Epoka
Zbrodnia i kara to jedna z wielkich powieści realizmu. Na uwagę zasługuje fakt, że Dostojewski zwrócił powieść realistyczną w kierunku pogłębionej analizy psychologicznej postaci (penetracji ich psychiki). Dużą rolę w jego powieściach odgrywają monologi wewnętrzne bohaterów.
Forma utworu
Zbrodnia i kara to powieść polifoniczna, czyli wielogłosowa. Obraz świata przedstawionego nie wyłania się z opowieści wszechwiedzącego narratora, lecz prezentowany jest z punktu widzenia bohaterów, których głos jest tak samo ważny jak głos narratora. Narrator powstrzymuje się od jakiejkolwiek oceny etycznej. W takiej powieści mamy do czynienia z dyskusją światopoglądową bohaterów.
Bohaterowie
Rodion Raskolnikow – zdolny, inteligentny chłopak, który z braku pieniędzy musiał przerwać studia. Jest rozczarowany niesprawiedliwością społeczną. Uznaje podział ludzi na genialnych, wyjątkowych i szarą masę. Ci wyjątkowi mają wyjątkowe prawa – zbrodnia popełniona w imię wyższych celów przez jednego z tych lepszych, wydaje się mu jak najbardziej usprawiedliwiona. Nerwowy, emocjonalny, wiele czasu poświęca na autoanalizę.
Główny bohater – student Raskolnikow zamordował starą lichwiarkę i jej siostrę Lizawietę oraz dokonał rabunku. Opis mordu przedstawia Dostojewski w sposób drastyczny: Raskolnikow uderza starą kobietę w głowę siekierą, najpierw raz, potem jeszcze raz i drugi… „Krew buchnęła jak z wywróconej szklanki”. Pisarz nie omieszkał podać dokładnego opisu ofiary i techniki postępowania mordercy. Dostojewski dokładnie śledzi reakcje psychiczne Raskolnikowa w czasie owego zbrodniczego czynu: lęk, fizyczny strach, pierwsze słabe uderzenie, a potem jakby wzrost sił, podniecenie w trakcie zabijania, które każe uderzać jeszcze… Wahanie, groza, beznamiętność rabunku i strach – można powiedzieć, że mamy do czynienia z anatomią zbrodni. To zresztą nie jedyne zagadnienie powieści. Raskolnikow nie jest zwykłym mordercą – jest młodzieńcem inteligentnym, szereg przyczyn składa się na motywy jego czynu, a on sam analizuje pojęcie moralności, teoretyzuje na temat istoty zabijania, prowadzi obserwację kłamstwa i rozważa je jako zjawisko, o czym dyskutuje w gronie kolegów.
Sonia Marmieładowa – głęboko wierząca, pokorna dziewczyna o anielskim sercu. Trudno uwierzyć, że jest prostytutką. Lecz na inną posadę Sonia nie miała szans, a musi utrzymać całą rodzinę. Kieruje się zasadami ewangelii, jej miłość przyczynia się do przemiany wewnętrznej Rodiona.
Porfiry Pietrowicz – inteligentny, podejrzliwy sędzia śledczy. Znakomity psycholog i baczny obserwator. Wszelkimi sposobami stara się skłonić Raskolnikowa do przyznania się do winy.
Dunia Raskolnikowa – siostra Rodiona, piękna, inteligentna i szlachetna dziewczyna. Bardzo ważne są dla niej honor i rodzina.
Arkadiusz Iwanowicz Swidrygajłow – najdziwniejsza postać w powieści. Może budzić antypatię i obrzydzenie, lecz można w nim znaleźć sporo ludzkich cech. Popełnia samobójstwo.
Dlaczego Raskolnikow zabił lichwiarkę?
Pierwsza myśl, jaka przychodzi czytelnikowi do głowy, to cel rabunkowy – pragnął wydobyć z biedy siebie i swoją rodzinę (matkę i siostrę). Lecz to nie wszystko. Raskolnikow czuje się jednostką wybitną, taką, której nie dotyczą marne, ziemskie kategorie dobra, zła, prawa, kary. Czuje się niejako uprawniony do mordu, w głębi swojej psychiki znajduje aprobatę dla zbrodni, czyni to teraz z ciekawości, postrzega siebie jako kogoś, kto przysłuży się ludzkości. Jest więc powieść Dostojewskiego także analizą złożoności motywów zbrodni.
Kolejny etap dziejów Raskolnikowa to życie po dokonaniu zbrodni.
Ta część zajmuje większość utworu. Dostojewski obserwuje reakcje mordercy, stany niemal chorobowe, poczucie osaczenia, narastającą niepewność, swoistą interpretację wszelkich pytań, rozmów, spotkań. Wewnętrzne przemyślenia, niemożność spokoju, zmiany pojęć i uczuć – nienawiść do tych, których przedtem kochał. Ciągłe analizy doprowadzają wreszcie do poczucia wewnętrznej pustki, załamania, w końcu także do potrzeby oczyszczenia – pokory i wyrzeczeń. Raskolnikow przyznaje się do zabójstwa. Skazany zostaje na zesłanie i katorgę na Syberii. Lecz myliłby się ten, kto uważa, że to właśnie jest kara. Stan duszy Raskolnikowa po dokonaniu morderstwa, kolejne procesy i przemiany, powolne dochodzenie do decyzji przyznania się – oto analiza kary, skrupulatna, psychologiczna, lecz bez komentarzy odautorskich.
Konteksty
- Makbet i Hamlet Williama Szekspira – tam również mamy do czynienia z analizami zbrodni;
- filozofia Fryderyka Nietzschego, który podzielił rodzaj ludzki na nadludzi i podludzi;
- III część Dziadów i Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – ze względu na przemianę wewnętrzną, którą przeszli (podobnie jak Raskolnikow) Gustaw-Konrad i Jacek Soplica, czyli Ksiądz Robak;
- Z zimną krwią Trumana Capote’a – jedna z najsłynniejszych analiz psychiki dwóch nastolatków, którzy zamordowali spokojną, niezbyt zamożną rodzinę;
- dzieła Josepha Conrada – bohaterowie jego dzieł także stają przed trudnymi wyborami moralnymi.
Zbrodnia i kara jako powieść o:
- filozofii kary jako odrodzenia
- zbrodni
- przemianie wewnętrznej
- miłosierdziu, religii chrześcijańskiej
- dobru i złu
Uwaga!
Zbrodnia i kara nie jest kryminałem o tym, „jak to student zabija dwie kobiety, a potem nie może z tym żyć, bo gryzie go sumienie – więc się przyznaje”. Nie ma chyba w literaturze drugiej tak drobiazgowej pracy badawczej nad naturą ludzką, nad pytaniem: czym jest zło w człowieku i jakich potrzebuje okoliczności, by eksplodować, bardziej posępnego śledztwa w sprawie psychiki mordercy i obrazu jego zbrodni i kary.
Autor
Fiodor Dostojewski (1821-1881) – powieściopisarz rosyjski, zadebiutował realistyczną powieścią epistolarną Biedni ludzie. W następnych latach zwrócił się w kierunku pogłębionej analizy psychologicznej. W 1849 roku został skazany na cztery lata katorgi; po powrocie z Syberii powstały Wspomnienia z domu umarłych – zapis doświadczeń i przemyśleń z okresu syberyjskiego. Tematem jego dzieł są najczęściej podstawowe problemy światopoglądowe, tak więc mimo upływu lat nie tracą na aktualności. Dziedzictwo Dostojewskiego znajdziemy w koncepcjach XX-wiecznych egzystencjalistów.
Najważniejsze dzieła:
- Zbrodnia i kara (1866)
- Idiota (1868)
- Biesy (1871)
- Bracia Karamazow (1880)
Zbrodnia i kara – to powieść zaliczana dziś do klasyki światowej, powstała w roku 1865. Jest dziełem złożonym.
Zobacz:
Co to znaczy, że Zbrodnia i kara jest dziełem realizmu psychologicznego?
Czy Zbrodnię i karę Fiodora Dostojewskiego można nazwać powieścią polifoniczną?
Sylwetka Soni Marmieładowej w kontekście problematyki Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego
Dokonaj charakterystyki Rodiona Raskolnikowa (Zbrodnia i kara)