Podobnie jak u innych bohaterów mickiewiczowskich centralnym punktem w biografii Gustawa-Konrada jest przemiana. Jej model jest zazwyczaj podobny: bohater poświęca swoje życie osobiste, w tym miłość do ukochanej kobiety, na rzecz dobra ojczyzny. Z motywem przemiany łączy się również porzucenie starego imienia (np. Jacek Soplica przybiera imię Ksiądz Robak, Walter Alf – Konrad Wallenrod, a Gustaw-Konrad).
Romantyczny kochanek (czyli Gustaw z IV części Dziadów)
- Nadwrażliwy, nieprzystosowany do świata romantyczny indywidualista. Owładnięty marzeniem o idealnej miłości nie widział nic poza postacią ukochanej, którą uwznioślał i uświęcał, określał jako „nadludzką dziewicę”.
- Zaczytywał się w Nowej Heloizie i Cierpieniach młodego Wertera. Dzieła te nazwał później „książkami zbójeckimi” i określił dwoiście – jako „niebo i tortury” swojej młodości. Na wzór Wertera uwikłał się w nieszczęśliwą i niespełnioną miłość i popełnił samobójstwo, interpretowane jako niezgoda na kompromis z życiem.
- Szaleniec, o czym świadczy chociażby wygląd: poszarpane ubranie, trawa i liście we włosach. Własny obłęd interpretuje Gustaw jako pośmiertną karę za drwiny z osoby szalonej. Jednocześnie szalony Pustelnik-Gustaw to zażarty polemista Księdza, który, tak jak Karusia przeciwstawiając zdrowemu rozsądkowi „czucie i wiarę”, kontynuuje linię filozoficznego sporu z Romantyczności.
- W dramacie występuje jako upiór – pośrednik pomiędzy światem żywych i umarłych.
Patriota (czyli Konrad z III części Dziadów)
- Czczony przez przyjaciół współwięźniów „ponury poeta Konrad” jest wielkim indywidualistą. Natchnienie miewa o północy („północ jego godzina”), nieobcy mu także dar wróżebny („o przyszłości, jak Cygan, powiada”).
- Owładnięty ideą poświęcenia się dla narodu oraz uszczęśliwienia ludzkości, przekonany o swojej nadludzkiej mocy duchowej bohater pragnie zmierzyć się z Bogiem, by zdobyć „rząd dusz” i dzięki temu urządzić świat dużo lepiej niż Stwórca, ale ponosi druzgocącą klęskę. Duma i bluźnierstwo zostaną mu wybaczone dzięki ofiarnej modlitwie księdza Piotra i kultowi, jaki Konrad żywi dla Matki Boskiej.
- Nasz bohater najprawdopodobniej cierpi na padaczkę. Wskazuje na to kilka zdań w tekście – relacje więźniów i kaprala. Konrad słabnie, blednie, spogląda dzikim wzrokiem, toczy pianę z ust:
Dla Boga, on osłabiał, patrz – miota się, dąsa,
To jest wielka choroba, patrz, on usta kąsa.
i
(…) głowa mądra w piachu się taczała,
I z tych ust, tak wymownych, patrzaj
– piana biała.
- Gustaw-Konrad po raz pierwszy pojawia się w II części dramatu w czasie Zaduszek, jako Widmo wezwane przez dawną kochankę i zaklęte przez guślarza. Ma broczące krwią rany w sercu (zadane przez wrogów ojczyzny) i małą rankę na czole, najniebezpieczniejszą ze wszystkich – sam ją sobie zadał, grzesząc pychą i bluźnierstwem.
Losy Gustawa-Konrada
Biografia Gustawa-Konrada jest dość nieszablonowa. Źródło wszystkich trudności tkwi po pierwsze w formie romantycznego dramatu (kompozycja otwarta, fragmentaryczność), po drugie w specyfice samego bohatera: mamy tu bowiem do czynienia z upiorem, który pojawia się na scenie, aby opowiedzieć dzieje swojej młodości. Później zaś, w niewyjaśniony sposób, staje się znowu żywym, z krwi i kości, człowiekiem.
- Nieszczęśliwa miłość Gustawa. Tę część biografii rekonstruujemy na podstawie relacji Pustelnika z IV części Dziadów, upiora, który w Zaduszki odwiedził swojego dawnego nauczyciela (prawosławnego księdza) i opowiedział mu, dla nauki i ku przestrodze, swoje dzieje. Ów ksiądz był człowiekiem bardzo ważnym w życiu Gustawa: to on nauczył go czytać i wprowadził w świat literatury, zapoznał między innymi z Cierpieniami młodego Wertera. Wypełniony marzeniami o romantycznej miłości: idealnej, platonicznej i nieszczęśliwej, bohater zakochał się w kobiecie o imieniu Maryla. Ta poślubiła jednak innego. Zrozpaczony Gustaw przebił się sztyletem.
- W służbie ojczyzny. Uwięziony w bazyliańskiej celi więzień, niepewny i zagubiony, słyszy głosy aniołów i złych duchów. Pod wpływem tych głosów, co chwila budząc się z uśpienia – pisze na ścianie słynne słowa o śmierci Gustawa i narodzinach Konrada. W ten sposób porzuca rolę romantycznego kochanka i staje się bojownikiem o wolność ojczyzny. „Ponury poeta Konrad” znalazł się w więzieniu wraz z przyjaciółmi,w wyniku śledztwa prowadzonego przez senatora Nowosilcowa. Widzimy go w celi spędzającego z przyjaciółmi wigilijny wieczór i jakiś czas później – prowadzonego na śledztwo. Jego dalsze losy znamy tylko z przepowiedni księdza Piotra:
Ty pojedziesz w daleką, nieznajomą drogę;
Będziesz w wielkich, bogatych i rozumnych tłumie,
Szukaj męża, co więcej niźli oni umie;
Poznasz, bo cię powita pierwszy w Imię Boże.
Słuchaj, co powie…
Uwaga!
Postać naszego bohatera jest ważnym czynnikiem jednoczącym wszystkie tomy dramatu: pod koniec II części Dziadów prawdopodobnie pojawia się on jako Widmo, w IV występuje (jako upiór) pod imieniem Gustaw, by w części III (chronologicznie późniejszej) napisać na ścianie więziennej celi słynne słowa: „Obiit Gustavus – hic natus est Conradus” (czyli: „umarł Gustaw – tutaj narodził się Konrad”) i w ten sposób przeistoczyć się w Konrada.
Postać Gustawa-Konrada niezbędna jest przy następujących tematach:
- Nieszczęśliwa miłość, słynni kochankowie.
- Ingerencje sił nadprzyrodzonych w ludzkie życie, walka dobra ze złem, walka aniołów z diabłami o ludzką duszę.
- Wadzenie się z Bogiem, oskarżanie Boga.
- Upiory, duchy, zjawy, widma.
- Rola snów i widzeń.
- Szaleniec, obłąkany, wariat.
- Prometeizm i mesjanizm w literaturze polskiej.
- Elementy autobiograficzne w literaturze, czyli związek pomiędzy dziełem a biografią twórcy.
Zobacz:
Na przykładzie Konrada z Dziadów przedstaw biografię bohatera romantycznego