusza, łatwowierność Ursusa. Dla niego nie ma moralności, popełnia straszliwe czyny (zdrada wobec Glauka) i wcale ich nie żałuje, myśli jedynie, jak uniknąć kary. Dobroć, którą kierują się chrześcijanie, zaskakuje go. Przyzwyczajony do bezwzględności i oszustw Rzymian, nie umie poradzić sobie z narastającymi wyrzutami sumienia. Nie potrafi znieść widoku cierpienia chrześcijan, cierpienia, którego sam był sprawcą. Kiedy po raz kolejny chrześcijanie mu przebaczają, w Chilonie dokonuje się radykalna przemiana. Oskarża publicznie Nerona o podpalenie Rzymu, głosi niewinność chrześcijan. Głośno wypowiada to, czego domyślał się już cały lud rzymski. Ginie jak męczennik i jako prawdziwy chrześcijanin.

Apostołowie Piotr i Paweł – pierwsi zwierzchnicy Kościoła. Uczą pokory, miłosierdzia i przebaczenia. Umierają śmiercią męczeńską.

Przemiana bohaterów

Winicjusz

Porywczy, dumny patrycjusz, pragnie Ligii ze względu na jej urodę.
Nie waha się popełnić zbrodni, napada na dom chrześcijan.
Dobroć chrześcijan dziwi go, stopniowo zaczyna rozumieć ich religię.
Życie dworu Nerona wydaje mu się okrutne, puste i bezwartościowe w porównaniu z życiem grupy chrześcijan.
Pożar Rzymu i prześladowanie chrześcijan, próby ratowania Ligii pogłębiają jego miłość do dziewczyny i wiarę w Chrystusa.
Szczęśliwe uratowanie Ligii – Winicjusz jest już innym człowiekiem: kochającym, pokornym, współczującym chrześcijaninem.

Chilon

Ubogi, ale sprytny – na zlecenie Winicjusza (i za sporą zapłatą) szuka Ligii.
Oszukuje, kłamie, planuje zbrodnię na Glauku, który mógłby ujawnić zbrodniczą przeszłość Chilona.
Niespodziewanie otrzymuje przebaczenie od Glauka i innych chrześcijan.
Planuje zemstę na Winicjuszu i chrześcijanach, którzy upokorzyli go swoją dobrocią.
Donosi Neronowi na chrześcijan. Kłamie, mówiąc o ich winie, pomaga w chwytaniu i prześladowaniu ich.
Nareszcie jest bogaty, nie potrafi jednak znieść odpowiedzialności za swe okrucieństwo, nie chce oglądać igrzysk.
Szczerze żałuje za swą podłość, publicznie oskarża Nerona o podpalenie Rzymu, ginie jako chrześcijanin i męczennik.

Jakie grupy społeczne zamieszkiwały Rzym?

Rzym jest miastem wielonarodowościowym i ogromnie zróżnicowanym. Dzielnice nędzarzy sąsiadują z pełnymi przepychu posiadłościami bogaczy. W społeczeństwie rzymskim można wyodrębnić następujące grupy:

Augustianie – to najbliżsi z otoczenia cezara, jego doradcy.
Patrycjusze – przedstawiciele możnych rodów rzymskich. Zasiadają w senacie, sprawują najwyższe urzędy, biorą udział w wyprawach wojennych.
Pretorianie – żołnierze należący do przybocznej gwardii cezara. Stanowią ogromną siłę, to oni tłumią wszelkie bunty w mieście, likwidują przeciwników cezara. W powieści funkcję pretora, czyli zwierzchnika gwardii, pełni największy wróg i konkurent Petroniusza Tygellin.
Obywatele rzymscy – ludzie wolni, ale niezbyt majętni. Kupcy, rzemieślnicy.
Niewolnicy – pozbawieni wszelkich praw jeńcy wojenni i ludzie urodzeni już w niewoli.

Przedstaw główne wątki w powieści

Miłosny: miłość Winicjusza i Ligii

Winicjusz początkowo traktuje Ligię jak każdą inną piękną kobietę. Chce ją zdobyć, uczynić z niej swoją kochankę, nie myśli o ślubie. Stopniowo, poznając środowisko chrześcijan oraz niezwykłą delikatność i dobroć Ligii, zmienia się jego uczycie. Jest gotów do wielkich wyrzeczeń, całkowitej rezygnacji z dotychczasowego trybu życia. Tymczasem Ligia od początku kocha Winicjusza prawdziwą, wielką miłością. Widzi jego wrażliwość i dobroć, ale jednocześnie wie, że jest typowym, pewnym siebie młodym patrycjuszem. Zgoda na umieszczenie jej w domu Winicjusza byłaby równoznaczna z przekreśleniem zasad, według których postanowiła żyć. Dlatego Ligia za wszelką cenę chce sprawić, aby Winicjusz przyjął religię chrześcijańską. To gwarantowałoby zmianę jego zachowania i trwałość ich miłości. Pożar Rzymu i prześladowania chrześcijan to dla obojga młodych wielka próba uczucia. I oboje wychodzą z niej zwycięsko.

Historyczny: prześladowanie chrześcijan

Przywódcami grupy chrześcijan są postacie historyczne – apostołowie Piotr i Paweł. Ale same poglądy chrześcijan, ich odwagę w chwili śmierci poznajemy, śledząc losy Ligii, Winicjusza i Ursusa. Główni bohaterowie nie giną w prześladowaniach, Ligia wraz z Ursusem zostaje w cudowny sposób ocalona. Ale wszyscy ich bliscy umierają – Glauk, Kryspus, apostołowie.

Historyczny: rządy Nerona

Neron, mimo iż jest postacią drugoplanową, odgrywa ważną rolę w powieści. To on jest przyczyną męki chrześcijan, a co za tym idzie – cierpienia dwojga głównych bohaterów. Neron zostaje w powieści przedstawiony jako człowiek szalony i zwyrodniały, dlatego jego decyzja o skazaniu na śmierć tysięcy chrześcijan właściwie nie dziwi, choć przeraża. Tak okrutne traktowanie ludzi nie jest niczym nowym dla Nerona. Wcześniej przecież bez skrupułów kazał zabić swoją najbliższą rodzinę. Nasuwa się jednak myśl (i historycy ja potwierdzają), że Neron nie byłby taki, gdyby nie jego otoczenie – pozbawione zasad moralnych, tchórzliwe, prześcigające się w nieszczerych pochlebstwach.

Obyczajowy: życie i poglądy Petroniusza

Najbliższy przyjaciel Winicjusza, człowiek nieprzeciętny, wyjątkowo zdolny. Ma własne zdanie i potrafi go bronić. Jest jednym z niewielu godnie reprezentujących kończącą się epokę świetności starożytnego Rzymu. Mimo iż interesuje go filozofia chrześcijańska, Petroniusz nigdy nie mógłby zostać prawdziwym chrześcijaninem. Lubi wykwintne życie, sztukę i nie potrafiłby żyć skromnie. Jest egoistą, nigdy też nie zaakceptowałby hasła równości ludzi. Gardzi tłumem, nie lubi pospólstwa, absolutnie nie chce się bratać z ludźmi ubogimi. Odważna śmierć Petroniusza to symboliczny moment końca wspaniałej kultury Rzymu.

Walka dwóch światów

Świat pogański

Politeizm – wiara w wielu bogów, ale też ateizm – brak wiary w opiekę jakiegokolwiek boga (np. Petroniusz). Bogów traktowano z przymrużeniem oka, zwracano się do nich jedynie w potrzebie, nie stosowano się do nakazów religii.
Nie znano pojęcia równości ludzi – np. niewolnicy byli uważani za „mówiące przedmioty”.
Kierowano się chęcią zysku, władzy, zabawy.

Ale ten świat ma dwa oblicza:

wspaniała kultura, filozofia, nauka
Petroniusz
Kocha sztukę i piękno, jest estetą, zdystansowany wobec świata, ma własne zdanie i potrafi go bronić (to rzadkość na dworze cezara). Jednak gardzi tłumem, nie lubi pospólstwa, nie protestuje przeciwko zbrodniom.
Także Seneka, Akte, Aulus Plaucjusz.

morderstwa, gwałty, zbrodnie, rozpusta, zdrady
Neron
Uosabia to, co najgorsze w człowieku, nie waha się przed najbrutalniejszą zbrodnią. Nie potrafi rozróżnić dobra od zła. Uważa się za boga, czuje się bezkarny. Jednocześnie jest tchórzem, boi się krytyki własnej sztuki. Dlatego najczęściej zabija tych, którzy niedostatecznie go chwalą.
Także Tygellin i większość z otoczenia cezara.

świat chrześcijański

Monoteizm – wiara w jednego Boga.
Naukę Chrystusa przyjmowali głównie ludzie ubodzy, ponieważ niosła nadzieję, nakazywała wyrzeczenie się majątku, miłość bliźniego, obiecywała pośmiertną nagrodę za uczciwe, a nie bogate i sławne życie.

Wszystkich ludzi traktowano jak równych.

Kierowano się miłością, dobrocią. Chrześcijanie umierali godnie, w pokorze, potrafili przebaczyć nawet swoim katom.

Ale ten świat ma dwa oblicza:

fanatyczne
Kryspus
Żałujcie za grzechy wasze! Wybiła godzina sądu, gniewu i klęski.
Jest fanatykiem religijnym, uczciwym, ale często okrutnym. Uważa, że prześladowania chrześcijan są zasłużoną karą za ich grzechy i zbyt małą wiarę. Ostatecznie jednak (za sprawą apostoła Pawła) umiera pogodzony ze światem, szczęśliwy i spokojny.

świątobliwe
Apostoł Piotr
A teraz błogosławię was, dzieci moje, na mękę, na śmierć, na wieczność.
Prawdziwy ojciec wszystkich chrześcijan. Cierpi wraz z nimi, uczy przebaczać, pociesza ich, obiecuje wieczne życie w niebie.

Zwróć uwagę na:

Kontrastowe pary bohaterów:

Neron i apostoł Piotr – to dwaj przywódcy, zupełnie różni od siebie – jeden despotyczny, drugi opiekuńczy. Świat Nerona przemija, dla apostoła Piotra rozpoczyna się epoka wielkich zwycięstw. Zwróć uwagę na sceny śmierci obu przywódców – święty Piotr umiera jak zwycięzca, godnie i dumnie. Neron nawet nie ma odwagi odebrać sobie życia, żebrze o łaskę.

Poppea i Ligia – obie piękne, ale całkowicie odmienne – jedna bezwzględna i świadoma swej urody, druga dobra, naturalna, kochająca.

Kontrastowe sceny – obrazy

Śmierć chrześcijan, także Petroniusza i śmierć Nerona.
Uczta u Nerona (rozpusta, kłamstwa, strach) i modlitwy chrześcijan (pokora, miłość, ufność).

Zapamiętaj!

Arbiter elegantiarum – mistrz elegancji
Ave, Caesar, morituri te salutant – Witaj, Cezarze, mający umrzeć (idący na śmierć) pozdrawiają cię – powitanie gladiatorów
Panem et circenses – Chleba i igrzysk
Quo vadis, Domine? – Dokąd zmierzasz, Panie?
Ubi tu Gaius, ibi ego Gaia – Gdzie ty, Gajus, tam ja Gaja. Słowa wypowiadane przez pannę młodą w chwili ślubu lub zaręczyn.
Urbi et orbi – miastu i światu, tymi słowami św. Piotr pobłogosławił cały świat, dziś te słowa wypowiada papież.

Pytania z gwiazdką, czyli o co może zapytać nauczyciel

Jak naprawdę miała na imię Ligia?
Kallina.

Jak miała na imię zakochana w Petroniuszu niewolnica?
Eunice.

Kto pomógł Ligii na dworze Nerona?
Akte, chrześcijanka, dawna kochanka Nerona.

Z kim wędrował św. Piotr, kiedy na drodze appijskiej spotkał Chrystusa?
Z Nazariuszem, kilkunastolatkiem.

Jaki utwór napisał Neron podczas pobytu w Ancjum?
Poemat Troica opisujący zniszczenie Troi.

Dlaczego Chilon bał się lekarza Glauka?
Ponieważ kilka lat wcześniej wydał Glauka rzezimieszkom i był sprawcą śmierci jego rodziny.

Dlaczego Ligia narysowała Winicjuszowi znak ryby?
Ponieważ pierwsze litery słów Jezus Chrystus Syn Boga Zbawiciel wypowiedzianych w języku greckim układają się w wyraz ryba.

Dlaczego Neron prześladował chrześcijan?
Ponieważ za namową swoich doradców chciał wskazać kogoś, kogo można by obarczyć winą za pożar Rzymu. Chrześcijanie byli nieco tajemniczą grupą, wyróżniali się spośród rzeszy Rzymian, a ponieważ należeli do niej głównie ludzie ubodzy, Neron nie obawiał się, że straci poparcie wśród patrycjuszy.

Jakie metody prześladowania stosował Neron wobec chrześcijan?
Ukrzyżowanie, palenie żywcem, rozszarpanie przez dzikie zwierzęta.

Wypracowanie

„Rzym był panem świata, ale i wrzodem świata”. Twoje refleksje po lekturze „Quo vadis”.

Zobacz:

Quo vadis – bohaterowie

Quo vadis – plan wydarzeń

Quo vadis do prac pisemnych

Quo vadis w pytaniach i odpowiedziach

„Rzym był panem świata, ale i wrzodem świata”. Twoje refleksje po lekturze Quo vadis.

Quo vadis – Henryk Sienkiewicz

Przygotuj ustne wypowiedzi na tematy: Quo vadis jako konflikt dwóch światów