Uwaga! Rok wydania!
II część Dziadów została wydana w roku 1823 w drugim tomie Poezji, w którym zawarte są też: wiersz Upiór, IV część Dziadów oraz Grażyna. Pierwszy tom Poezji, wydany rok wcześniej (w 1822), kojarz z balladami i początkiem romantyzmu!
Mickiewicz sam objaśnia genezę oraz tytuł utworu.
Dziady to jeden z prastarych pogańskich obrzędów obchodzonych na Litwie, w Prusach i w Kurlandii (na Łotwie). Obrzęd ten poświęcony jest zmarłym, którzy raz w roku mogą przybyć na specjalnie dla nich przygotowywaną ucztę i spotkać się ze światem żywych. Ważną funkcję w czasie obrzędu pełni jego prowadzący zwany koźlarzem, huslarem lub guślarzem, który jest kapłanem i poetą. W obrzędzie zakazanym przez Kościół chrześcijański bierze udział prosty lud, który święcie wierzy w możliwość kontaktu ze zmarłymi. Ażeby pomóc duszom czyśćcowym, ludzie zostawiają w kaplicach i przycmentarnych opuszczonych domach jedzenie i picie, którymi zmarli mogą się posilić i napoić.
Mickiewicz poszukuje korzeni obrządku dziadów we wspólnym wszystkim cywilizacjom zwyczaju dokarmiania zmarłych. Przywołuje obyczaje greckie, skandynawskie, wschodnie i indiańskie. W czasach chrześcijańskich stare zwyczaje dotyczące zmarłych pomieszały się z tradycją Święta Zmarłych (Zaduszek). Dziady odprawia się w tym samym czasie (Mickiewicz w przedmowie nie wspomina jednak, że dziady odprawiane były dwa razy do roku – wiosną i jesienią).
Źródła utworu
- Szacunek wobec ludowych wierzeń.
- Fascynacja moralnością ludowych opowieści.
- Zachwyt atmosferą ludowych obrzędów.
Mickiewicz przyznaje, że w dzieciństwie i młodości nasłuchał się wielu opowieści o obrzędach ku czci zmarłych i zapamiętał niektóre przestrogi (ludowe nauki moralne) dotyczące właściwego postępowania w życiu, dbania o swe przyszłe życie po śmierci. To, co zapamiętał, włożył w literacką formę, czyli zamieścił w swoim utworze. Czasem korzystał z dosłownych przytoczeń ludowego obrzędu i ludowych pieśni.
Gatunek
Dramat romantyczny.
- Cechuje go luźna kompozycja: sceny, akty i epizody poboczne nie są ze sobą powiązane na zasadzie przyczynowości i następstwa zdarzeń.
- Utwór zrywa z zasadą trzech jedności.
- Rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: realistycznej i wizyjno-metafizycznej.
- To dzieło otwarte, czyli bez wyraźnego zakończenia, i synkretyczne, czyli łączące różne gatunki i rodzaje literackie.
- Dramat romantyczny łączy też różne style, na przykład patos z drwiną i groteską, zawiera elementy fantastyczne.
Epoka
Romantyzm. W Polsce, która straciła niepodległość, szczególnie mocno uwidocznił swoje oblicze narodowo-wyzwoleńcze. W Dziadach, zwłaszcza w III części dramatu, głównymi wrogami Polski są car i jego urzędnicy, na przykład senator Nowosilcow.
Osoby występujące w II części Dziadów
Duchy:
• dzieci Józia i Rózi
• dziewczyny Zosi
• złego dziedzica
Żywi:
• Chór starców (zauważ podobieństwo do dramatu greckiego!)
• Guślarz
• Pasterka
Widmo – postać o nieokreślonej kondycji, być może jest upiorem z początkowej pieśni utworu, być może niedoszłym samobójcą – związanym w jakiś sposób z Pasterką. I to najprawdopodobniej jego historię poznamy w części IV.
Miejsce i czas akcji:
kaplica, wieczór.
Uwaga! Motto!
„Są dziwy w niebie i na ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom.
Zaczerpnięte z Hamleta Williama Szekspira. Wypowiada je Hamlet w akcie I, w scenie 5., bezpośrednio po ujawnieniu się ducha swego ojca. Gdy duch ojca znika, Hamlet chce opowiedzieć o tym niezwykłym spotkaniu i tajemnicy zdradzonej mu przez ojca swoim przyjaciołom – Horacemu i Marcellusowi. W trakcie rozmowy duch kilkakrotnie ujawnia swoją obecność w świecie żywych (krzyczy i zaklina przyjaciół syna), czym zadziwia Horacego i Marcellusa. Do nich właśnie zwraca się Hamlet słowami, które Mickiewicz wybrał jako motto II części Dziadów.
Słowa Chóru (Ciemno wszędzie, itd.) kilkakrotnie powtarzają się w czasie obrzędu – pełnią funkcję zaklęcia, potęgują nastrój tajemniczości i grozy oraz przedzielają kolejne epizody (sceny, w których pojawiają się duchy).
Treść
Gdzie i kiedy?
- Rzecz dzieje się w kaplicy na cmentarzu w wigilię Zaduszek.
- Przybyłym na uroczystość wieśniakom towarzyszy mroczna, posępna sceneria. Jest noc, okna kaplicy zostały zakryte czarnym całunem, nie pali się nawet świeca.
- Na scenę wkraczają postacie z romantycznego świata grozy: duchy, widma, upiory. Pojawiają się na krótko, odsłaniają zebranym strzępki swojej historii, po czym znikają, pozostawiając uczestnikom widowiska nauki moralne.
Przegląd duchów
- „Romantyczne duchów obcowanie” rozpoczynają duchy o grzechach lekkich. To Józio i Rózia, którzy proszą zebranych o ziarnko gorczycy, albowiem królestwa niebieskiego doświadczyć mogą jedynie ci, którzy za życia doznali goryczy, bólu, rozpaczy. Udziałem Józia i Rózi stały się tylko ziemskie przyjemności, dzieciństwo wolne od trosk, „pieszczoty, łaskotki, swawole”. Za słodycz ziemskiego bytowania trzeba potem gorzko płacić wiecznym wygnaniem, nudą i trwogą, bo:
Kto nie doznał goryczy ni razu,
Ten nie dozna słodyczy w niebie.
Ziarnko gorczycy ma stać się namiastką bólu i jeśli nawet nie zrównoważy rozmiaru ziemskich uciech, pozwoli przynajmniej otrzeć się o cierpienie.
- Następnie na ucztę przybywa duch ciężki. To Widmo złego pana, wielkiego feudała, spragnionego jadła i napoju. Towarzyszy mu rój ptactwa. Kruki, sowy i orlice to również elementy przestrzeni pozaziemskiej, dawni poddani, którzy po śmierci przyjęli taką postać. Odkrywają mroczną, pełną przewin przeszłość swego pana, który w ich relacji staje się uosobieniem pazerności, pychy i zła. Gnębił poddanych, morzył głodem, skazywał na chłostę. Nie odnalazł w sobie nigdy ani odrobiny litości, współczucia, po prostu „nie był człowiekiem ni razu”. Krótka, ale niezwykle drapieżna, pełna grozy scena ujawnia kolejną prawdę:
Bo kto nie był ni razu człowiekiem
Temu człowiek nic nie pomoże.
Kara wymierzona dopiero po śmierci przez metafizyczny wymiar sprawiedliwości jest okrutna. Zły pan doświadcza losu, jaki wcześniej stał się udziałem jego poddanych. Umiera z pragnienia i głodu, na próżno żebrząc o ziarnko pszenicy i kropelkę wody, a bezlitosne ptaszyska szarpią jego ciało tak, że „nagie świecą kości”.
- I wreszcie z zaświatów przybywa postać już mniej demoniczna, duch z grzechem średnim. To Zosia, najpiękniejsza niegdyś dziewczyna w wiosce. Błąka się po zaświatach, bo nie potrafiła kochać. Gardziła ziemską miłością, igrała z uczuciami wielbicieli. Jej grzechem stał się brak uczucia, żyła na świecie, lecz „nie dla świata”. Po śmierci nie może dostąpić zbawienia. Skazana na odwieczną trwogę samotności, pragnie doświadczyć miłości, lecz:
Kto nie dotknął ziemi ni razu,
Ten nigdy nie może być w niebie.
Te słowa powtarza Chór, wyraźnie podkreślając, że miłość jest nieodłącznym elementem ludzkiego losu, a ten, kto nie kochał naprawdę, sprzeniewierzył się swojemu przeznaczeniu, zuchwale odrzucił istotę życia.
Uwaga! Dwie są sceny wielkiej literatury polskiej, w których główną rolę odgrywają duchy, przybywają, by spotkać się z żywymi, wyrazić swoje cierpienie lub spełnić misję:
- pierwsza – to Dziady, część II
- druga – to Wesele Stanisława Wyspiańskiego (w akcie II pojawiają się Osoby Dramatu).
Funkcja romantycznego świata grozy
Pierwsza część spektaklu została zakończona. Trudno oprzeć się wrażeniu, że cały ten romantyczny świat grozy zmierza w kierunku moralistyki, próbuje zdefiniować istotę człowieczeństwa. Bo cóż to znaczy być człowiekiem według ludowych wyobrażeń?
- Formuła człowieczeństwa okazuje się bardzo prosta. Być człowiekiem – znaczy doznać pełnej gamy uczuć: miłości, rozkoszy, bólu, rozpaczy, udręki, współczucia. To one wypełniają przestrzeń ludzkiego doświadczenia, skazując człowieka na życie niełatwe, być może, ale za to pełne, mocne, głębokie.
Oprócz ładunku moralistycznego II część Dziadów zawiera niezwykle istotną prawdę.
- Uświadamia, że wszystko, co dzieje się na ziemi, jest dla człowieka i na jego miarę. To przesłanie wydaje się szczególnie głębokie i wartościowe. Uświadamia człowiekowi jego przypisanie do miłości i udręki, rozkoszy i cierpienia, przyjemności i bólu…
Definicja romantyzmu
O północy do kaplicy wkracza widmo upiorne. Niewywołane przez nikogo, nieoczekiwane, nieproszone. Spektakl, który do tej chwili rozgrywał się według obmyślonego scenariusza, zaczyna być niepokojącą improwizacją. Magiczne zaklęcia Guślarza tracą swą moc. Widmo panoszy się wszędzie, biegnie za pasterką, niczego nikomu nie wyjaśniając. Wówczas to z ust Guślarza padają najistotniejsze dla II części Dziadów słowa:
- To jest nad rozum człowieczy!
W nich zawiera się definicja romantyzmu jako zjawiska kompletnie irracjonalnego, niemieszczącego się w porządku intelektu. Żywiołem romantyzmu staje się metafizyka, mistyka, magia, fantastyka – niepoddane władzy rozumu, istniejące niezależnie od woli człowieka.
Charakterystyczne cechy dramatu romantycznego:
- przemieszanie scen realistycznych z fantastycznymi,
- nieprzeciętny bohater, którego monologi stają się samodzielnymi partiami lirycznymi,
- w niezależnych opowieściach bohaterów dramat splata się z liryką i epiką,
- odrzucenie wymogów dramaturgii klasycznej – nierespektowanie trzech jedności, nieprzestrzeganie zasady decorum przez przemieszanie partii tragicznych z komicznymi, otwarta kompozycja.
Uwaga!
Nowa, romantyczna forma dramatu służyła innemu niż dawniej postrzeganiu rzeczywistości, historii i człowieka. Odmienność tego spojrzenia na świat wynikała z odrzucenia racjonalizmu i uznania metafizycznego porządku rzeczy.
Klasyczne i romantyczne cechy Dziadów
Klasyczne cechy II części Dziadów
W pierwszej chwili pytanie budzi wątpliwość. Czy w ogóle można mówić o cechach klasycznych utworu? Można! Przede wszystkim w kompozycji całej inscenizacji:
- zachowane są:
- jedność miejsca (kaplica przy cmentarzu),
- jedność akcji (wątek wywoływania duchów jest tu jedyny)
- jedność czasu (noc Zaduszek);
- obecność Chóru i Guślarza, który spełnia tu rolę przewodnika – to jak najbardziej klasyczny element;
- ilość osób, które prowadzą dialog, ogranicza się do dwóch, trzech.
Ludowa hierarchia wartości stanowi punkt odniesienia w ocenie postępowania bohaterów, podobnie jak w tragedii klasycznej założenia religii starożytnych Greków. Możemy więc śmiało stwierdzić, że kompozycyjnie część ta wzorowana jest na dramacie antycznym. Oczywiście, nie można nazwać jej utworem klasycznym.
Romantyczne cechy II części Dziadów
- ludowość (bohaterowie, obrzęd, moralność ludu);
- fantastyka i mistycyzm (duchy, które przybywają w noc dziadów);
- tajemniczość (noc, kaplica, cmentarz);
- irracjonalizm (wiara w duchy).
Zapamiętaj
Dziady to nazwa starego, mającego swe źródło jeszcze w czasach pogańskich, obrzędu obchodzonego przez prosty lud na terenach Litwy, Prus i Kurlandii. Obrzęd dziadów był odprawiany w kaplicach lub pustych domach sąsiadujących z cmentarzem. Zgromadzeni ludzie uczestniczyli w wywoływaniu duchów, które zapraszali na ucztę składającą się z jadła, trunków i owoców. Dziady odprawiane były potajemnie, bo Kościół potępiał ten obrzęd, widząc w nim przejaw zabobonu i niepotrzebnego zbytku.
Goście z zaświatów w II części Dziadów:
- Józio i Rózia, dzieci, które nie zaznały na ziemi żadnych trosk i w związku z tym proszą o ziarnko gorczycy;
- duch „ciężki”: widmo złego pana, spragnione jadła i napoju;
- duch z grzechem średnim: Zosia, która nie potrafiła kochać;
- nieprzywoływane przez nikogo widmo upiorne: zwraca się w stronę pasterki, wskazuje ręką na serce i milczy.
Konstrukcja II części Dziadów wyraźnie nawiązuje do reguł dramatu klasycznego.
- Przede wszystkim zostaje tu zachowana antyczna zasada trzech jedności:
- miejsca (kaplica przy cmentarzu),
- czasu (rzecz dzieje się w noc Zaduszek)
- akcji (wątek wywoływania duchów jako jedyny).
- Ponadto autor wprowadza elementy typowe dla dramatu klasycznego: Chór i koryfeusza, którego funkcję pełni Guślarz.
Ze względu na niezwykle rozbudowaną sferę fantastyki, metafizyki dramat ten jest jednak głęboko zakotwiczony w poetyce i światopoglądzie romantycznym.
Uwaga!
II część Dziadów ma wiele wspólnego z balladami, napisanymi przez Mickiewicza również w Kownie. Łączy je przede wszystkim sfera niezwykłej fantastyki i ludowej moralności, prostej i szczerej, opartej na przekonaniu, że zawsze sprawiedliwości stanie się zadość, że ostatecznie każdy nikczemny postępek zostaje ukarany.
Zobacz:
Jakie przestrogi dają ludziom wywołane duchy w II cz. Dziadów Adama Mickiewicza?
Zaprezentuj treść całości utworu Adama Mickiewicza pt. Dziady
Zaprezentuj treść całości utworu Adama Mickiewicza pt. Dziady
Udowodnij, że Dziady Adama Mickiewicza są dramatem romantycznym