Najważniejsze momenty w życiu bohatera
W życiu Gustawa-Konrada pojawiają się, rzec można, same momenty ważne i przełomowe. Bohater ten przebywa swoistą drogę inicjacyjną, uzyskując coraz to nowe stopnie wtajemniczenia.
- Samobójstwo (poza akcją Dziadów) – Gustaw zabija w sobie romantycznego kochanka. Można powiedzieć, że ów kochanek sam siebie niszczy. Kochał jak Werter i jak Werter zginął. Samobójstwo Gustawa nie jest w stu procentach pewne. Być może bohater traktował je metaforycznie – to znaczy, że zabił w sobie jednostkę społeczną – uciekł od ludzi i świata. Z drugiej jednak strony autentyczna śmierć Gustawa wyjaśniałaby, kim jest Widmo z II części dramatu. Sam Mickiewicz chyba także nie miałby nic przeciwko magicznej wędrówce duszy bohatera.
- Wizyta u księdza (część IV) – Gustaw w konfrontacji z racjonalistą rozwija swój romantyczny światopogląd. W ciągu trzech godzin symbolicznie odtwarza swoje życie. Ponownie dokonane samobójstwo – już nie Gustawa – kochanka, ale ducha – Gustawa – kochanka, umożliwia bohaterowi wstąpienie na wyższy poziom w drodze inicjacyjnej.
Gustaw przemienia się w Konrada (część III) – tym samym powraca do życia.
- Mała improwizacja – Gustaw śpiewa bluźnierczą pieśń:
Zemsta, zemsta, zemsta na wroga
Z Bogiem i choćby mimo Boga!
- Wielka Improwizacja – Konrad staje do pojedynku z Bogiem. Postać Boga uosabia z racjonalizmem, siebie zaś stawia w roli romantycznego poety, którego siłą jest uczucie. Uważa się za rzecznika praw całego narodu: „Ja i ojczyzna to jedno” – krzyczy. Od ostatecznego bluźnierstwa – nazwania Boga carem – ratuje Konrada omdlenie.
- Ksiądz Piotr dokonuje egzorcyzmów nad duszą Konrada. Całkowite uwolnienie od złych mocy bohater zawdzięcza także modlitwie Ewy.
- Konrad zostaje zesłany w głąb Rosji.
Co to za typ bohatera?
- samotnik, indywidualista;
- poeta, wieszcz;
- współczesny Prometeusz;
- bohater oskarżający Boga o nieczułość i obojętność;
- bohater, który przechodzi przemianę wewnętrzną – z nieszczęśliwego kochanka w samotnego bojownika o wolność ojczyzny.
Podobnie jak u innych bohaterów Mickiewiczowskich, centralnym punktem w biografii Gustawa-Konrada jest przemiana. Jej model jest zazwyczaj podobny: bohater poświęca swoje życie osobiste, w tym miłość do ukochanej kobiety, na rzecz dobra ojczyzny. Z motywem przemiany łączy się również porzucenie starego imienia (np. Jacek Soplica przybiera imię Robak, Walter Alf – Konrad Wallenrod, a Gustaw – Konrad).
Romantyczny kochanek (czyli Gustaw z IV części Dziadów)
- Nadwrażliwy, nieprzystosowany do świata romantyczny indywidualista. Owładnięty marzeniem o idealnej miłości, nie widział nic poza postacią ukochanej, którą uwznioślał i uświęcał, określał jako „nadludzką dziewicę”.
- Na wzór Wertera uwikłał się w nieszczęśliwą i niespełnioną miłość i popełnił samobójstwo, interpretowane jako niezgodę na kompromis z życiem.
- Szaleniec, o czym świadczy chociażby wygląd: poszarpane ubranie, trawa i liście we włosach.
- W dramacie występuje jako upiór – pośrednik pomiędzy światem żywych i umarłych.
Patriota (czyli Konrad z III części Dziadów)
- Czczony przez przyjaciół współwięźniów „ponury poeta Konrad” jest wielkim indywidualistą. Natchnienie miewa o północy („północ jego godzina”), nieobcy mu także dar wróżebny („o przyszłości, jak Cygan, powiada”).
- Owładnięty ideą poświęcenia się dla narodu oraz uszczęśliwienia ludzkości, przekonany o swojej nadludzkiej mocy duchowej bohater pragnie zmierzyć się z Bogiem, by zdobyć „rząd dusz” i dzięki temu urządzić świat dużo lepiej niż Stwórca. Ponosi jednak druzgocącą klęskę. Duma i bluźnierstwo zostaną mu wybaczone dzięki ofiarnej modlitwie księdza Piotra i kultowi, jaki Konrad żywi dla Matki Boskiej.
- Biografia Gustawa-Konrada jest dość nieszablonowa. Źródło wszystkich trudności tkwi po pierwsze w formie romantycznego dramatu (kompozycja otwarta, fragmentaryczność), po drugie w specyfice samego bohatera: mamy tu bowiem do czynienia z upiorem, który pojawia się na scenie, aby opowiedzieć dzieje swojej młodości. Później zaś, w niewyjaśniony sposób, staje się znowu żywym, z krwi i kości, człowiekiem.
- Nieszczęśliwa miłość Gustawa. Tę część biografii rekonstruujemy na podstawie relacji Pustelnika z IV części Dziadów, upiora, który w Zaduszki odwiedził swojego dawnego nauczyciela (księdza unickiego) i opowiedział mu swoje dzieje. Wypełniony marzeniami o romantycznej miłości: idealnej, platonicznej i nieszczęśliwej, bohater zakochał się w kobiecie o imieniu Maryla. Ta poślubiła jednak innego. Zrozpaczony Gustaw przebił się sztyletem.
- W służbie ojczyzny. Uwięziony w bazyliańskiej celi więzień, niepewny i zagubiony, słyszy głosy aniołów i złych duchów. Pod wpływem tych głosów – co chwila budząc się z uśpienia – pisze na ścianie słynne słowa o śmierci Gustawa i narodzinach Konrada. W ten sposób porzuca rolę romantycznego kochanka i staje się bojownikiem o wolność ojczyzny.
Jako bohater werterowski Gustaw to:
- romantyk zaczytany w dziełach Goethego (Cierpienia młodego Wertera) i Rousseau (Nowa Heloiza). Te lektury – nazwane przez niego „książkami zbójeckimi” – stały się dodatkową przyczyną jego samobójczej śmierci,
- indywidualista i odludek. Nie obchodzą go „ojczyzna i nauki, sława, przyjaciele” – wszystko to traci znaczenie w obliczu odrzuconej miłości,
- wierzy w serce i uczucia, za nic mając racjonalne prawdy oświeceniowe,
- kobiety postrzega tylko w skrajnościach. Ukochana jest albo aniołem, albo zwodnicą – zwłaszcza kiedy nie dotrzymuje słowa:
Kobieto! puchu marny! ty wietrzna istoto!
Postaci twojej zazdroszczą anieli,
A duszę masz gorszą niżeli!…
Jako bohater bajroniczny Konrad to:
- również romantyk, ale z zupełnie innej epoki! Kocha zamiast kobiety ojczyznę, kocha ją jednak tak silnie i namiętnie, jakby kochał kobietę. Jest gotowy do największych poświęceń dla niej,
- jest poetą – wieszczem. Włada najpotężniejszą bronią – słowem. Tylko on może obudzić uśpiony naród,
- mimo że walczy o dobro zbiorowości – nadal pozostaje egoistą i indywidualistą, a nawet megalomanem! Uważa siebie za wybrańca, za jedynego zdolnego stanąć na czele narodu. Staje do walki o władzę nad ludźmi („rząd dusz”) z samym Bogiem,
- do świata ma ironiczny dystans. Jako wybraniec patrzy na rzeczywistość w kategoriach mistycznych i metafizycznych. Posiadł prawdy nieznane zwykłym śmiertelnikom.
Znaczenie postaci
Gustaw-Konrad to nie tylko pierwszoplanowy bohater romantyzmu i twórczości Adama Mickiewicza, ale także ikona kultury polskiej – zarówno dawnej, jak i współczesnej. Trudno także znaleźć postać bardziej tajemniczą i niejednoznaczną.
- Dziady są próbą rozrachunku z bohaterem wczesnoromantycznym, czyli werterowskim. Naśladowcą Wertera jest Gustaw – jego skrajnie indywidualistyczna postawa zdaje się być jednak mało wartościowa, zwłaszcza kiedy ojczyzna w potrzebie… Dlatego Gustaw umiera i rodzi się Konrad, bohater bajroniczny – z pasją i zapamiętaniem walczący o wolność Polski. Podobną przemianę głównego bohatera możemy zaobserwować w Kordianie Juliusza Słowackiego i częściowo w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego.
- Dużo bardziej aktualne jest kulturowe znaczenie postaci Gustawa-Konrada. To tak naprawdę bohater wszystkich Polaków, do dziś będący wzorcem postępowania. Obecny był w polskiej świadomości zbiorowej podczas zaborów, okupacji hitlerowskiej, a nawet reżimu komunistycznego, kiedy to zakaz wystawiania Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka stał się poniekąd przyczyną wystąpień studentów i intelektualistów w obronie wolności słowa w marcu 1968 roku. Gustaw-Konrad, całym sobą, reprezentuje charakter polskiego patriotyzmu.
Zapamiętaj!
Bohater ewoluuje podczas trwania dramatu – jego metamorfoza jest kluczowym punktem zdarzeń. Czytelnik nie poznaje jego dalszych losów – ma zatem do czynienia z konstrukcją otwartą.
Zobacz:
Przedstaw charakterystykę i losy Gustawa-Konrada z Dziadów Adama Mickiewicza
Scharakteryzuj Gustawa z IV części Dziadów jako bohatera werterycznego.