Pan Tadeusz Adama Mickiewicza

Autor

Adam Mickiewicz – romantyczny poeta – wieszcz, publicysta, działacz polityczny, wykładowca na europejskich uniwersytetach. Odkrył przed czytelnikiem urok folkloru (Ballady i romanse), piękno Orientu (Sonety krymskie), grozę gotyku ( Konrad Wallenrod, Grażyna), tragizm narodowych losów ( Dziady cz. III), niezwykłość litewskich krajobrazów (Pan Tadeusz) i obcość szwajcarskich przestrzeni (Liryki lozańskie).

Był poetą – emigrantem, wygnańcem, wiecznym wędrowcem. Poznał carską Rosję, przemierzył krymskie stepy i szwajcarskie przełęcze, zwiedzał włoskie miasta i oglądał pozostałości rzymskiego imperium. Rozmyślał na „paryskim bruku.” Doświadczenia, jakie zebrał, znalazły literacki ślad w twórczości. Naznaczyły ją romantycznym piętnem. Ostatnią podróżą poety – tułacza był wyjazd do dalekiego Konstantynopola, by zorganizować legion walczący przy boku Turcji przeciwko Rosji. Podróż zakończyła się tragicznie: Mickiewicz zmarł w Konstantynopolu na cholerę w roku 1855.

Epoka

Pan Tadeusz powstał w romantyzmie, w czasach Wielkiej Emigracji. Dzieło przez współczesnych Mickiewiczowi było odbierane bardzo różnie – od szczerego zachwytu po uśmiech politowania.

Dzieło

Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem, została wydana w 1834 roku w Paryżu.

Geneza

Genezę powstania poematu wyjaśnia Mickiewicz w Epilogu do Pana Tadeusza. W atmosferze waśni emigracyjnych, wzajemnych oskarżeń o odpowiedzialność za klęskę powstania listopadowego autor pragnął powrócić w mitologię dzieciństwa, wskrzesić czasy, kiedy Polska szlachecka żyła nadzieją odzyskania niepodległości u boku armii napoleońskiej. W czasach burzliwej historii, która nie przyniosła utraconej wolności, Mickiewicz miał wewnętrzną potrzebę stworzenia przynajmniej fikcyjnej rzeczywistości określonej przez ład i porządek.

Gatunek

To nowożytna epopeja – przedstawiająca panoramiczną wizję społeczeństwa w przełomowym dla niego momencie.
Uwaga! Jest to społeczność rzecz jasna szlachecka, bo pamiętajmy, że w sarmackiej Polsce jedynie szlachta pretendowała do miana narodu. Ukazał ją Mickiewicz w pełnym rozwarstwieniu majątkowym (od przedstawicieli arystokracji poprzez szlachtę średnio zamożną, szlachtę na urzędach do szlachty zaściankowej) i z uwzględnieniem bogactwa typów ludzkich. Momentem przełomowym dla społeczności szlacheckiej jest zarówno przemarsz wojsk napoleońskich w 1812 roku zapowiadający nadejście wolności jak i uwłaszczenie chłopów zwiastujące zmierzch sarmackiej, feudalnej Rzeczypospolitej.

Czas

Pan Tadeusz powstał w latach 1832-1834 w Paryżu na emigracji. W zamierzeniu autora był próbą powrotu w mitologię dzieciństwa.

Tytuł i temat

• Utwór bierze swój tytuł od imienia jednego z bohaterów – Tadeusza usynowionego przez Sędziego Soplicę. Tadeusz to przedstawiciel nowego społeczeństwa, człowiek o nowoczesnym spojrzeniu na rzeczywistość wyzbytym feudalnych obciążeń tak bliskich pokoleniu Sędziego. Imię otrzymał po Kościuszce – sławnym przywódcy powstania chłopskiego. Tak jak on wyznaje demokratyczne idee, które potwierdza czynem – obejmując majątek, znosi pańszczyznę. Z tego też względu imię Tadeusza – postaci wcale nie pierwszoplanowej – zostało umiejscowione w tytule utworu: dla zaakcentowania faktu, że nowy kształt Polski wiąże się bezpośrednio z postępowaniem najmłodszego pokolenia, jego postawą i dojrzałością obywatelską.

• Tematem utworu jest historia szlacheckiego zajazdu na dwór w Soplicowie, ale w rzeczywistości to tylko pretekst do ukazania obszernego obrazu bliskiej sercu ojczyzny.

Czas akcji i miejsce wydarzeń

• Rok 1811, a w dwóch ostatnich księgach kolejny, 1812 – rok rozpoczęcia przez Napoleona nieudanej inwazji na Rosję. Z wyprawą Napoleona Polacy wiązali wielkie nadzieje.

• Fikcyjne miejscowości na Nowogródczyźnie: Soplicowo – dwór i folwark, zaścianek Dobrzyński, zamek Horeszków. Choć miejsc tych nie ma na mapie, mają one charakter modelowy – ich opis odpowiada realiom Polski szlacheckiej: Soplicowo to typowy dwór średniej szlachty, a w Dobrzyniu mieszka rozbudowany ród zaściankowej, schłopiałej szlachty. Zamek to z kolei modelowa rezydencja przedrozbiorowego magnata. Mieszkańcy tych miejsc także mają charakter typowy: prezentują określone typy polskiej szlachty.

Forma utworu

Jest to poemat o charakterze eposu, napisany regularnym trzynastozgłoskowcem. Przyniósł on wyidealizowany, nostalgiczny portret szlachty polskiej (bohaterem zbiorowym jest właśnie szlachta przedstawiona w sposób zgodny z arkadyjskim obrazem świata). Akcja obejmuje trzy równoległe wątki: działalność Księdza Robaka, miłosne przygody Tadeusza i historię zamku Horeszków.

Pan Tadeusz uznawany jest za epopeję narodową.

Spełnia większość wymagań gatunkowych eposu:

• przedstawia społeczność w przełomowej chwili dziejowej,
• akcja jest epizodyczna,
• dzieło otwiera inwokacja,
• występują porównania homeryckie,
• opisy są bardzo dokładne,
• występują retardacje (celowe opóźnienia akcji, które mają wzmagać napięcie czytelników) oraz podział na księgi.

Pan Tadeusz jako epopeja narodowa

 

Ta lektura jest ważna bo: Jest dziełem głęboko patriotycznym, kształtującym dawniej i obecnie narodową tożsamość Polaków. Odsłania najpiękniejsze karty naszej narodowej historii. Przybliża klimat zbiorowych emocji w czasach, kiedy Polska żyła nadzieją na odzyskanie niepodległości przy boku armii napoleońskiej. Odtwarza niepowtarzalną atmosferę dawnej Polski szlacheckiej wraz z jej urzekającym krajobrazem i światem kultywowanych obyczajów. Stanowi przykład nowożytnej epopei i w tym względzie jest dziełem absolutnie doskonałym.

Czas akcji i miejsce wydarzeń

• Rok 1811, a w dwóch ostatnich księgach kolejny, 1812 – rok rozpoczęcia przez Napoleona nieudanej inwazji na Rosję. Z wyprawą Napoleona Polacy wiązali wielkie nadzieje.

• Fikcyjne miejscowości na Nowogródczyźnie: Soplicowo – dwór i folwark, zaścianek Dobrzyński, zamek Horeszków. Choć miejsc tych nie ma na mapie, mają one charakter modelowy – ich opis odpowiada realiom Polski szlacheckiej: Soplicowo to typowy dwór średniej szlachty, a w Dobrzyniu mieszka rozbudowany ród zaściankowej, schłopiałej szlachty. Zamek to z kolei modelowa rezydencja przedrozbiorowego magnata. Mieszkańcy tych miejsc także mają charakter typowy: prezentują określone typy polskiej szlachty.

Ważne postacie Pana Tadeusza

Uwaga! Bohaterowie Pana Tadeusza są poddani zabiegowi indywidualizacji poprzez przypisanie im charakterystycznej skłonności, rekwizytu, powiedzonka.

• Sędzia – właściciel Soplicowa i znajdującego się nie opodal dawnego zamku Horeszków, który otrzymał na mocy carskiego ukazu po śmierci Stolnika; dobry, stateczny gospodarz, chociaż chwilami i jemu nie brakuje szlacheckiego temperamentu, strażnik etykiety – dba, aby wszystko w Soplicowie odbywało się według ustalonego porządku, często prawi nauki o grzeczności.

• Ksiądz Robak – w rzeczywistości Jacek Soplica, brat Sędziego, dawny paliwoda i hulaka, który „trząsł całym powiatem”. Kochał córkę Stolnika Ewę, ale był zbyt biedny, aby zostać jej mężem. W trakcie najazdu Moskali na zamek zabił Stolnika i okrył się hańbą. Postanowił odkupić swoje winy. Wstąpił do zakonu. Wyemigrował na zachód Europy, brał udział w walkach armii napoleońskiej. Powrócił do kraju jako emisariusz, by przygotować w Polsce powstanie. W trakcie bitwy z Moskalami odniósł ranę. Przed śmiercią wyspowiadał się przed Gerwazym, wyznał swoje winy.

• Tadeusz – syn Jacka Soplicy usynowiony przez Sędziego, młody panicz pobierający nauki w Wilnie. Wychowany został w duchu narodowych wartości, reprezentował nowoczesny, wolny od szlacheckich zaszłości światopogląd. Jako przedstawiciel nowego, postępowo myślącego pokolenia zniósł pańszczyznę w Soplicowie. Wstąpił do armii, by walczyć o niepodległość Polski.

• Telimena – kuzynka Sopliców, kobieta w dojrzałym wieku, ale wciąż wielkiej urody. Większość czasu spędzała w Petersburgu, stąd uchodziła we dworze Sopliców za znawczynię światowej mody i obyczajów. Była opiekunką Zosi, miała za zadanie wprowadzić ją w świat, nauczyć wykwintnych manier. Ponętna uroda i czar Telimeny sprawiały, że mężczyźni nie potrafili oprzeć się jej wdziękom. Próbowała uwieść najpierw Tadeusza, a potem Hrabiego. W efekcie musiała zadowolić się małżeństwem z Rejentem.

• Zosia – córka Ewy Horeszkówny wychowywana we dworze Sędziego. Młoda, piękna i jeszcze trochę naiwna dziewczyna, budząca zainteresowanie zarówno Hrabiego, jak i Tadeusza. Dorastała pod kuratelą Telimeny, ucząc się od bywalczyni petersburskich salonów nienagannego stylu bycia. Po miłosnych perturbacjach została narzeczoną Tadeusza.

• Hrabia – ostatni z rodu Horeszków, miał duszę artysty marzyciela i nieco kosmopolityczne spojrzenie na świat. Był trochę egzaltowany, potrafił długo patrzeć w niebo i podziwiać widoki lub spędzać upojne godziny nad strumykiem. W Soplicowie uchodził za dziwaka. Nosił charakterystyczny strój: biały surdut, a konną służbę przebrał za dżokejów. Podburzony przez Gerwazego wystąpił przeciwko Soplicom, żądając prawa do zwrotu zawłaszczonego przez nich zamku Horeszków. Po rozwiązaniu sporu o zamek wstąpił do armii Napoleona.

• Podkomorzy – sąsiad Sopliców, przyjmowany we dworze z wielkimi honorami. Miał najważniejsze miejsce przy stole. Był strażnikiem mody i obyczajów. Używał charakterystycznej złotej tabakiery. Z racji wieku i urzędu cieszył się powszechnym szacunkiem i uznaniem.

• Wojski – strażnik myśliwskiej etykiety w Soplicowie. Jego nieodłącznym rekwizytem był bawoli róg, którego używał podczas polowania. Dbał o to, aby polowanie odbywało się zgodnie z odwiecznymi rytuałami. Jako jedyny znał tajemnicę warzenia bigosu według starej receptury.

• Gerwazy – klucznik, wierny i oddany sługa Horeszków, świadek śmierci Stolnika. Żywił wciąż nienawiść do Sopliców, dlatego podburzał Hrabiego do odebrania im zamku. Przy pomocy szlachty z dobrzyńskiego zaścianka zorganizował w tym celu zajazd na dwór Sędziego, by wedle starego prawa siłą odzyskać dawną własność Horeszków. Po pojednaniu zwaśnionych stron był świadkiem przedśmiertnej spowiedzi Jacka Soplicy, któremu przebaczył dawne grzechy. Zwracał się do innych, używając charakterystycznego zwrotu „mopanku”.

Sens i przesłanie Pana Tadeusza Pan Tadeusz był powrotem w „kraj lat dziecinnych”, wspomnieniem raju utraconego. Dla Polaków – wygnańców z ojczyzny, niechętnie witanych na emigracji – taki utwór znaczył bardzo wiele. Był ukojeniem dla skołatanej duszy. Niósł ze sobą obraz najbliższej sercu ojczyzny widzianej przez pryzmat szlacheckiego dworku wraz z jego odwiecznymi rytuałami, przyrodą, historią i ojczystą mową. Niósł wreszcie optymizm i wiarę w odzyskanie nowej Polski, których tak bardzo brakowało rodakom po klęsce powstania listopadowego. Przesłanie utworu zawiera się w tytule ostatniej księgi Pana Tadeusza: „Kochajmy się”. Nawołuje do zgody narodowej, pojednania, wspólnoty celów, do uznania także innych stanów za naród. Tylko społeczeństwo, które potrafi przezwyciężyć waśnie i konflikty, wyzbyć się przesądów stanowych, postawić dobro państwa nad własny interes rodowy ma szansę wybić się na niepodległość.

Co się rozgrywa w utworze?

Pan Tadeusz to niezwykle obszerny utwór wierszowany z rozbudowaną, wielowątkową akcją. Umiejscawia ją autor na Litwie, w powiecie nowogródzkim, w okolicach Soplicowa i Dobrzynia w latach 1811-1812. Bieg wydarzeń rozpoczyna się latem 1811 roku kończy zaś wiosną roku następnego, ale w retrospekcjach sięga końca XVIII wieku. W utworze splata się ze sobą kilka wątków. Najważniejsze z nich to:

• Wątek sporu o zamek – należący niegdyś do Stolnika Horeszki zamek na mocy carskiego ukazu przeszedł w ręce Sędziego Soplicy, gdy w trakcie najazdu Moskali Stolnik stawiał zacięty opór, czym zyskał miano nieprzyjaciela Rosji. Stolnik zginął w trakcie ataku od kuli Jacka Soplicy, któremu wcześniej nie chciał oddać ręki swojej córki Ewy. Ta pogmatwana historia z przeszłości ciąży nad mieszkańcami Soplicowa, zwłaszcza że żyje jeszcze ostatni z rodu Horeszków – Hrabia i dawny sługa Gerwazy. Odżywają dawne urazy. Gerwazy knuje przeciwko Soplicom, przypomina Hrabiemu o jego prawie do zamku. Zgodnie ze szlacheckim zwyczajem przy udziale szlachty dobrzyńskiej organizuje zajazd, by odebrać dawną własność rodu Horeszków. Soplicowo kapituluje, ale wkrótce do dworu przybywają Moskale. W efekcie wobec zewnętrznego zagrożenia zwaśnione strony godzą się i stają do walki z nieprzyjacielem. Krwawa bitwa kończy się zwycięstwem szlachty. Zapowiedź zaślubin Tadeusza i Zosi ostatecznie rozstrzyga kwestię sporu o zamek.

• Wątek polityczny – wiąże się z działalnością Jacka Soplicy, który w mnisim przebraniu pod nazwiskiem Księdza Robaka przygotowuje na Litwie powstanie ogólnonarodowe. W momencie wkroczenia wojsk Napoleona pragnie pokazać wielkiemu cesarzowi, że Polacy nie czekają jedynie na wyzwolenie przez wielką armię, ale są aktywni i chętni do walki. Ksiądz Robak umiera raniony w bitwie z Moskalami, lecz praca emisariusza nie idzie na marne. W księdze XI obserwujemy przemarsz wojsk Napoleona przez ziemie litewskie na Moskwę. Do Soplicowa wraz z armią cesarza wkraczają także legiony polskie pod dowództwem generała Dąbrowskiego i generała Kniaziewicza. Radosnemu przyjęciu towarzyszą okrzyki „Wiwat, lud, wiwat, wszystkie stany!”. Polska żyje nadzieją na odzyskanie wolności. Dopełnieniem wątku jest koncert Jankiela – muzyczny obraz ojczystej historii ukazujący dorastanie narodu do nowych zadań.

• Wątek romansowy – ma charakter komediowy, przebieg miłosnych perypetii ukształtowany jest na wzór powieści walterscotowskiej. Zaczyna się od tego, że Tadeusz myli Zosię z Telimeną, sądząc, że urocza istota, którą zobaczył przelotnie w momencie przybycia do Soplicowa, to Telimena. W efekcie zabawnej pomyłki młodzieniec zaczyna z nią romansować. Kiedy z przerażeniem odkrywa na jej twarzy zbyt grubą warstwę pudru i brak dwóch zębów, zmienia obiekt swoich miłosnych uniesień, zwraca się ku Zosi ­adorowanej z kolei przez Hrabiego. Niedługo po tym sytuacja się odwraca; Telimena snuje plany małżeńskie w stosunku do Hrabiego, ten jednak kocha bardziej romantycznie i żenić się nie ma zamiaru. W rezultacie więc praktyczna Telimena wychodzi za mąż za Rejenta, a Tadeusz oświadcza się Zosi.

Pan Tadeusz jako epos: Epos to wielki, rozbudowany utwór wierszowany, który przedstawia dzieje bohaterów na tle wydarzeń historycznych, przełomowych dla danej społeczności. W Panu Tadeuszu tym wydarzeniem jest przemarsz wojsk Napoleona przez Europę, postacie to Soplicowie, Horeszkowie i cała społeczność litewskiej prowincji. Pierwszym twórcą gatunku był Homer. Mickiewicz napisał ostatni z polskich eposów. Autor celowo używa kilkakrotnie słowa ostatni (ostatni klucznik, ostatni Woźny Trybunału, ostatni zajazd na Litwie itp.) by podkreślić, że świat szlachecki, formy życia polskiego, jakie opisuje, odchodzą, mijają wraz ze swoją epoką. Napisany jest trzynastozgłoskowcem – metrum, które w literaturze nowożytnej jest odpowiednikiem starożytnego heksametru, „zarezerwowanym” dla dzieł o poważnej tematyce. Epos rozpoczyna się inwokacją. Nie ma chyba słynniejszej apostrofy polskiej od: „Litwo! Ojczyzno moja!” Mickiewicza. Poeta zwraca się do odległej ojczyzny i Matki Boskiej, prosząc, jak to w inwokacji być powinno, o pomoc w tworzeniu dzieła. Język jest bardzo rozlewny, szczegółowy, tak jak w eposach homeryckich dominują różne formy podawcze: opis, opowiadanie, charakterystyka, dialog. Utwór zawiera porównania homeryckie – bardzo rozbudowane, kunsztowne: występują zwłaszcza w opisach przyrody, drzew, burzy czy sadu. Realizm szczegółu – czyli metoda opisywania rzeczy z epicką dokładnością, tak że na podstawie tego opisu można by odmalować daną rzecz z fotograficzną dokładnością. Tak opisywane są: słynny serwis rodowy, strój zaręczynowy Zosi, rodzaje grzybów i drzew litewskich itd. Epizodyczność akcji – wiele jest w Panu Tadeuszu epizodów, np. spór Rejenta i Asesora o psy, gra Jankiela – nie stanowią przecież głównej osi wydarzeń, ale spełniają ważną rolę w utworze. Retardacja – czyli obecność takich partii utworu, które zatrzymują akcję, opóźniają następne wydarzenia, tym samym mobilizują czytelnika, pogłębiając ciekawość i napięcie. Liczne opisy w Panu Tadeuszu spełniają tę rolę – znów opisy przyrody, nieba, obyczajów, grzybów, serwisu, strojów itd. Język jest bardzo rozlewny, szczegółowy, tak jak w eposach homeryckich dominują różne formy podawcze: opis, opowiadanie, charakterystyka, dialog. Narrator – jest tu w przeważającej części trzecioosobowy, zdystansowany, przedstawia odbiorcy osoby i wydarzenia, sam zaś swoje uczucia ujawnia tylko w Inwokacji. W toku narracji Pana Tadeusza zauważamy obecność jeszcze jednego narratora – głosu, który wyraża opinie lub poglądy ogółu, nie wszystko wie do końca, często przedstawia domysły, używa słów „podobno”, „mówiono” – tak jak w przypadku opowieści o Księdzu Robaku. Postacie są często – jak w epopei – wyidealizowane i zindywidualizowane dzięki przypisaniu każdej z nich charakterystycznego rekwizytu lub powiedzonka. Postacie są często – jak w epopei – wyidealizowane i zindywidualizowane dzięki przypisaniu każdej z nich charakterystycznego rekwizytu lub powiedzonka Bohater zbiorowy – ta cecha eposu jest tu także realizowana. Bohaterem jest szlachta – zróżnicowana wewnętrznie, czasem nieco idealizowana, lecz szlachta polska doby napoleońskiej – dlatego też często utwór nazywany jest epopeją szlachecką.

Fabuła Pana Tadeusza

• Księga I: Gospodarstwo
  Rozpoczyna się słynną Inwokacją. Po niej następuje właściwe zawiązanie akcji: młody Tadeusz Soplica, ukończywszy szkoły, przybywa do rodzinnego majątku Soplicowo. Zwiedza dom pełen patriotycznych pamiątek. Poznaje młodą Zosię i starszą Telimenę, początkowo interesując się raczej tą drugą. Bierze też udział w opisanej szczegółowo kolacji.

• Księga II: Zamek
  Odbywa się małe polowanie na zająca, a następnie akcja przenosi się do ruin zamku Horeszków. Tam Gerwazy opowiada Hrabiemu o upadku rodu po zamordowaniu przez Jacka Soplicę, w czasie rosyjskiego oblężenia, stolnika Horeszki. Gerwazy daje wyraz swej skrajnej nienawiści do Jacka. W końcu następuje opis wystawnego śniadania w Soplicowie, w trakcie którego Asesor i Rejent toczą komiczny spór na temat swoich psów myśliwskich.

• Księga III: Umizgi
  Hrabia poznaje Zosię i oczarowany rozmawia z nią przez chwilę. Podczas grzybobrania z kolei dochodzi do rozmowy o malarstwie Hrabiego, Tadeusza i Telimeny. Przerywa ją wieść o pojawieniu się w lesie niedźwiedzia.

• Księga IV: Dyplomatyka i łowy
  Poznajemy tu Księdza Robaka – emisariusza napoleońskiego, który w karczmie Jankiela prowadzi patriotyczną rozmowę ze szlachtą. Następnie odbywa się polowanie na niedźwiedzia, ostatecznie zabitego właśnie przez Robaka, który tym samym uratował Hrabiego.

• Księga V: Kłótnia
  Księga zaczyna się sielankowo, randką Tadeusza i Telimeny w Świątyni Dumania. Bohater tytułowy ratuje damę przed inwazją mrówek, przy czym dochodzi do kontaktu cielesnego. Później jednak, podczas biesiady w zamku, ma miejsce straszliwa bójka między Hrabią i Gerwazym a Soplicą, Wojskim i ich ludźmi. Członkowie skłóconych rodów rozchodzą się wściekli. Gerwazy proponuje Hrabiemu dokonanie zajazdu na dwór Sopliców.

• Księga VI: Zaścianek
  Hrabia zbiera szlachtę zaściankową do ataku na Soplicowo. Z kolei Soplicowie przygotowują pozew do sądu przeciwko Hrabiemu.

• Księga VII: Rada
  Szlachecka debata o nadchodzącej inwazji napoleońskiej i planach narodowowyzwoleńczych przeradza się w naradę wojenną przed zajazdem na Soplicowo.

• Księga VIII: Zajazd
  Najpierw odbywa się komiczna rozmowa Sędziego z Tadeuszem na temat małżeńskich planów tego ostatniego: Tadeusz stwierdza, że tak naprawdę to najbardziej ma ochotę na ożenek z Zosią. Później jednak do dworu przybywa Hrabia, a za nim zaściankowa szlachta. Zajazd przemienia się w atak na kuchnię i spiżarnię Sędziego: stronnicy Hrabiego wywożą soplicowskie jedzenie i alkohol do zamku, gdzie urządzają wielką pijatykę.

• Księga IX: Bitwa
  Nieoczekiwanie nad ranem zamek zajmuje rosyjski batalion, aresztując skacowaną szlachtę. Jego dowódcy: obrzydliwy degenerat major Płut i jego zastępca, dzielny i honorowy kapitan Ryków – stacjonują w dworze Sopliców. Nie Soplicowie jednak wezwali Rosjan. Sami zbierali właśnie zaprzyjaźnioną szlachtę, by dokonać odwetowego napadu na zamek, kiedy w charakterze policji przybyli Moskale. Dochodzi do bitwy sprzymierzonej szlachty z Rosjanami: zwolennicy Hrabiego ramię w ramię ze zwolennikami Sędziego walczą z Moskalami i zwyciężają.

• Księga X: Emigracja. Jacek
  Najpierw odbywa się narada szlachty z kapitanem Rykowem na temat tego, jak uniknąć rosyjskiego odwetu. Ryków obiecuje poparcie w śledztwie i instruuje szlachtę, komu należy dać łapówki. W tym samym czasie Gerwazy po cichu likwiduje majora Płuta.
  Później następuje długa spowiedź śmiertelnie rannego Księdza Robaka, który w obecności Gerwazego Rębajły wyznaje, że jest Jackiem Soplicą i opowiada historię swojego życia. Gerwazy przebacza mu. Niedługo później Jacek Soplica umiera.

• Księga XI: Rok 1812
  Od ostatnich wydarzeń minął niecały rok. Do Soplicowa wkracza armia napoleońska, a wraz z nią Tadeusz i Hrabia w ułańskich mundurach. Rozpoczynają się przygotowania do wielkiej uczty z tej okazji.

• Księga XII: Kochajmy się!
  Odbywa się wielka uczta, w której sporą rolę odgrywa niezwykle bogato zdobiony serwis. W uczcie uczestniczą generałowie Dąbrowski i Kniaziewicz. Następuje ostateczne pogodzenie się zwaśnionych rodów. Sędzia przekazuje Tadeuszowi władzę nad Soplicowem. Tadeusz i Zosia ogłaszają zamiar uwolnienia chłopów. Odbywa się słynny metaforyczno-patriotyczny koncert Jankiela. Całość kończy się uroczystym odtańczeniem poloneza przez uczestników biesiady.

Jak Mickiewicz charakteryzuje szlachtę w Panu Tadeuszu? Mimo pokazania licznych wad i przywar portret szlachty zawarty w Panu Tadeuszu jest jednak sielankowy. Trudno znaleźć wśród szeregu świetnie zindywidualizowanych osób postać wyraźnie negatywną, antypatyczną lub odpychającą. Na przykład Stolnik Horeszko – niby pyszny, zadufany w sobie magnat, a jednak patriota, wróg zaborcy. Podobnie mściwy Gerwazy – okrutny, lecz wierny swojemu panu, także patriota, waleczny i odważny. Asesor i Rejent – dwa okazy kłótliwości są jednak w swoich afektach sympatyczni i nieszkodliwi. Telimena – kokietka z manią petersburską jest oryginalna, kobieca i bawi towarzystwo. Dziwak Hrabia – jest także romantykiem z manierą – budzi pobłażliwe współczucie i sympatię. W ostatecznym rozrachunku wychodzi na to, że dwie najlepsze postacie: Tadeusz i Zosia, w swojej doskonałości są po prostu najnudniejsze! Mówiąc zaś o szlachcie, trzeba pamiętać, że występuje ona w Panu Tadeuszu jako główny zbiorowy bohater. Umieszczenie w tytule młodego Tadeusza jest zwodnicze. Nie jest on tu pierwszoplanową personą – jest reprezentantem całej szlachty polskiej i dlatego nosi tak mało cech indywidualnych. Szlachta nie jest też monolitem. Jest wewnętrznie zróżnicowana, można ją podzielić na określone grupy: magnateria (ród Horeszków), arystokracja (Hrabia), szlachta ziemiańska (Soplicowie), szlachta urzędnicza (Asesor, Rejent, Wojski, Gerwazy, Protazy), szlachta zaściankowa (Dobrzyńscy). Wszystkie wyżej wymienione warstwy mają wady, lecz wszystkie mogą poszczycić się wieloma zaletami i miłością ojczyzny. Tęsknota do kraju, sentyment do dawnych czasów sprawił, że stworzył Mickiewicz wielką sielankę szlachecką.

Obyczaje, obrzędy, rytuały w Panu Tadeuszu

• Rytuał picia kawy – parzeniem kawy zajmowała się we dworze osobna służąca, która przywoziła z miasta ziarno najlepszego gatunku, rano szła do mleczarni, by zebrać najlepszą śmietanę. Serwowała kawę w filiżankach, a śmietankę podawała w specjalnych garnuszkach.

• Zasiadanie do stołu podczas obiadu – na początku podawano wódkę, następnie domownicy siadali za stołem w ustalonym porządku. Najwyższe miejsce przypadało Podkomorzemu. Ksiądz Robak odmawiał modlitwę po łacinie i dopiero wówczas podawano potrawy, na przykład chołodziec litewski.

• Wieczerza – odbyła się w zamku Horeszków, goście wchodzili w odpowiednim porządku i stawali kołem, witał ich Podkomorzy, a Sędzia wskazywał miejsce, błogosławiąc stół znakiem krzyża. Rozpoczynano od chłodnika, a następnie podawano raki, kurczęta, szparagi, nie zapominając o dobrych trunkach. Słychać było strzelanie korków i brzęk talerzy.

• Grzybobranie – miało miejsce zawsze w porze przedobiedniej, towarzystwo ruszało do lasu za Sędzią ubrane na wzór wiejski w słomiane kapelusze i płócienne opończe, które osłaniały kontusze. Zbiór grzybów odbywał się w skupieniu i zadumie stosownej „do miejsca i czasu”, dopóki nie odezwał się dzwon dworski wzywający grzybiarzy na obiad. Wówczas uroczysty nastrój ustępował okrzykom i hałasom. Z lasu wychodziła wesoła gromada, niosąc koszyki pełne grzybów.

• Polowanie – to kolejny rytuał, którego strzegł Wojski – strażnik myśliwskiej etykiety. Uczestnicy polowania ustawiali się w szyku, czekając, aż ogary nagonią zwierza. Wojski przykładał ucho do ziemi, nasłuchując kroków zbliżającej się zwierzyny. Gdy rozległ się ryk niedźwiedzia, urządzano obławę. Po upolowaniu zwierza Wojski brał róg i rozpoczynał wspaniały koncert. Dźwięki wydobywane z rogu opowiadały historię łowów i naśladowały odgłosy dzikich zwierząt. Zamknięciem rytuału polowania było rozpalenie ogniska i warzenie bigosu według specjalnej staropolskiej receptury. W międzyczasie towarzystwo popijało wódkę gdańską, a gdy bigos był gotowy, częstowano nim i zjadano pośpiesznie.

Historia w Panu Tadeuszu Historia w Panu Tadeuszu funkcjonuje w dwóch planach czasowych; w przeszłości i teraźniejszości. Przeszłość przywołują w utworze: Znaki materialne, przedmioty stanowiące wystrój wnętrza soplicowskiego dworu: portrety narodowych bohaterów (Kościuszki, Rejtana, Jasińskiego), zegar wybijający rytm Mazurka Dąbrowskiego, odświętny serwis przedstawiający historię polskich sejmików. Ślady potopu szwedzkiego na podwórzu Maćka Dobrzyńskiego. Rozmowy bohaterów, na przykład Gerwazy, opowiadając o historii rodu Horeszków, nawiązuje do Kościuszki i Konstytucji 3 maja (ks. II), Ksiądz Robak mówi w karczmie o Księstwie Warszawskim i jego armii. Koncert Jankiela – muzyczny obraz dziejów Rzeczypospolitej, w którym pojawiają się echa Konstytucji 3 maja, Targowicy, rzezi Pragi i powstania legionów we Włoszech. Teraźniejszość to przemarsz wojsk Napoleona i legionów polskich na Moskwę w roku 1812 i związane z tym nadzieje na odzyskanie wolnej Polski.

Jacek Soplica – bohater Pana Tadeusza

Ważna postać Pana Tadeusza – Jacek Soplica

Wiążąca dla wymowy utworu jest postać księdza Robaka. Z jego przedśmiertnej spowiedzi dowiadujemy się, że habit bernardyna kryje Jacka Soplicę, brata Sędziego, a ojca bohatera tytułowego. Jacek starał się niegdyś o rękę córki Stolnika Horeszki. Poczęstowany „czarną polewką” w odruchu rozpaczy ­zabił magnata. Ponieważ w chwili zabójstwa Stolnik bronił właśnie zamku przed wspomagającym targowiczan wojskiem rosyjskim, morderca został uznany za narodowego zdrajcę. Jacek musiał opuścić kraj, winę zaś odpokutował jako zakonnik, żołnierz i emisariusz napoleoński. Powróciwszy do Soplicowa, przez nikogo nierozpoznany, zamierzał położyć kres kłótni rodowej Horeszków i Sopliców przez małżeństwo Tadeusza ze zubożałą wnuczką Stolnika – Zosią.

Dlaczego Jacek Soplica jest nowym typem bohatera romantycznego?

Jacek Soplica stanowi przykład bohatera ukształtowanego już według nowych wzorców poetyki romantycznej, aczkolwiek w pewnej mierze przypomina postacie znane z wcześniejszych dzieł romantycznych, chociażby utworów Byrona.

Cechy osobowości, które łączą Jacka Soplicę z bohaterami pierwszych utworów romantycznych, to:

• romantyczna, niespełniona miłość, która naznacza życie Jacka piętnem tragizmu,
• skłócenie ze światem, niezgoda na rzeczywistość, gdzie o wartoś­ci i losie człowieka przesądza status majątkowy,
• głębokie życie wewnętrzne,
• uleganie emocjom, gwałtowność charakteru,
• tajemniczość postaci zwłaszcza w planie czasu teraźniejszego – mieszkańcy dworu nie wiedzą, kim jest tajemniczy Ksiądz Robak,
• patriotyzm, gotowość poświęcenia za ojczyznę.

Nowe rysy osobowości romantycznej Jacka Soplicy:

• nie jest naznaczony indywidualizmem w takim stopniu jak jego poprzednicy,
• jest bardziej realistyczny, wiarygodny,
• jest postacią dynamiczną, realizuje się w działaniu,
• jest działaczem demokratycznym, szansę dla Polski widzi w ogólnonarodowym powstaniu, a nie w poświęceniu jednostki za naród.

Konteksty

• Eposy antyczne: Iliada i Odyseja Homera, Eneida Wergiliusza;
• Utwory ukazujące (jak i Pan Tadeusz) wyidealizowany, krzepiący serca portret polskiej szlachty, np. Trylogia Henryka Sienkiewicza;
• Utwory, w których ukazane jest życie w polskim dworku, np. Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej;
• Utwory ukazujące krytyczny obraz polskiej szlachty, np. utwory Wacława Potockiego, Grób Agamemnona Juliusza Słowackiego;
• Utwory, w których mamy do czynienia z przemianą wewnętrzną bohatera, np. Dziady Adama Mickiewicza, Potop Henryka Sienkiewicza;
• Gawędy szlacheckie, np. Pamiątki J. Pana Seweryna Soplicy, cześnika parnawskiego Henryka Rzewuskiego – urokliwe i pełne humoru opowieści o Radziwille „Panie Kochanku” ;
• Trans-Atlantyk Witolda Gombrowicza – jadowita i pełna groteski krytyka modelu polskości utrwalonego w świadomości Polaków przez Pana Tadeusza.

Pan Tadeusz jako dzieło o:

• polskiej szlachcie (jej panoramiczny obraz),
• zwyczajach i tradycji narodowej,
• tęsknocie za rodzinnym krajem,
• przemianie wewnętrznej bohatera,
• arkadii,
• przemijaniu starego świata (w tym dziele dużą rolę odgrywa przymiotnik ostatni, pojawiający się w tytule: Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 we dwunastu księgach wierszem).

Zapamiętaj!

Ta lektura jest ważna, bo…

• jest dziełem głęboko patriotycznym, kształtującym dawniej i obecnie narodową tożsamość Polaków.
• Odsłania najpiękniejsze karty naszej narodowej historii.
• Przybliża klimat zbiorowych emocji w czasach, kiedy Polska żyła nadzieją na odzyskanie niepodległości przy boku armii napoleońskiej.
• Odtwarza niepowtarzalną atmosferę dawnej Polski szlacheckiej wraz z jej urzekającym krajobrazem i światem kultywowanych obyczajów.
• Stanowi przykład nowożytnej epopei i w tym względzie jest dziełem absolutnie doskonałym.

Pan Tadeusz to utwór o:

• szlachcie polskiej,
• obyczajowości i tradycji szlacheckiej,
• polskiej naturze i krajobrazach,
• narodowej euforii związanej z kampanią napoleońską,
• miłości;
• przemianie wewnętrznej;
• różnych obliczach patriotyzmu.

Pan Tadeusz pod wieloma względami różni się od innych utworów literatury romantycznej:

• opisuje zbiorowość, a nie tylko jednostkę (bohatera romantycznego, którym jest Jacek Soplica);
• przesycony jest raczej atmosferą harmonii i spokoju niż grozy, tajemniczości i mistycyzmu;
• psychologiczna kreacja postaci w tym utworze budzi skojarzenia raczej z powieścią realistyczną niż romantycznym poematem.

Skojarz!

• Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – ze względu na podobne umiłowanie litewskiego pejzażu, portretowanie szlachty, soplicowską atmosferę utworu;

• Potop Henryka Sienkiewicza – podobieństwo Kmicica do Soplicy, pozytywna prezentacja sarmatyzmu;

• Latarnika Henryka Sienkiewicza – Pan Tadeusz staje się symbolem ojczyzny, tęsknoty wygnańców za Polską;

• Noce i dnie Marii Dąbrowskiej, Granicę Zofii Nałkowskiej, Przedwiośnie Stefana Żeromskiego – wskrzeszają mit polskiego dworku na wzór Soplicowa;

• Popioły Stefana Żeromskiego – także odwołują się do czasów napoleońskich;

• Ferdydurke Witolda Gombrowicza – poddaje parodii polską wizję dworu na wzór Soplicowa, schemat miłości Zosi i Tadeusza oraz szlacheckich typów.

• Ziemia Ulro – cykl esejów Czesława Miłosza. Tytuł zaczerpnął pisarz z Pism Blake’a. Ziemia Ulro to kraina ludzi wydziedziczonych, targanych przeróżnymi rozterkami, takich, którzy uświadomili sobie nicość człowieka. Obok refleksji na temat twórczości Blake’a, Goethego, Gombrowicza czy Witkacego wiele miejsca poświęca autor samemu Mickiewiczowi – Dziadom cz. III i Panu Tadeuszowi, którego sytuuje w tradycji polskiej literatury religijnej, nazywając go „pieśnią o błogosławieństwach ziemi”.

Po raz ostatni…

Pan Tadeusz jest swoistym zamknięciem epoki przedrozbiorowej. Mickiewicz podkreśla to niejednokrotnie: mamy do czynienia z ostatnim zajazdem na Litwie, obserwujemy ostatniego woźnego trybunału, również Podkomorzego – „ostatniego co tak poloneza wodzi”. Uczucie tęsknoty za minioną Polską spotęguje Epilog – początkowo niewłączony do wydań Pana Tadeusza.

Realizm Pana Tadeusza
Jest pozorny. Mamy do czynienia z obrazem wyidealizowanym, niemalże bajkowym. Poeta kreuje świat podobny do rzeczywistego, ale w każdym aspekcie doskonalszy. Za przykład niech posłuży opis ogrodu i pól, gdzie rosły obok siebie jednocześnie rośliny wiosenne i jesienne. Nie dziwmy się zabiegom autora upiększającym przedstawiany świat. Tak zapamiętał poeta „kraj lat dziecinnych”, bezpowrotnie utracony.

Tematy, z jakimi można powiązać Pana Tadeusza

• obraz życia szlachty,
• dawne obyczaje, staropolska gościnność,
• bohater romantyczny (Jacek Soplica), przemiana bohatera,
• miłość,
• patriotyzm,
• epopeja,
• sielankowy obraz świata.

Terminy

• Decorum – zasada odpowiedniości stylów, która dramatowi i eposowi przypisywała styl wysoki, natomiast komedii styl niski.

• Milieu – zabieg polegający na drobiazgowym opisie otoczenia postaci, przestrzeni, w jakiej się znajduje, przedmiotów, których używa. Jest rodzajem pośredniej charakterystyki bohatera.

• Hiperbolizacja – zabieg polegający na wyolbrzymieniu, przerysowaniu przedmiotu, postaci bądź zjawiska.

• Rozlewność epicka polega na bardzo dokładnym, szczegółowym przedstawieniu fabuły również dzięki użyciu bardzo rozbudowanych zdań. Dla języka epopei charakterystyczne są porównania homeryckie, zwłaszcza w opisach przyrody.

• Sarmatyzm – pojęcie dotyczące kultury szlacheckiej poznałeś w baroku. W opiniach ludzi oświecenia nie było pochwałą – eksponowano szlacheckie wady, pychę, konserwatyzm, nietolerancję. W Panu Tadeuszu oglądamy inne oblicze sarmatyzmu: patriotyzm szlachty, jej przywiązanie do tradycji i obyczaju polskiego, prawość, waleczność. Mickiewicz pisze z sentymentem o szlachcie sarmackiej – takie ujęcie będzie kontynuował Henryk Sienkiewicz w Trylogii.

Zobacz:

Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz

Pan Tadeusz – wydarzenia

Jakie cechy wskazują, że Pan Tadeusz jest eposem?

Pan Tadeusz matura

Jakie podobieństwa i różnice możesz odnaleźć w Panu Tadeuszu i Iliadzie?

Pan Tadeusz utworem o historii Polski.

Wskaz cechy eposu w Panu Tadeuszu

Pan Tadeusz – pytania i odpowiedzi

Pan Tadeusz – praca domowa

Pan Tadeusz na maturze