Romantyzm w Polsce
Sytuacja w Polsce u progu romantyzmu
- Kraj był pod zaborami. Polska jako samodzielne państwo nie istniała. Królestwo Polskie z carem Aleksandrem jako władcą było zaledwie namiastką ojczyzny, początkowy względny liberalizm ustępował stopniowo miejsca uciskowi. Świeże były jeszcze w pamięci nadzieje związane z Napoleonem i bolesne rozczarowanie po jego klęsce.
- Wyrosło młode pokolenie – pełne nienawiści do zaborcy i chęci do walki. Ideologia romantyzmu znalazła tu podatny grunt. Przecież podkreślała siłę wiary i uczucia, przypisywała wielkie możliwości jednostce, głosiła możliwości irracjonalne.
- Romantyzm sprzyjał także tajnym związkom, atmosferze spisku i tajemnicy. Gloryfikował osamotnionego bohatera walczącego o wolność i sprawiedliwość. Powstawały więc liczne organizacje, m.in. filomatów i filaretów, Wolnomularstwo Narodowe, Narodowe Towarzystwo Patriotyczne.
- Młode pokolenie hołdowało nowym wzorcom – romantycznych straceńców, męczenników, którzy poświęcają wszystko ojczyźnie, tak jak więziony przez przeszło 40 lat Walerian Łukasiński. W przyszłości miało to zaowocować powstaniem listopadowym 1830 r.
Co jest ważne?
- Cały romantyzm jest niezwykle ważny w polskiej literaturze! Trwał romantyzm 45 lat – ale rolę w polskiej kulturze odegrał, jakby był tysiącleciem.
- Jest to epoka wieszczów: Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Cypriana Kamila Norwida.
- Wzniosłej tematyki literatury: walki o wolność ojczyzny, mesjanizmu, mistycyzmu.
- Wiele istotnych dla narodu dzieł powstało z tęsknoty za utraconą ojczyzną. Podyktowane były tak ważnym wydarzeniem jak powstanie listopadowe.
- Epoka romantyzmu dała potomnym: bohatera romantycznego, spiskowca, patriotę, mesjanizm polski.
- Jest to epoka ważnych dramatów narodowych, poezji patriotycznej i największego dzieła o polskiej tradycji, czyli Pana Tadeusza.
- Ideały i postawy romantyczne wkraczają we wszystkie dziedziny kultury: filozofię, sztukę, modę, architekturę, obyczajowość, nawet politykę.
- Fala buntu przeciw niewoli ogarnia społeczeństwa europejskie – w tym mocno Polskę.
- Buduje się i umacnia mit Napoleona, zwłaszcza w Polsce.
- Bardzo ważna, kluczowa w epoce jest kreacja bohatera romantycznego. Trzeba zapamiętać ten schemat i umieć wskazać jego modyfikacje w następnych epokach, np. Jacek Soplica i za chwilę – Kmicic, Judym, Wokulski, Artur…
- Rodzi się warstwa inteligencji powstająca ze zubożałej szlachty, która zarabia na życie, korzystając ze zdobytej przez siebie wiedzy.
- Zwróć uwagę na związek biografii romantycznych twórców z ich dziełami. Jest to istotne szczególnie w przypadku Adama Mickiewicza.
- Nowe gatunki! Dramat romantyczny, ballady, poemat epicki i dygresyjny. Ich tytuły trzeba znać.
- Ostatni epos – Pan Tadeusz Mickiewicza – biblia Polski szlacheckiej. Ostoja tradycji i patriotyzmu. Postacie, tematy, wymowa, emocje autora – to jeden z pewniaków egzaminacyjnych.
- Dziady Mickiewicza – zwróć uwagę na kodeks moralny.
- Zemsta Fredry – zwróć uwagę na świat szlacheckiego dworku.
- Natura to temat szczególny dla romantyków – jest niemal istotą żyjącą, współodczuwającą emocje człowieka. Ważne przy interpretowaniu poezji.
- Konrad Wallenrod – pojęcia wallenrodyzmu i dylematów rycerza, który dopuścił się zdrady. W realiach Polski romantycznej to zagadnienie tak ważne jak mesjanizm, hasło: Polska Chrystusem narodów i winkelriedyzm.
W jakich utworach i jak realizują romantycy hasło mesjanizmu narodowego?
A zaczęło się… od walki klasyków z romantykami.
Tak nazywa się dziś spór literacki pomiędzy przedstawicielami młodego pokolenia a autorytetami nauki hołdującymi jeszcze myśli oświeceniowej, który uznaje się za początek epoki w Polsce. Romantycy opowiadają się za wprowadzeniem do literatury fantastyki, uczuć, podań ludowych. Klasycy protestują. Zwyciężają romantycy.
Argumenty klasyków
- Wierzenia ludu to zabobon, nie mogą być tematem poezji.
- Najważniejsze wartości to wiedza, rozum i nauka.
- Autorytetami literatury pozostają wzorce klasyczne.
- Trzeba dbać o czystość języka, a nie zaśmiecać go nowościami.
- Twórczość romantyczna to szkoła zdrady i zarazy!
Argumenty romantyków
- Ludowe podania i etyka ukazują nowe prawdy. Są źródłem kultury narodowej.
- Serce, wiara, uczucia – to najwyższe wartości i środek poznawania prawdy.
- Należy odejść od skostniałych autorytetów, wprowadzać nowe gatunki i tematykę.
- Romantyzm jako nowa tendencja w sztuce powinien być uznany za kierunek równorzędny klasycyzmowi.
Specyfika polskiego romantyzmu
W Europie romantyzm przeszedł jak gwałtowna burza, zaistniał jako innowacja estetyczna, zabłysnął modą na Wertera i Weltschmerz, zwrócił uwagę świata na uczucia jednostki, wrażliwość i miłość – i dość szybko ustąpił realizmowi.
Specyfika polskiego romantyzmu polega na tym, że nie kończy się on na teoriach estetycznych i filozoficznych, lecz ma silny podtekst historyczny.
- W Polsce ideologia romantyzmu pada na podatny grunt urastając do rangi jednej z najbardziej znaczących epok literackich. Polski nie ma na mapie Europy – podzielona jest między zaborców, dążenie do wolności staje się zatem podstawowym dążeniem Polaków. Jak nigdy postawa spisku i buntu, bohater walczący o ojczyznę odpowiadał polskim duszom. Jak nigdy potrzebna była wiara w cuda, w hasło „mierz siły na zamiary”, pogarda dla realizmu – bo bez nich nie można by mieć nadziei na pokonanie trzech mocarstw.
- Walka o polskość miała także inny wymiar – walki o kulturę, tradycję i język.
- I tym sposobem romantyzm zrósł się z polską kulturą nierozerwalnie i znajdujemy się w najważniejszej polskiej epoce literackiej. Dlatego, że romantyzm wpłynął na polską świadomość, ukształtował polską postawę polityczną, a nawet pewien typ psychologiczny Polaka – powstańca-romantyka (jego spadkobiercą będzie inteligent).
- Po upadku powstania listopadowego nastąpiło upolitycznienie romantycznego światopoglądu, poeta został uznany za narodowego przywódcę. W wielkich dramatach romantycznych (Dziady cz. III, Kordian) pojawiły się koncepcje mesjanizmu Polski uzasadniające szczególną rolę Polski w dziejach świata.
- Na romantyzm polski bardzo oddziałała filozofia i literatura niemiecka, a także modna u nas twórczość i osoba lorda Georga Byrona.
Ramy czasowe i podział polskiego romantyzmu
- 1818 – teoretyczny początek.
- Kazimierz Brodziński wydał rozprawę O klasyczności i romantyczności, tudzież o duchu poezji polskiej, w której stwierdził fakt istnienia w kulturze europejskiej dwu nurtów artystycznych, klasyczności i romantyczności.
- 1822 – praktyczny początek romantyzmu.
- Adam Mickiewicz wydał Ballady i romanse – zbiór 14 ballad, który praktycznie, literacko realizował założenia romantyzmu.
- 1822-1830 – wstępna faza romantyzmu.
- Młodzi twórcy krystalizują swój program, piszą młodzieńcze utwory, przesycone baśniowością i uczuciowością.
- Powstaje w tym czasie wiele przekładów literatury zagranicznej.
- 1830-1848 – dojrzała, szczytowa faza romantyzmu.
- Rok 1830 to rok powstania listopadowego.
- 1848 – to data Wiosny Ludów.
- W tym przedziale ważką rolę odegrała tzw. Wielka Emigracja – czyli masowy wyjazd Polaków do Europy Zachodniej, w większości w obawie przed popowstaniowymi restrykcjami.
- Największe dzieła wieszczów polskich powstały na emigracji po 1830 r., zwłaszcza że po klęsce powstania podstawową rolę w literaturze zaczął odgrywać element patriotyczny. Jest to okres, w którym powstały:
- Dziady część III i Pan Tadeusz Adama Mickiewicza,
- Kordian Juliusza Słowackiego,
- Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego,
- inne dzieła tych twórców.
- W kraju pisali tzw. romantyczni poeci krajowi, którzy potwierdzali swoje słowa czynem, brali udział w spiskach antycarskich, w powstaniu, byli szykanowani i prześladowani.
- 1848-1863 – to schyłkowa faza romantyzmu.
- Umierają wielcy twórcy (Słowacki w 1849, Mickiewicz w 1855, Krasiński w 1859).
- Prawdziwie wielkim talentem, spóźnionym wobec starszego pokolenia wieszczów, a bardzo dziś cenionym, był Cyprian Kamil Norwid (1821-1883), który tworzył właśnie w tym czasie.
- Powieści historyczne i współczesne pisał Józef Ignacy Kraszewski (1812-1887).
- Rok 1863 przyniósł kolejne powstanie – styczniowe, także zakończone klęską. W dziedzinie filozofii i literatury, sposobie myślenia rok ów także stał się przełomem. Następne pokolenie z nieufnością odniosło się do romantycznych koncepcji i zrywów powstańczych, zwróciło się ku bardziej realnym i opartym o rzetelną wiedzę i o pracę ideałom.
Porównaj epoki
| Ideały klasyczne XVIII wiek
|
Ideały romantyczne Pierwsza połowa XIX wieku
|
Sytuacja w trzech zaborach
Zabór rosyjski
Po ustaleniach kongresu wiedeńskiego powstało zależne od Rosji Królestwo Polskie ze stolicą w Warszawie. Tu właśnie w roku 1830 wybuchnie powstanie listopadowe i tu najsilniejsze będą represje popowstaniowe: likwidacji ulegnie sejm, zniesiona zostanie konstytucja, przestanie istnieć armia i wprowadzony zostanie obowiązek służby w wojsku rosyjskim. Nastąpią konfiskaty majątków, aresztowania, zsyłki. Bardzo nasili się rusyfikacja, zamknięte zostaną uniwersytety
w Wilnie i Warszawie. Odpowiedzią Polaków będzie wzmożona działalność spiskowa.
Zabór pruski
Zabór o najszybszym rozwoju gospodarczym. Tu najwcześniej, bo w roku 1811 i 1823, przeprowadzono reformy uwłaszczeniowe. Także w Wielkopolsce najwcześniej pojawią się – wiązane z następną epoką, pozytywizmem – ideały pracy organicznej, metodą walki o polskość będzie wzmacnianie polskości przez działania gospodarcze i oświatowe. Germanizacja początkowo nie jest ostentacyjna – polega na wprowadzeniu niemieckiego do szkół i popieraniu niemieckich kolonistów – ale po roku 1832 wyraźnie się nasili i spotka z oporem.
Zabór austriacki
Ośrodki: Kraków, Lwów. Słaba sytuacja gospodarcza, ograniczanie swobód, germanizacja (w Akademii Krakowskiej wprowadzono język niemiecki). Tu w roku 1846 nastąpi rabacja chłopska pod wodzą Jakuba Szeli. Po wydarzeniach Wiosny Ludów w 1848 roku zostanie zniesiona pańszczyzna.
Dziedzictwo epoki
- Nowy sposób myślenia – raz podważone zaufanie do wiedzy na zawsze pozostawi miejsce dla fantastyki i tworów wyobraźni w kulturze.
- Apoteoza uczuć, miłości i wrażliwości.
- Typ werterowski i bajronowski w kulturze Europy – kult indywidualizmu.
- Kult wolności – jednostki i narodu – w Polsce walka o wolność ojczyzny jako najważniejsze wyzwanie, czas powstania listopadowego.
- W Polsce panteon dzieł narodowych; dramaty romantyczne i Pan Tadeusz, kanon poezji narodowej.
- W Polsce mit spisku, konspiracji, kreacja tragicznego bohatera poświęcającego się za ojczyznę.
- Apoteoza poezji i poety.
Zapamiętaj!
Początek epoki:
- teoretyczny – rok 1818
Kazimierz Brodziński ogłasza traktat O klasyczności i romantyczności - faktyczny – rok 1822
Adam Mickiewicz wydaje Ballady i romanse – pierwsze dzieło romantyczne
Koniec epoki:
Upadek powstania styczniowego w 1864 roku zamknęło epokę romantyzmu. Jej bohater raz jeszcze porzucił dom, ukochaną, poszedł do boju i zginął. Jego narzeczona, siostra, żona znów przywdziały czarną suknię żałobną. A następcy romantyków postanowili szukać dróg wyjścia w innej, bardziej realnej sferze.
Najważniejsze dzieła epoki:
- Trzy dramaty romantyczne:
Dziady,
Kordian
Nie-Boska komedia
- Powieść poetycka:
Konrad Wallenrod
- Poemat dygresyjny:
Beniowski
- Komedia:
Śluby panieńskie
- Epopeja szlachecka:
Pan Tadeusz
Polemika klasyków z romantykami
- 1818 data teoretycznego początku epoki, bo Kazimierz Brodziński wydaje traktat O klasyczności i romantyczności.
- Odpowiada mu klasyk Jan Śniadecki (O pismach klasycznych i romantycznych).
- Po stronie romantyzmu Maurycy Mochnacki i Adam Mickiewicz, opowiadają się za wprowadzeniem do literatury fantastyki, uczuć, podań ludowych.
- Klasycy protestują, broniąc schematów szkoły Boileau.
- 1822 – Mickiewicz wciela ideały romantyczne w czyn.
Wydaje – Ballady i romanse.
Zwyciężają romantycy.
Kluczowe tematy romantyzmu:
- Wolność ojczyzny i bunt przeciw zaborcom – obraz Polski jako Chrystusa narodów (mesjanizm narodowy) (skojarz z Dziadami częścią III i Panem Tadeuszem).
- Mit dworku szlacheckiego – ostoi narodowej (skojarz z Panem Tadeuszem).
- Miłość romantyczna (poświęcona zwykle dla ojczyzny)
- Kult młodości (skojarz z Odą do młodości).
- Świat fantazji wizji, wyobrażeń. (skojarz z balladami Adama Mickiewicza)
- Ludowość w wyobrażeniu świata (skojarz z balladami Adama Mickiewicza).
- Mesjanizm narodowy – Polska Chrystusem narodów.
- Misja poety i poezji.
- Umiłowanie pejzażu polskiego (skojarz z Panem Tadeuszem).
- Natura, jej piękno, groza i duchowa istota.
- Romantyczny bohater: wybitna jednostka, zwykle poeta.
Ośrodki życia kulturalnego
Życie kulturalne i oświatowe tętniło tam, gdzie istniały centra nauki, gdzie skupiali się młodzi:
- Wilno – tu przecież funkcjonował słynny Uniwersytet Wileński,
- Warszawa (w 1818 r. zaczął działalność Uniwersytet Warszawski),
- Kraków, gdzie nie tylko żywe były tradycje uczelni jagiellońskiej, lecz gdzie istniała względna wolność.
- Nowym ośrodkiem, choć o nieco odmiennym charakterze, stawał się Poznań (zabór pruski).
Walka o wolność w Polsce
- 1795 – III rozbiór. Polska znika z mapy świata.
- 1797 – powstanie Legionów Polskich we Włoszech pod wodzą gen. Dąbrowskiego.
- do 1812 – udział Polaków w walkach Napoleona, również w ostatniej, przegranej kampanii przeciw Rosji.
- 1814-1815 – kongres wiedeński porządkuje sprawy po epoce napoleońskiej w Europie. Polska pozostaje pod zaborami – część ziem otrzymuje nazwę Królestwa Polskiego i rosyjskiego cara za króla. Polacy zaczynają konspiracyjne przygotowania do walk z zaborcą, organizują tajne związki, zwłaszcza w ośrodkach uniwersyteckich.
- 1817 – powstaje Towarzystwo Filomatów (Uniwersytet Wileński).
- 1830 – rewolucja lipcowa we Francji, rewolucja w Belgii.
- 29 XI 1830 Polacy wzniecają powstanie listopadowe, zakończone klęską (1831).
Po powstaniu – zjawisko Wielkiej Emigracji – Polacy wyjeżdżają z kraju, działają na obczyźnie – w Paryżu, Dreźnie, Genewie. Tu będą tworzyć wielcy: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki.
- 1841 – Karol Levittoux – polski spiskowiec, aby uniknąć tortur przesłuchania podpala się i ginie w płomieniach. Pozostanie symbolem męczeństwa.
- 1846 – powstanie krakowskie, utworzenie Rządu Narodowego w Krakowie. Również w tym roku bunt chłopów w Galicji, zwany rabacją, pod wodzą Jakuba Szeli.
- 1848 – czasy Wiosny Ludów. Mickiewicz organizuje legion polski we Włoszech.
- 1855 – próby utworzenia legionu polskiego w Turcji (w czasie wojny Turcji przeciw Rosji). Tu umiera Mickiewicz.
- 1863 – wybuch powstania styczniowego. Także zakończy się klęską. Polacy rozczarowani klęskami powstań uwierzą w nieco inną filozofię – pracy, reform, nauki. Oznacza to nową epokę, a powstanie styczniowe uważa się też za koniec romantyzmu.
Zobacz:
Jaka sytuacja panowała w Polsce u progu romantyzmu? Wymień ośrodki życia kulturalnego.
Zarysuj tło społeczno-polityczne kształtujące specyfikę polskiego romantyzmu.