Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego

Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego

Okoliczności powstania

W chwili wybuchu powstania listopadowego Zygmunt Krasiński znajdował się za granicą. Pragnął powrócić do kraju, lecz powstrzymał go stanowczy zakaz ojca. Jednak wydarzenie to wstrząsnęło wyobraźnią młodego człowieka, choć interpretował powstanie przez pryzmat spojrzenia ojca: w kategoriach rewolucji społecznej.

• Poeta chciał dać wyraz swoim poglądom – i to z pewnością stało się jedną z przyczyn napisania Nie-Boskiej komedii.

• Z pewnością złożyły się na to także zainteresowania Krasińskiego – zajmowała go historia, mnóstwo czytał o rewolucyjnych wybuchach w przeszłości, rozważał je – zapragnął zatem ująć temat rewolucji i swoje refleksje w dramat.

• Zainteresowanie historią walk arystokracji, lektury i podróże, zwłaszcza nastrojowe zwiedzanie zamczysk, grobów, sarkofagów, w połączeniu ze współczesną sytuacją polityczną w Europie spowodowały narodziny Nie-Boskiej komedii w roku 1835.

Dramat Krasińskiego ma dwie warstwy zna­cze­niowe:

• Jest to dramat rodzinny – a w toku rozwoju tego wątku znajdujemy temat poezji i poety oraz problematykę moralną.
• Jest to dramat o rewolucji – a przedstawione dzieje abstrakcyjnej walki klas obrazuje prowidencjalizm, pogląd poety na istotę historii.

Dwie sfery nakładają się na siebie w tych wątkach: metafizyczna i historyczna.

 

Problematyka

• wymiar etyczny – walka dobra ze złem, dyskusja o moralnych powinnościach poety, konsekwencjach niemoralnego czynu: buntu, niesprawiedliwości, zdrady małżeńskiej;
• temat poezji i misji poety (dzieje rodziny hrabiego Henryka);
• dramat rodzinny – rozdźwięk pomiędzy prozą życia a powołaniem poety;
• dramat o rewolucji – próba analizy zjawiska, definicji, wytłumaczenia dziejów przez prowidencjalizm (wyroki Boskie).

 

Tytuł dramatu

Krasińskiego wyraźnie nawiązuje do wielkiego dzieła Dantego z XIV w., Boskiej komedii. Jak widać, jest to tytuł zaprzeczony. Pomijając fakt, że rodowód tytułu Dantego ma własną historię (nie od razu znaczył to, co znaczy) – dziś rozumiemy go jako prezentację Boskiej konstrukcji – losów człowieka, podziału wszechświata na piekło, czyściec, niebo, słowem – porządku Boskiego. Tam Dante, prowadzony przez poetę Wergiliusza, przemierza kolejne kręgi piekieł, ogląda rzeczy straszne (sceny dantejskie), lecz później dochodzi do czyśćca i nieba – Boskiego ładu. Tu – w dramacie Zygmunta Krasińskiego – podobną podróż odbywa Hrabia Henryk prowadzony przez Przechrztę. Lecz nie podróżuje on w sferach piekieł ani niebios (czyli Boskich), lecz w sferach czysto ludzkich – obozu rewolucjonistów. Owszem, ogląda sceny dantejskie, czyli okrutne, bestialskie, lecz nie mają one nic wspólnego z Bogiem – są dziełem absolutnie ludzkim lub szatańskim. Bohater jest świadkiem komedii: walki klas, zmiany władzy i dóbr – i to też jest sprawa człowieka. Dlatego Nie-Boska znaczy ludzka, ziemska, a komedia – brzmi ironicznie, bo odziera losy historiozoficzne człowieka z powagi. Wspomniana wcześniej zmiana tytułu spowodowała przeniesienie uwagi odbiorcy z samego bohatera i jego losów na dzieje człowieka i rozważania o rewolucji.

 

Bohaterowie Nie-Boskiej komedii

• Bohater romantyczny:
  • Mąż-Hrabia.

• Bohaterowie zbiorowi:
  • arystokracja,
  • rewolucjoniści.

• Inni:
  • Pankracy – wódz rewolucjonistów,
  • Galilejczyk (Chrystus) – jako boska siła w finale dramatu,
  • rodzina Hrabiego Henryka – Maria, Orcio.

Zobacz:

Wyjaśnij znaczenie tytułu dramatu Krasińskiego: Nie-Boska komedia

Co się dzieje?

Dramat budują dwa ciągi wydarzeń:

• rodzinny
  • przekleństwo Złych Duchów,
  • ślub z Marią,
  • fantastyczny lot za Dziewicą,
  • chrzciny Orcia,
  • choroba i klątwa Marii,
  • jej śmierć.

• historiozoficzny
  • Obraz abstrakcyjnej rewolucji.
  • Kontrast silnych przywódców: Hrabiego Henryka i Pankracego.
  • Dantejska wędrówka Henryka przez obóz rewolucjonistów.
  • Spotkanie wodzów: zderzenie ich racji.
  • Klęska arystokratów, śmierć Hrabiego i Orcia.
  • Objawienie Chrystusa, który zwycięża Pankracego (akt prowidencjalizmu).

 

Przegląd najważniejszych części Nie-Boskiej komedii

Część pierwsza – galeria postaci metafizycznych

• Najpierw Anioł Stróż, który posyła błogosławieństwo (jak się potem dowiemy, głównemu bohaterowi).

• Potem przylatuje Chór Złych Duchów – ta grupa wypowiada z kolei przekleństwo – wysyła ku bohaterowi pokusę, piekielne zjawy, które będą usiłowały zwieść go z drogi cnoty.

• A zatem – zanim jeszcze poznaliśmy bohatera, jesteśmy świadkami walki złych i dobrych mocy o jego duszę.

• Imię bohatera brzmi Mąż, potem także mówi się o nim Hrabia Henryk, a poznajemy go w chwili szczególnej: ślubu z Marią – gdy młodzi są szczęśliwi, składają sobie wzajemne obietnice.

• Marzenia Męża, pragnienie poezji, poczucie pomyłki życiowej przy kochającej, lecz zwykłej, ziemskiej żonie (jest to już skutek działania złych mocy).

• Fantastyczny lot Męża za Dziewicą.
  Wysłana przez Złe Duchy uwodzi bohatera, który pędzi za nią wśród skał, widząc w tej istocie uosobienie miłości i poezji. Lecz w czasie podróży opada z niej fałszywa postać – pozostaje postać trupa – Mąż pojmuje swój błąd i swoją klęskę. Chór Aniołów nakazuje mu wrócić do domu, gdzie odbyły się właśnie chrzciny jego syna.

• Powrót Męża do domu.
  Poszukuje żony, pragnie pojednania, lecz okazuje się, że obłąkaną Marię zabrano do szpitala wariatów. Mąż jedzie tam natychmiast, lecz spotkanie to napawa go grozą – Maria twierdzi w obłędzie, że jest poetką, przedstawia poetycką wizję upadku świata, ujawnia także, że ich syn Orcio też będzie poetą, po czym umiera, zostawiając przerażonego Henryka w rozpaczy.

Część druga

• Hrabia Henryk sam wychowuje syna, lecz spełniają się najgorsze przepowiednie. Widzimy ich obu dziesięć lat po śmierci Marii. Orcio przepełniony jest poezją, ale traci wzrok. Nieszczęśliwy ojciec staje się obojętny wobec różnych myślicieli tego świata i ich koncepcji. Ma jednak jeszcze jedną ważną misję do spełnienia: walkę w dobie rewolucji – buntu mas przeciw arystokracji, której zostanie szlachetnym przywódcą.

Część trzecia

• Autor zestawia dwa stronnictwa:
  • arystokraci skupieni w okopach Świętej Trójcy – dowodzi nimi Hrabia Henryk,
  • rewolucjoniści – ich przywódcą jest Pankracy.

• Rewolucja wybuchła i jest zwycięska, lecz na drodze do pełnego triumfu Pankracego stoi właśnie, wciąż niepokonany, Hrabia Henryk.

• Istotna jest scena wędrówki Hrabiego Henryka przez obóz rewolucjonistów – kolejne kręgi rewolucyjnego piekła jak u Dantego. Poznaje wroga i wyrabia sobie o nim pogląd. Widzi wyzwolone kobiety głoszące wolną miłość, zabójców królów, rzeźników chełpiących się zbrodniami, bluźnierców palących krzyże.

• Drugi ważny moment to spotkanie dwóch wodzów – Hrabiego Henryka i Pankracego. Pankracy usiłuje kupić zwycięstwo obietnicą ocalenia życia samego Hrabiego – ten, oczywiście, odmawia. Najważniejsza jest polemika – obaj bohaterowie przedstawiają racje swoich stron – tym samym trwa dyskusja o istocie rewolucji.

Część czwarta

• Arystokraci bronią się w katedrze Świętej Trójcy. Można powiedzieć, że to ostatnie okopy starego porządku. Hrabia Henryk i inni przysięgają, że będą walczyć do końca. Szybko jednak tracą odwagę i próbują układów z wrogiem, lecz Hrabia Henryk pogardza taką postawą.

• Ostateczne starcie przynosi arystokratom klęskę – Orcio ginie trafiony kulą, Hrabia Henryk rzuca się w przepaść, Pankracy zdobył Świętą Trójcę i wydał wyrok śmierci na wszystkich arystokratów, którzy okazali się zresztą słabi, tchórzliwi i podli.

• Nie znaczy to jednak, że Pankracy zwyciężył! W chwili najwyższego triumfu poraża go Boski blask – wizja Chrystusa, który oślepia wodza rewolucjonistów. Z okrzykiem „Galilejczyku, zwyciężyłeś!” Pankracy umiera.

Hrabia Henryk – bohater Nie-Boskiej Komedii

Poezja w Nie-Boskiej komedii

Jest przekleństwem. Fałszem. „Matką Piękności i Zbawienia”. Prawdą. To są definicje poezji, jakie zawarł w swoim dramacie Krasiński, chociaż są sprzeczne. W Nie-Boskiej komedii autor przedstawił portret pełnego dylematów poety romantyka. Hrabia Henryk jest w tym dramacie poetą. Jest nim także mały Orcio, w chwili obłędu i śmierci jest poetką Maria.

• Z punktu widzenia Hrabiego Henryka poezja rzeczywiście jest piętnem i przekleństwem, zresztą ginie on z okrzykiem „Poezjo, bądź przeklęta!”.
  Fakt, że Hrabia Henryk był poetą, spowodował ciąg tragicznych wypadków: poczucie obcości w zwykłym świecie, ślepy pęd za Dziewicą, którą także możemy uważać za uosobienie zwodniczej poezji, obłęd i chorobę żony, chorobę Orcia.

• Z kolei w pojęciu Marii poezja była wartością uwznioślającą człowieka, czymś upragnionym, bohaterka pragnęła jej dla siebie i dla syna.

• W przypadku Orcia – poezja stała się treścią życia, oddzielnym światem, w którym żyje niewidomy chłopiec.

Nie mamy więc wątpliwości, że są to różne odmiany poezji.

• Ta, która owładnęła Henrykiem – to poezja fałszywa, on sam zaś jest poetą przeklętym.
• Poezja Orcia i Marii jest prawdziwa – oni są poetami błogosławionymi.

Dlaczego właśnie tak?

• Jeśli założymy, że poezja jest wielkim dobrem, wynosi ponad tłumy poetę, jest sposobem na poznanie prawdy, to życie poety i jego czyny nie mogą być w sprzeczności z tymi ideałami. A Hrabia Henryk zgrzeszył: pychą, egoizmem, użyciem poezji jako pustego poetyzowania i rozkoszy – dlatego wypaczona poezja stała się jego przekleństwem.

• Poezja jest darem Boga – ktoś, kto go otrzymał, nie może ulec szeptom szatana, życiem musi poświadczać głoszoną ideę. Trudno o ideał człowieka godny nazwy poety. Obdarzeni są nią w utworze: dziecko i obłąkana kobieta (a podobno tylko dzieci i obłąkani są niewinni i mówią prawdę).

Ta skomplikowana koncepcja poezji Krasińskiego prezentuje, być może, a nawet intensyfikuje romantyczne ujęcie poezji wszechwładnej, siły nadprzyrodzonej – stwarzającej lub niszczącej. Wzbogaca jednak tę wizję o wymiar moralny – rozlicza poetę z jego zwykłych, ludzkich czynów.

Dwie kategorie poetów

Przy rozpatrywaniu poezji jako jednego z tematów dramatu warto zauważyć dwie kategorie poetów, jakie się ujawniają w toku akcji:

• Poeta przeklęty – to Hrabia Henryk. Nie postępował moralnie, poezja stała się więc jego przekleństwem.
• Poeta błogosławiony – Orcio. Rodzi się z darem poezji, postępuje etycznie, poezja jest jego błogosławieństwem.

Krasiński wobec poezji

W życie rodzinne Hrabiego Henryka wdarła się poezja i ona jest tu pierwszoplanowym zagadnieniem, ona rozbiła związek Mąż – Maria. Niemniej mamy do czynienia z typowym romansowym trójkątem: Mąż – Żona – Kochanka. Ta trzecia, zwana Dziewicą, może mieć kilka znaczeń. Może to być uosobienie romantycznej miłości, której nie zaspokaja prozaiczna żona. Może to być uosobienie poezji – sfery odciągającej człowieka od zwykłości i codzienności życia. W każdym razie – jako trzecia siła wkracza pomiędzy dwoje ludzi i rozbija ich związek. Skutki są tak fatalne, że nie można ich naprawić nawet przy najlepszej woli. Zwraca uwagę wymiar moralny tego wątku, który przecież rozważa tak typowo ludzkie „przygody”, jak wielka miłość, ślub, proza życia, pragnienie ucieczki, zdrada, zazdrość. Z pewnością anioł, dobro, a tym samym pochwała stoją po stronie rodziny i małżeństwa, a Dziewica reprezentuje zło i fałsz. Wybór i umiejętność oceny są dylematem poety.

Uwaga!
Problem poezji romantycznej – jej kształtu, roli, przeznaczenia – jest tematem wszechobecnym w literaturze romantycznej. Zaistniał chociażby w Konradzie Wallenrodzie Mickiewicza, dygresjach Beniowskiego Juliusza Słowackiego, poezjach Norwida. Warto ten temat prześledzić, zwracając uwagę na kryzys języka romantycznego wobec świata metafizyki, jaki występuje chociażby w Sonetach krymskich Adama Mickiewicza.

Obraz rewolucji w Nie-Boskiej komedii. Zinterpretuj scenę finałową.

Rewolucja w Nie-Boskiej komedii

Nie-Boska komedia jest rekonstrukcją abstrakcyjnej rewolucji i pytaniem:czym jest zjawisko walki klas?
Krasiński odpowiedź zamieszcza w dramacie. Oczywiście patrzy on na sprawę przez pryzmat swojego arystokratycznego pochodzenia. Budując obraz rewolucji, czerpał z faktycznych wydarzeń, takich jak przewrót Cromwella w Anglii, powstanie listopadowe w Polsce, a przede wszystkim Wielka Rewolucja Francuska we Francji. Przecież Pankracy – wódz rewolucjonistów nosi cechy Cromwella, Dantona i Robespierre’a. Z kolei Hrabia Henryk jest rzecznikiem poglądów samego Zygmunta Krasińskiego. Należy jednak przyznać, że poeta tak zorganizował dramat, że obie strony konfliktu mogą przedstawić swoje ­argumenty.

• Oto racje rewolucjonistów:
  • Do buntu przeciw panom pchnął ich odwieczny ucisk, głód i nędza ludu przy przepychu, niemoralności i zbrodniach szlachty.
  • W zamian za wielowiekowe upokorzenia głoszą dziś równość, wolność, powszechną własność i ateizm.

• Arystokraci także mają swoje argumenty:
  • Uważają się za odwiecznych obrońców i nauczycieli prostego ludu, budowniczych tradycji i historii wielu pokoleń.
  • Teraz głoszą hasło honoru, obrony własności rodów i wiary chrześcijańskiej.

Wydaje się, że oba obozy mają swoje prawa, choć wyraźnie autor zwiększa siłę argumentów arystokracji. Trudno powiedzieć, że jedna z grup jest lepsza od drugiej.

• Oto rewolucjoniści – zdemoralizowany motłoch, głoszący apoteozę zbrodni, bluźnierstwa, grabieży.
• Oto arystokraci – pozornie pobożni i dumni, w chwili klęski tchórzliwi, podli, niebrzydzący się zdradą – Hrabia Henryk jest wśród nich wyjątkiem.

Uwaga!

• Scena finalna dramatu, w której wódz – Pankracy – ginie porażony wizją Chrystusa, z okrzykiem „Galilejczyku zwyciężyłeś!”, nie pozostawia wątpliwości co do krytycznego stanowiska autora wobec zjawiska rewolucji. Triumfuje przecież idea chrystianizmu, którą tworzą takie wartości, jak dobro, pokora, miłość bliźniego.

• Przewrót społeczny próbujący zakwestionować całe Boskie uniwersum okazał się zbyt słaby, aby zmierzyć się z potęgą Chrystusa. Sam autor nie jest w stanie zaakceptować ludzkich działań, ignorujących Opatrzność Boską, naruszających Boską konstrukcję świata.

Ważny termin
Frenetyzm romantyczny – sposób kreowania świata przedstawionego za pomocą elementów grozy, makabry, satanizmu (motyw sztyletów w Nie-Boskiej…), ekspresyjnej poetyki, oddziałującej na wyobraźnię czytelnika.

Filozofia Hegla
Obok prowidencjalizmu głosił też Krasiński postulaty Hegla. Bardzo podobała mu się teza o przeciwieństwach, które są rzeczą naturalną, a z ich zderzenia rodzi się postęp. Np. według Hegla „z przeciwieństw wytwarza się synteza, która z kolei staje się tezą, a wtedy do niej przyłącza się antyteza – i tak trójrytmem rozwija się świat”. Krasiński upatrywał takiej reguły w starciu sił rewolucyjnych, a nawet stosował ją do polskiej poezji. Uważał mianowicie, że Mickiewicz to teza, Słowacki – antyteza, a jego, Krasińskiego, dzieło – będzie syntezą.

 

Prowidencjalizm w Nie-Boskiej komedii

Prowidencjalizm to taki pogląd na historię, który postrzega ją jako wynik wyroków Boskich, a nie sferę ludzkiego działania. Bez oparcia w Bogu nie może narodzić się postęp, najwyżej zło i kara. Stąd w zakończeniu Nie-Boskiej komedii o ostatecznym wyniku walki decyduje interwencja Boska. Działania ludzkie (zło walczy ze złem) ocenione są negatywnie, nie mogą dać nic dobrego, dlatego autor odgórnie rozstrzyga losy rewolucji, niszcząc dzieło komedii ludzi.

Hrabia Henryk – bohater Nie-Boskiej Komedii

Hrabia Henryk jako bohater romantyczny

Cechy zgodne ze schematem

• Henryk jest poetą – poezja staje się jego zgubą, lecz także siłą, która wyróżnia go wśród zwykłych śmiertelników i nie pozwala żyć spokojnie w przyziemnym świecie.
• Jest nieszczęśliwy i przechodzi metamorfozę – z Męża staje się Hrabią, z nieszczęśliwego poety i małżonka – wodzem arystokratów, bojownikiem o ideę ogólną.
• Nie jest też ideałem, jego czyny są dyskusyjne moralnie, zwłaszcza gdy występuje w roli męża.
• Popełnia samobójstwo w finale utworu.

Cechy niezgodne ze schematem

• Życie prywatne bohatera układa się w porównaniu z innymi bohaterami romantycznymi (Konrad, Kordian) nietypowo: następuje szczęśliwe uwieńczenie miłości, ślub, małżeństwo i obecność Orcia – dziecka, potomka poety.
• Negatywne czyny bohatera, jego stosunek do rodziny, nie są umotywowane poświęceniem dla wielkiej, ogólnej idei.
• Po metamorfozie (realnie umotywowanej fabułą) bohater staje na czele grupy arystokratów, czyli nie walczy o sprawę ojczyzny, narodu czy wolności, lecz o interesy danej klasy społecznej.

Udowodnij, że Nie-Boska komedia jest dramatem romantycznym

Nie-Boska komedia jako dramat romantyczny

Kompozycja dramatu

• Dramat składa się z czterech części, poprzedzanych poetycką, odautorską, epizodyczną wypowiedzią, nawiązującą do danej części utworu.

• Napisany jest prozą, lecz jest dziełem synkretycznym: np. elementy liryczne obserwujemy w poetyckich wypowiedziach Marii (wizja końca świata) lub Orcia.

• Brak jedności miejsca, czasu i akcji
  • Hrabia Henryk podróżuje w przestrzeni za duchem-Dziewicą, rzecz dzieje się w pałacu, szpitalu wariatów, katedrze Świętej Trójcy.
  • Między częścią I a II jest dziesięć lat przerwy.
  • Dwa równie ważne wątki przeplatają się nawzajem – wątek rodzinny i wątek rewolucji społecznej.

• Nieokreślenie czasu historycznego – daje to ogólny wymiar rozważań o rewolucji.

• Występowanie obok siebie scen fantastycznych i realistycznych. Warstwa utworu, która wykracza poza świat materialny (głosy, Dziewica, Anioł Stróż, Orzeł itp.), stanowi o tym, że można nazwać Nie-Boską komedię dramatem metafizycznym. Sfera problemów społecznych i walki klas czyni z niej dramat historyczny.

• Obecność bohatera romantycznego.

• Kompozycja otwarta – obserwujemy „całość w wycinkach”, między częściami istnieją luki, poszczególne sceny scala postać głównego bohatera (Mąż-Hrabia), koniec stanowi określony, nadprzyrodzony, nieumotywowany w dramacie czynnik Boski.

• Niesceniczność utworu – wyraża się choćby w trudnościach w wystawieniu sceny Mąż – Dziewica, lotu nad „górami, przepaścią ponad morzem”.

 

Zobacz:

Nie-Boska komedia – Zygmunt Krasiński

Hrabia Henryk – charakterystyka postaci

Trójgłos w sprawie rewolucji w Nie-Boskiej ­komedii – Pankracy, Hrabia Henryk, sam Krasiński.

Szaleństwo żony – jak zostało ukazane w Nie-Boskiej komedii?

Koncepcja poezji w Nie-Boskiej komedii

Charakterystyka obozu rewolucjonistów na przykładzie wybranej sceny z Nie-Boskiej Komedii.

Poglądy historiozoficzne w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego