Dziady cz. III na maturze

Geneza: III część Dziadów napisał Mickiewicz po upadku powstania listopadowego. Są one próba rehabilitacji poety za to, że nie wziął udziału w powstaniu. Od miejsca powstania nazywa się tę część Dziadami drezdeńskimi, w odróżnieniu od wileńsko-kowieńskich (cz. II i IV)

Czas i miejsce akcji: listopad 1823, Wilno, ale też okolice Lwowa i Warszawa oraz Petersburg

Najważniejsze wydarzenia:

• Przemiana Gustawa w Konrada
• Monolog Konrada (Wielka improwizacja)
• Widzenie księdza Piotra
• Bal u Senatora

Bohaterowie:

• Gustaw-Konrad – zbuntowany, romantyczny bohater, który przeszedł duchową przemianę. W II i IV części Dziadów – kochanek, zjawa (może duch?). III cz. Dziadów uwięziony przez Moskali przedstawiciel wileńskiej młodzieży represjonowanej przez carskie władze.

• Ksiądz Piotr – zakonnik, bernardyn, który odprawił egzorcyzmy nad Gustawem-Konradem. Doznał szczególnego widzenia, w którym ujrzał szczególną, mesjanistyczną rolę Polski w świecie.

• Senator Nowosilcow – postać historyczna, pełnomocnik cara, W ważnej scenie widzenia senatora ujawniają się jego służalcza natura i pragnienie władzy za wszelką cenę. Okrutny cynik.

Gustaw-Konrad – bohater Dziadów

III część Dziadów jako dramat romantyczny

To dramat romantyczny. Cechuje go luźna kompozycja: sceny, akty i epizody poboczne nie są ze sobą powiązane na zasadzie przyczynowości i następstwa zdarzeń. Utwór zrywa z zasadą trzech jedności. Rozgrywa się na dwóch płaszczyznach: realistycznej i wizyjno-metafizycznej. To dzieło otwarte, czyli bez wyraźnego zakończenia, i synkretyczne, czyli łączące różne gatunki i rodzaje literackie. Na część III dramatu składają się sceny dramatyczne oraz epicki cykl pt. Dziadów części III Ustęp, zamknięty wierszem Do przyjaciół Moskali.

Czas i miejsce akcji
Większość scen części III rozgrywa się w wileńskim klasztorze Bazylianów, zamienionym przez władze carskie na więzienie. Miejsca akcji tej części dramatu to także pałac Nowosilcowa w Wilnie, okolice Lwowa i Warszawa. Ostatnia scena dramatu rozgrywa się na cmentarzu. W Dziadów części III Ustępie znajdujemy opisy Petersburga.

Zapamiętaj!
Dramat romantyczny łączy też różne style, na przykład patos z drwiną i groteską, zawiera elementy fantastyczne. Spoiwem różniących się między sobą częś­ci staje się tytuł utworu, obrzęd dziadów, postać zmieniającego się bohatera: Gustawa-Konrada-Pielgrzyma, a także idea związku między światem żywych i umarłych.

 

Konstrukcja czasu w Dziadach

Po pierwsze, oprócz czasu historycznego, w którym została zakotwiczona rzeczywistość dramatu zawierająca dzieje procesu filomatów, odnaleźć można w utworze jeszcze inne dwa wymiary:

• czas mitu religijnego (Widzenie księdza Piotra)
• czas agrarny – związany z bajką o ziarnie opowiadaną przez jednego z więźniów w scenie więziennej.

Warto zauważyć, że dwie najważniejsze w dramacie sceny, tzw. Wielka Improwizacja i Widzenie księdza Piotra, mają miejsce w trakcie ważnych świąt: pierwsza odbywa się w noc wigilijną, druga podczas Wielkiejnocy.

Po drugie, uwagę zwraca romantyczny świat grozy (duchów, diabłów, szatanów, aniołów) i jego specyficzny podział na prawą i lewą stronę. Symbolika tego zabiegu związana jest z odwieczną walką dobra i zła.

Spotkamy tu wiele konwencji estetycznych. Dziadów część III to dzieło skonstruowane zgodnie z regułami synkretyzmu rodzajowego i gatunkowego.

Ponadto tragizm miesza się w tym utworze z komizmem, groteską, elementami opery. Mickiewicz zdaje się realizować zalecenia Wiktora Hugo, który przypominał, że w gotyckiej katedrze Notre Dame groteskowe larwy piekielne towarzyszą strzelistym, dostojnym łukom i wieżyczkom, groteska sąsiaduje więc ze wzniosłym pięknem i nie ma w tym nic dziwnego.

 

Konstrukcja dramatu

Motta Dziadów części III to trzy cytaty z Biblii. Ich przywołanie ma uwznioślić i uświęcić przedstawioną tu martyrologię Polaków.
Zwykło się uważać, że dramat romantyczny jest z zasady pełen kompozycyjnego nieporządku. Opinii tej sprzyja wielość funkcjonujących w obrębie tekstu konwencji. Jeśli jednak przyjrzeć się dokładniej budowie III części Dziadów, można dostrzec, że układ scen wcale nie jest przypadkowy. Co więcej, przypomina średniowieczne misterium. Do takiego odczytania utworu inspiruje Juliusz Kleiner.

Układ scen:

• Prolog;
• scena I: scena więzienna;
• scena II: tzw. Wielka Improwizacja;
• scena III: scena egzorcyzmów;
• scena IV: Widzenie Ewy;
• scena V: Widzenie księdza Piotra;
• scena VI: Widzenie Senatora;
• scena VII: Salon warszawski;
• scena VIII: Pan Senator; Bal;
• scena IX: Noc dziadów.

Symetrycznie odpowiadające sobie na początku i na końcu dwie sceny fantastyczne: Prolog i Noc dziadów – tworzą klamrę kompozycyjną. Kluczowa dla dramatu scena to Widzenie księdza Piotra. Znajduje się dokładnie w środku, dzieląc utwór na dwie symetryczne części. Nad pierwszą połową dominuje Konrad, nad drugą Nowosilcow, a obie łączy osoba księdza Piotra. Sceny IV, V, VI to sceny widzeń, tworzą tzw. tryptyk mistyczny. Tu również ksiądz Piotr spaja niejako niebiański sen Ewy i piekielną wizję Nowosilcowa. Tryptyk dzieli ponadto układ dziewięciu scen na trzy części, jak w średniowiecznym misterium przedstawiającym dzieje grzesznej duszy. Bohaterem pierwszej jest Gustaw-Konrad, nawrócony grzesznik i wybraniec nieba, bohaterem drugiej ksiądz Piotr, a bohaterem trzeciej – przynależący do piekła Nowosilcow. Układ scen jest więc przemyślany i zadziwia swoją symetrią.

Dziady to nazwa starego, mającego swe źródło jeszcze w czasach pogańskich, obrzędu obchodzonego przez prosty lud na terenach Litwy, Prus i Kurlandii. Obrzęd dziadów był odprawiany w kaplicach lub pustych domach sąsiadujących z cmentarzem. Zgromadzeni ludzie uczestniczyli w wywoływaniu duchów, które zapraszali na ucztę składającą się z jadła, trunków i owoców. Dziady odprawiane były potajemnie, bo Kościół potępiał ten obrzęd, widząc w nim przejaw zabobonu i niepotrzebnego zbytku.

Prolog
W przerobionym na więzienie wileńskim klasztorze Bazylianów przy ulicy Ostrobramskiej między złymi a dobrymi duchami toczy się walka o duszę więźnia. Bohater ma być uwolniony, ale „z łaski Moskwicina” – i zesłany na wygnanie. Widzimy symboliczną śmierć Gustawa i narodziny Konrada.

Dziadów część III to utwór o…

• martyrologii narodu polskiego;
• klęsce prometeizmu i romantycznego indywidualizmu;
• podziałach w społeczeństwie polskim;
• prześladowaniach spiskowców, torturach i zesłaniach na Syberię;
• mesjanistycznej koncepcji dziejów, którą proponuje Mickiewicz;
• ewolucji polskiego bohatera romantycznego – od Gustawa (nieszczęśliwego kochanka), przez Konrada (poetę i bojownika), do Pielgrzyma (Ustęp), rozumiejącego konieczność współdziałania narodów polskiego i rosyjskiego.

 

Martyrologia narodowa i ocena Polaków

Świat przedstawiony Dziadów części III to wiele scen obrazujących narodowe męczeństwo. Już w przedmowie do dramatu czytamy, że cierpienie stało się nieodłączną częścią polskiego losu, a wraz z przybyciem do Warszawy senatora Nowosilcowa przybrało nad wyraz drastyczne formy. Wstrząsająca, pełna detali opowieść Sobolewskiego o młodych spiskowcach wywożonych kibitkami na Sybir, dramatyczna historia Cichowskiego doprowadzonego w wyniku okrutnych metod śledztwa do obłędu, porażające dzieje młodego Rollisona zakończone upozorowaną samobójczą śmiercią, to tylko niektóre przykłady – znaki narodowej martyrologii.

Często porównywano prześladowanych spiskowców do męczenników, świętych opromienionych aurą Chrystusową. Za sprawą ich losów problem wolności ojczyzny zyskał rangę narodowego sacrum, stał się czymś absolutnie najważniejszym, wyjątkowym i świętym. W ich młodym świecie był zapewne jedynym pewnikiem. Stąd też niezgoda i bunt wobec narzuconego bezwzględnie jarzma niewoli.

Obrazy narodowego męczeństwa otwierają bardzo mroczną perspektywę, nasuwają zasadnicze pytanie dramatu – o sens cierpienia, sens dziejów tak okrutnych i krwawych. Czy w tym pełnym chaosu świecie jest gdzieś miejsce na nadzieję? Zapewne tak. Perspektywa odkupienia wiąże się z dwiema głównymi postaciami utworu: Konradem i księdzem Piotrem.

Ważna scena

Scena IV, scena więzienna
Ukazuje Wigilię w celi klasztoru Bazylianów, gdzie są więzieni polscy patrioci – filareci. Są to między innymi Sobolewski, Tomasz Zan, Żegota (Ignacy Domejko). Nie znając oskarżenia, Zan chce uratować towarzyszy i wziąć całą winę na siebie. Sobolewski opowiada o potwornych katuszach Polaków, zsyłanych na Sybir. Jeden z nich, dziesięcioletni, uginał się pod zbyt ciężkim łańcuchem. Sobolewski opowiada też o swoim przyjacielu Janczewskim, który z kibitki wzniósł patriotyczny okrzyk „Jeszcze Polska nie zginęła”. Studenci nie tracą humoru, śpiewają szyderczą piosenkę o pracy dla cara oraz pełną pasji pieśń patriotyczną z refrenem „Zemsta, zemsta, zemsta na wroga, z Bogiem i choćby mimo Boga!”.

Scena VII, Salon warszawski
Rzeczywiście rozgrywa się w warszawskim salonie – pozostającego w służbie carskiej generała Krasińskiego, ojca Zygmunta. Kilku Polaków przy drzwiach rozmawia o represjach wobec młodzieży na Litwie. Z kolei towarzystwo przy stoliku konwersuje po francusku. Ci ostatni to jawni zdrajcy, niektórzy skarżą się, że nikt tak jak Nowosilcow nie potrafi urządzać balów. Młody patriota Adolf snuje opowieść o Cichowskim: zabrano go w nocy z domu, zniknął na wiele lat, wrócił zniszczony psychicznie i fizycznie, w stanie obłędu. Towarzystwo „stolikowe”, czyli między innymi poeci klasycy, uznaje temat Cichowskiego za zbyt „współczesny”, a więc nieliteracki. Twierdzą, że Polacy wolą tematy łagodne, sielankowe. Młodzi patrioci dyskutujący przy drzwiach są poruszeni i oburzeni degeneracją moralną wyższych warstw społeczeństwa. Wysocki wypowiada trafny sąd o istocie narodu polskiego.

Nasz naród jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.

Uwaga! Mit agrarny
To mit związany z ziemią, z cyklicznością natury, która co roku na wiosnę ponawia wegetację, bez względu na wydarzenia historyczne. Eliade nazywa go mitem wiecznego powrotu. Bajka opowiada o ziarnie, które zakopał diabeł, chcąc zniweczyć Boski plan. Czyn jednak obrócił się przeciwko niemu, ziarno zakiełkowało i wydało plon. Symbolika tej opowieści jest dość czytelna. Młodzi spiskowcy działający w podziemiu, uwięzieni w twierdzach to ziarno, które wbrew zakusom zaborcy zatriumfuje i zmieni kształt historii.

 

Główny bohater dramatu

Jest nim Konrad – poeta, samotnik, wielki indywidualista przekonany o swojej wyjątkowości i sile. Poznajemy go w scenie Prologu, rozgrywającej się we śnie – w planie onirycznym. Przestrzeń snu została wprowadzona nie bez powodu, jest przecież, według romantycznych wyobrażeń, miejscem kontaktu ze sferą pozaziemską, irracjonalną. Tutaj więc rozgrywa się dramatyczna walka złych i dobrych duchów o duszę Konrada, decyzja jednak należy do niego samego. Tę prawdę o niezwykłych możliwościach człowieka wyraża jeden z duchów, mówiąc:

Ludzie! Każdy z was mógłby, samotny, więziony,
Myślą i wiarą zwalać i podźwigać trony…

W scenie Prologu dokonuje się przemiana bohatera. Więzień, pisząc na murze: „Gustavus obiit – hic natus est Conradus” (umarł Gustaw – narodził się Konrad), zaznacza przemianę z kochanka owładniętego wielką, szaloną namiętnością do kobiety w kochanka ojczyzny, patriotę głęboko przeżywającego tragiczny los własnego kraju. Śpiewa pieśń szatańską, buntowniczą, pieśń zemsty: „z Bogiem i choćby mimo Boga”.
Następnie widzimy go w scenie więziennej pośród współtowarzyszy. Porażony dramatyczną opowieścią o narodowym cierpieniu – zaczyna improwizować. Wygłasza dwa romantyczne monologi: tzw. Małą Improwizację i Wielką Improwizację.

Ważne fragmenty

Mała Improwizacja
Jest wyrazem siły, mocy, potęgi Konrada, które uosabia orli lot. Konrad próbuje wedrzeć się w świat wielkiej tajemnicy, przeniknąć sferę metafizyki, tam odnaleźć odpowiedź na dręczące pytania. Przegrywa jednak z krukiem – symbolem nauk tajemnych, strażnikiem świata pozaziemskiego. Wkrótce jednak podniesie się, wygłosi najbardziej bluźnierczy monolog.

Wielka Improwizacja
To polemika z Bogiem wpisana w problematykę chrześcijańskiej teodycei.
Zło wszechobecne w świecie staje się powodem monologu pełnego dumy, pychy, ale także rozpaczy i trwogi. Do jego wygłoszenia uprawnia bohatera siła tworzenia i przekonanie o posiadaniu zdolności magicznych. Konrad bowiem twierdzi, że, tak samo jak Bóg, został wyłoniony przez siły kosmosu i włada nim niepodzielnie. Siłą swojej poezji może poruszyć wszechświat, zatrzymać lub wprawić w ruch kometę. Poezja jest czymś boskim, zapewnia nieśmiertelność, predestynuje do roli wyjątkowej – i tej roli bohater próbuje sprostać.

Rzuca Bogu największe bluźnierstwa, oskarżając Go o zło tego świata. Nazywa Go mądrością, obwinia o brak uczuć. Oto Bóg, daleki człowiekowi, z wysokości Swego majestatu rządzi światem, nie dbając o jego ład i szczęście. Nie dość, że czyni ludzkie życie nietrwałe i kruche, to jeszcze naznacza je cierpieniem, którego sensu Konrad nie potrafi pojąć. Żąda więc zuchwale władzy nad światem, „rządu dusz”, sądzi bowiem, że byłby w stanie stworzyć lepszy świat od tego, który istnieje, dać ludziom radość i szczęście. Rządziłby bowiem nie rozumem, lecz uczuciem.

Ogromna siła uczucia, która drzemie wewnątrz, pozwala temu dumnemu skądinąd indywidualiście na identyfikację z ludźmi, współczucie, wreszcie skłania go do poniesienia największej ofiary:

Nazywam się Milijon, bo za Milijony
kocham i cierpię katusze…

Tak powie Konrad, odkrywając w sobie cechy mitycznego Prometeusza. Porównanie to nie pozostaje bezzasadne, Konrad chce być przecież kreatorem ludzkiego świata, tak jak mitologiczny bohater, który stworzył człowieka z gliny i łez, pragnąc, aby ten był szczęśliwy. Prometeizm Konrada to również bunt i deklaracja cierpienia, poświęcenia się za ogół. To pełne utożsamienie z narodem, zespolenie z ojczyzną – wyzwala największe bluźnierstwo, niewypowiedziane do końca przez samego bohatera, ale niejako doszeptane przez szatana, który obejmuje władzę nad duszą Konrada, podsyca jego pychę, wreszcie dopowiada najpotężniejsze w ustach Polaka oskarżenie: nazywa Boga nie ojcem świata, lecz carem.

Szaleńczy monolog kończy się omdleniem. Jest ono znakiem potępienia grzesznika, buntownika, naiwnego uzurpatora, który znieważył Boski majestat. Bóg pozostał niewzruszony, obojętny na prowokacje Konrada. Okazał mu jedynie milczenie, nie odpowiedział na żaden z postawionych zarzutów, objawił swoją potęgę, skazując bluźniercę na potępienie. Bohater zostanie jednak ponownie wyniesiony, otrzyma przebaczenie. Stanie się tak za sprawą księdza Piotra, który odprawi egzorcyzmy, wypędzi diabła z jego duszy.

Charakterystyka Gustawa-Konrada

Prometeizm

To postawa ofiarowania samego siebie, poświęcenia się jednostki dla dobra ludzkości w imię miłości do niej. Konrad jest na tyle dumny, że wywyższa się ponad innych, wie najlepiej, jak ich zbawić, pragnie dokonać tego wielkiego dzieła sam. W imię swoich celów nie waha się przeciwstawić nawet Bogu, ale jego postawie towarzyszą pobudki tyrańskie. Prometejski bunt Konrada jest także efektem szatańskich podszeptów. A zatem jego prometeizm nie jest do końca ofiarą altruistyczną, dlatego jako idea w III częś­ci Dziadów ponosi klęskę.

Mesjanizm

Drugim bohaterem dramatu jest ksiądz bernardyn o imieniu Piotr. Pod względem charakterologicznym stanowi całkowite przeciwieństwo dumnego Konrada. Cichy, skromny, sam siebie nazywa prochem i niczym. To jego Bóg obdarzy zdolnościami prorokowania, każe mu przeżyć mistyczne uniesienie, w którym duchowny ujrzy dzieje Polski i odczyta ich sens.

Ważna scena

Scena V, Widzenie księdza Piotra
Widzenie księdza Piotra uruchamia w utworze czas mitu religijnego. Oto okazuje się, że dzieje męczeńskiej Polski są współczesną realizacją dziejów Chrystusa – powtórzeniem ofiary Jezusa w celu zbawienia innych narodów walczących o wolność. Cała wizja przypomina styl nowotestamentowych Ewangelii i Apokalipsę św. Jana. Jej kolejne odsłony wyraźnie nawiązują do biblijnego opisu męki Chrystusa. Rozpoczyna je opis przestrzeni widzianej jakby z lotu ptaka. Jej centralnym motywem są kibitki wiozące Polaków na Sybir, wśród których znajduje się przyszły zbawca, Mesjasz o tajemniczym imieniu czterdzieści i cztery. Tym konkretnym skądinąd postaciom i wydarzeniom zostają nadane znaczenia religijne. Prześladowanie jawi się jako rzeź niewiniątek. Autor tej rzezi porównany zostaje do biblijnego Heroda, a tajemniczy „namiestnik wolności” – przyszły odkupiciel, który uchodzi z życiem – do Chrystusa.

Następnie pojawia się wizja procesu Polski, ukształtowana na wzór procesu Jezusa. Funkcję biblijnego Piłata pełni tu Francja. Tak jak on „umywa ręce”. To wyraźna aluzja do postawy mocarstwa, które zawsze deklarowało swoją przyjaźń dla Polaków i poparcie dla sprawy polskiej, lecz w decydującym momencie, w trakcie powstania listopadowego, nie przyszło powstańcom z pomocą. Następne obrazy odwołują się do konkretnych etapów Męki Pańskiej. Są to: droga krzyżowa, ukrzyżowanie i wniebowstąpienie. Polska zostaje ukrzyżowana, ramiona krzyża są rozpostarte na całą Europę. U jej stóp rozpacza matka Wolność, a moskiewski żołdak przebija bok ukrzyżowanego ciała narodu. Obraz przypomina więc ewangeliczny pierwowzór, w którym Matka Boska opłakiwała śmierć Syna, a rzymski żołnierz Longin przebił bok Chrystusa.

Najbardziej tajemniczy jest obraz wniebowstąpienia. Oto cały naród owiany białą szatą wznosi się ku niebu, a następnie obraz ten przemienia się w wizję zbawcy o trzech obliczach. To prawdopodobnie symbol przyszłego triumfu, zwycięstwa nad zaborcą. Ów zagadkowy zbawiciel ponownie otrzymuje imię czterdzieści i cztery. Jego obraz kończy widzenie.

Szukaj powiązań

• Sformułowana w Kordianie Słowackiego idea winkelriedyzmu: „Polska Winkelriedem narodów” – zostaje tu zastąpione hasłem: „Polska Mesjaszem narodów”.
• Idea szczególnej roli Polski – Mesjasza narodów obecna jest także w innym dziele Adama Mickiewicza, Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego.
• Postać Wernyhory z Wesela Stanisława Wyspiańskiego to demistyfikacja romantycznego wieszcza – zbawcy narodu.
• Nawiązujące do postaci Mickiewiczowskiej imię Konrad nosi główna postać dramatu Wyspiańskiego Wyzwolenie.
• Zawarte w poemacie Czarna wiosna Słonimskiego słowa: „więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada” – to polemika z koncepcją poezji służebnej wobec celów narodowych.

Zapamiętaj!

• Profetyzm – to zdolność przewidywania przyszłości, prorokowania.
  Profetyzm III części Dziadów nadaje narodowej historii wymiar sakralny, metafizyczny. Wyjaśnia sens cierpienia, wpisując je w ramy szerzej pojmowanej filozofii dziejów zwanej romantycznym prowidencjalizmem.

• Prowidencjalizm – przekonanie, że Bóg ingeruje w historię, kieruje losami jednostek i społeczeństw.
  Prowidencjalizm to pogląd, który zakłada, że świat w swoim kształcie został przez Boga wcześniej zaplanowany, a jego scenariusz misternie obmyślany. Tylko Bóg ­bowiem, a nie człowiek, potrafi ogarnąć całość ziemskich spraw i nadać im odpowiedni bieg. Nawet jeśli człowiek nie potrafi pojąć świata skażonego cierpieniem, powinien zaufać opatrzności bożej, wierzyć, że w tej niedoskonałości kryje się jakiś głębszy zamysł. Odsłania go Bóg przed księdzem Piotrem, ukazując, że w historii Polski nic nie dzieje się przypadkowo – że rozwija się ona według Boskiego scenariusza.

• Misterium – rodzaj średniowiecznego dramatu podzielonego na trzy części: niebo, ziemię, piekło. Bohater zostaje umieszczony pomiędzy Bogiem a szatanem, niebem a piekłem, ma dwoistą naturę i związane z nią sny, wizje; w rezultacie jako nagrodę wybiera niebo.

• Mesjanizm – ideologia głosząca wyjątkowe posłannictwo narodu polskiego, wybranego przez Boga, aby poprowadzić inne narody ku wolności. Zestawienie cierpień Polski z męką Chrystusa w Widzeniu księdza Piotra ma nadać im nadrzędny sens w Boskim planie świata. Mesjanizm zalecał pokorę, potraktowanie zaborów jako moralnej próby. Mesjanizm narodowy dawał Polakom otuchę i nadzieję, wypływającą z przekonania, że klęski i cierpienia są warunkiem zmartwychwstania. Przesłanie mesjanistyczne widać szczególnie w Widzeniu księdza Piotra. Zachowanie bernardyna staje się nowym wzorem postawy moralnej. W Dziadach części III mesjanizm jako ideologia zdecydowanie wygrywa z prometeizmem. Zamiast buntu i samotnej walki zaproponowana zostaje idea pokory, akceptacji cierpienia i ufności w Boskie dzieło.Teodycea chrześcijańskaTo dziedzina filozofii poświęcona sprzeczności pomiędzy faktem istnienia w świecie zła i niesprawiedliwości a tym, że stworzył go dobry i wszechmocny Bóg.

 

Tematy, z jakimi można powiązać III część Dziadów

• dobro i zło; walka dobra ze złem,
• bunt,
• samotność,
• poeta i poezja,
• relacja Bóg – człowiek,
• patriotyzm,
• szaleńcy, marzyciele,
• zwycięzcy i pokonani,
• martyrologia narodu,
• ofiara,
• cierpienie,
• indywidualizm,
• prometeizm,
• przemiana wewnętrzna bohatera,
• ewolucja polskiego bohatera romantycznego – od Gustawa (nieszczęśliwego kochanka), przez Konrada (poetę i buntownika), do Pielgrzyma (Ustęp) rozumiejącego konieczność współdziałania narodu polskiego i rosyjskiego.

Zapamiętaj!
Dziadów część III napisał Mickiewicz po upadku powstania listopadowego, gdy przebywał w Dreźnie – i stąd okreś­lenie tej części: Dziady drezdeńskie. Ta ostatnia część miała być między innymi próbą rehabilitacji pisarza za to, że nie wziął udziału w powstaniu. Osnuta jest wokół wileńskiego procesu filomatów z lat 1823 – 1824, a zatem wydarzeń z niedawnej historii, w których poeta sam uczestniczył. W Dziadach, zwłaszcza w III częś­ci dramatu, głównymi wrogami Polski są car i jego urzędnicy, na przykład senator Nowosilcow.

III cz. Dziadów to utwór

• tajemniczy, fragmentaryczny;
• o otwartej konstrukcji;
• będący częścią większej całości, którą łączy między innymi osoba głównego bohatera;
• o młodości, buncie, historii;
• zawierający mesjanistyczną wizję Polski: Polska Chrystusem narodów.

 

Zagadnienia, które mogą się pojawić na maturze:

Jaką funkcję w utworze spełnia Prolog?

Prolog to scena mistyczna i symboliczna, rozgrywająca się w przestrzeni snu. Sen był w ujęciu romantyków miejscem kontaktu ze sferą pozaziemską i tutaj też rozgrywa się walka dobrych i złych duchów o duszę bohatera. Wpływ pozaziemskich istot na los człowieka wydaje się jednak niczym wobec siły ludzkiej wiary i myśli, które są w stanie „zwalać i podźwigać trony”. Natchniony tą myślą bohater przechodzi duchową transformację: Gustaw przemienia się w Konrada. Na więziennym murze napisze: „Gustavus obit – natus Conradus” (Umarł Gustaw. Narodził się Konrad). Umarł tragiczny kochanek, narodził się patriota, spiskowiec, poeta, który zanuci szatańską pieśń zemsty „z Bogiem i choćby mimo Boga”.

Prolog jest więc wstępem do całego utworu, wprowadzeniem w jego mistyczny klimat, zawiera ważny motyw transformacji bohatera, która stała się jedną z podstawowych figur symbolicznych literatury romantycznej.

 

Jak Mickiewicz ocenia polskie społeczeństwo w III części Dziadów?

Surowo i krytycznie, chociaż nie jest w swej ocenie jednoznaczny. Autor przeciwstawia sobie dwa obozy polityczne: patriotów i zdrajców ojczyzny. Po jednej stronie prześladowani, spiskowcy, po drugiej ugodowcy, arystokratyczna, sprzedajna elita, oficerowie w carskiej służbie, literaci piszący wiersze „o sadzeniu grochu”, damy podziwiające maestrię Nowosilcowa w organizacji balu. Towarzystwo przy drzwiach i towarzystwo stolikowe. Męczennicy narodowej sprawy i karierowicze. Do tych drugich zaliczyć trzeba dwie wyjątkowe kreatury: Doktora i Pelikana – carskich zauszników prześcigających się w składaniu donosów na rodaków, by zaskarbić sobie więcej łask u Senatora.

Ocena tak kontrastowych postaw zawiera się w wypowiedzi Piotra Wysockiego, który porównuje naród polski do lawy „z wierzchu zimnej i twardej”, lecz mającej głębię. Wierzch to lojaliści i zdrajcy, głębia to ogarnięci patriotycznym szaleństwem konspiratorzy zepchnięci do podziemia.

 

Do jakiej filozofii nawiązuje Wielka Improwizacja?

Wielka Improwizacja to polemika człowieka z Bogiem nawiązująca do chrześcijańskiej teodycei. Teodycea to dziedzina filozofii poświęcona próbom objaś­nienia sprzeczności powstającej pomiędzy faktem istnienia zła na ziemi a wiarą w dobrego i sprawiedliwego Boga. Czy Bóg jako stwórca świata jest tym samym stwórcą zła? Jeśli tak, dlaczego człowiek ponosi tego konsekwencje?

Zarzuty, jakie stawia Konrad Bogu, dotykają problemu teodycei. Bohater pytając o sens cierpienia Polaków, próbuje dociec genezy zła i niesprawiedliwości.

 

Zinterpretuj hasło „Polska Chrystusem narodów”.

Pojawia się ono w kluczowej dla dramatu scenie Widzenia księdza Piotra i ma charakter profetyczny. Profetyzm to dar prorokowania, przewidywania przyszłości. Ów dar otrzyma ksiądz Piotr za swoją pokorną, pełną ufności postawę wobec Boga. Przeżyje stan mistycznego uniesienia, w którym ujrzy dzieje Polski i odczyta ich sens.

W ujęciach przywołujących obrazy Męki Pańskiej zobaczy rozpiętą na krzyżu Polskę, która po procesie odbywa drogę krzyżową, by ponieść śmierć na krzyżu, a następnie zmartwychwstać.

W tym widzeniu Polska jawi się jako mesjasz narodów, kraj wybrany przez Boga do spełnienia w Europie szczególnej misji zbawienia siebie i innych narodów poprzez cierpienie. Losy Polski są więc powtórzeniem losów Chrystusa, męczeństwo stanowi element wyższej filozofii – prowadzi do odkupienia.

 

Mesjanizm III części Dziadów źródłem narodowej mitologii czy przejawem narodowej megalomanii?

Na tak postawione zagadnienie możesz odpowiedzieć dwojako:

Tak, dzieło Mickiewicza jest dla mnie źródłem narodowej mitologii, która podbudowuje i nobilituje nas jako Polaków.

Lub

Nie, lektura „Dziadów” wywołuje ironiczny uśmiech. Mickiewiczowska mitologia to przejaw niczym nieuzasadnionego poczucia wyż­szości.

Temat ten jest trudny i niejednoznaczny.

• Na pewno trzeba wyjaśnić, w czym wyraża się istota mesjanizmu zawarta w Widzeniu księdza Piotra. Skąd wzięło się w polskiej świadomości przekonanie o tym, że jesteśmy narodem wybranym (genezy szukaj w ideologii sarmackiej, w przeświadczeniu polskiej szlachty o Polsce jako przedmurzu chrześcijaństwa. Zastanów się, czy przekonanie o Polsce jako mesjaszu narodów nie jest tak samo przesadzone jak sarmackie wyobrażenie o wyjątkowości narodu broniącego wiary chrześcijańskiej przed naporem pogan).

• Odwołaj się koniecznie do kontekstu historycznego (klęska powstania listopadowego, represje, wywózki na Sybir, atmosfera beznadziejności i rozpaczy – w tej sytuacji naród potrzebował optymistycznej interpretacji dziejącej się historii, wiary, że nie jest to dla Polaków czas stracony. Może zatem źródło nadziei, a nie przejaw megalomanii?).

• Oceń rolę mitu mesjanistycznego dla współczesnych Mickiewiczowi (Czy rzeczywiście budził nadzieję? Może usypiał naród, każąc mu biernie trwać w cierpieniu i czekać na cud zmartwychwstania? Śmieszne to czy tragiczne?).

• Na ile koncepcja Mickiewicza była realistyczna? Czy nie nazbyt abstrakcyjna i fantastyczna?

 

Typowe cechy bohatera romantycznego w postaci Konrada.

Konrad jest bez wątpienia postacią stricte romantyczną, to typowy tzw. bohater romantyczny. Zauważ: otrzymał imię o randze symbolu. Nosił je inny bohater Mickiewicza Konrad Wallenrod, a także przyjaciel poety, rosyjski dekabrysta Konrad Rylejew. Bohater Wielkiej Improwizacji jest więc spadkobiercą tych wartości, które Wallenrodowi kazały przywdziać maskę szpiega, a Rylejewa pchnęły do walki z carskim despotyzmem.

Romantyczne cechy Konrada to:

• samotność,
• indywidualizm,
• pycha, pogarda dla tłumów, wyniosłość,
• zdolność tworzenia poezji, która daje władzę nad kosmosem,
• prometeizm, czyli postawa buntu i cierpienia za ogół,
• tytanizm,
• ogromna siła uczucia, miłość do narodu.

Tematy, do których Dziady mogą być przydatne

Naj­cie­kaw­sze:

• Dobro i zło; walka dobra ze złem, etyka, teodycea. Utworów o wymowie etycznej jest bez liku. Dziady – a dokładnie Konrad stawia pytanie o źródła męki narodu – Bogu. Poza tym w utworze funkcjonuje jeszcze kodeks etyki ludowej – już to zestawienie daje ciekawy efekt. Przy takiej pre­zen­ta­cji podpowiadamy zestawienie z Makbetem Szekspira, Księgą Hioba ze Starego Testamentu i Dżumą Camusa.

• Samotność – Konrad jest wzorcowym samotnikiem, a Wielka Improwizacja wręcz poetycką de­fi­nicją samotności jednostki, wyobcowanej, niezrozumianej przez zwykłych ludzi. Warto porównać go z Judymem z Ludzi bezdomnych – który jest samotnikiem z wyboru, ciekawie byłoby odwołać się do Stu lat samotności Marqueza – właśnie dlatego, że mamy do czynienia z inną kultura, inną przestrzenią – pojęcie samotności otrzymuje podobną definicję.

• Sceny profetyczne w literaturze – czyli Widzenie księdza Piotra. Sceny jasnowidzenia, spojrzenia w przyszłość to sceny mistyczne, towarzyszy im zawsze tajemnicza symbolika, rozszyfrowanie znaczeń musi być częścią wypowiedzi. Zestaw z Apokalipsą świętego Jana z Nowego Testamentu i z wizją Marii z Nie-Boskiej komedii Krasińskiego. Wskaż różnice i podobieństwa, obszary tematyczne we wszystkich trzech wizjach.

• Szaleńcy, idealiści, zapaleńcy – samobójcy. Konrad jest szczególnym przypadkiem każdego z tych typów, szalony, ale nie obłąkany, idealista – ale jego ideą jest wolność ojczyzny, zapaleniec taki, że traci kontrolę nad własnymi emocjami. Samobójca – który żyje mimo samobójstwa. Inny to przykład niż samobójca Wallenrod, inny niż niedoszły samobójca Wokulski. Ale takie zestawienie może być ciekawe.

• Monologi literackie – szczególny typ wypowiedzi, skupia uwagę na wybranej, zawsze nie­ba­ga­tel­nej postaci literackiej. W polskiej literaturze monologuje Konrad, monologuje też Kordian na szczycie Mont Blanc. Słynny monolog literatury powszechnej – to oczywiście „Być albo nie być” Szek­spi­row­skie­go Hamleta. Ciekawym uatrakcyjnieniem takiej prezentacji byłoby włączenie w wypowiedź wła­sne­go monologu – stylizowanego na jeden z powyższych przykładów.

• Poeta i poezja – jej moc, potęga dająca nieśmiertelność i siłę boską. Ciekawe zestawienie z Horacego Exegi monumentum i z Confiteor Przybyszewskiego, także z poezją Tuwima. Wcale nie musi zostać przytoczona inna literatura romantyczna – lepiej pokazać cztery zróżnicowane ujęcia.

• Przemiana wewnętrzna bohatera i ewolucja polskiego bohatera romantycznego – od Gustawa (nie­szczę­śli­we­go kochanka), przez Konrada (poetę i buntownika), do Pielgrzyma (Ustęp) rozumiejącego konieczność współdziałania narodu polskiego i rosyjskiego.

 

MATURA USTNA

Dziady przydadzą się do bardzo wielu tematów, np. do:

• obrazów narodowej martyrologii,
• oceny społeczeństwa polskiego,
• walki o wolność,
• cierpienia,
• profetyzmu i mistycyzmu,
• prometeizmu,
• portretów narodowych zdrajców,
• kariery,
• motywu matki cierpiącej,
• fantastyki,
• bohatera romantycznego,
• monologów literackich,
• zła,
• relacji Bóg – człowiek,
• stylizacji biblijnej,
• przemian w dramacie XIX i XX wieku.

Zobacz:

Adam Mickiewicz, DZIADY część III

Zaprezentuj treść całości utworu Adama Mickiewicza pt. Dziady

Dziady cz. III. KARTKÓWKA

Kompozycja III części Dziadów jako wzór dramatu romantycznego.

Dobro i zło w III cz. Dziadów Adama Mickiewicza

Dziady Adama Mickiewicza – przegląd części

Dziady część IV – Adam Mickiewicz

Udowodnij, że Dziady Adama Mickiewicza są dramatem romantycznym