Jakie tematy maturalne mogą zaistnieć?
- Zestawienie i porównanie bohaterów – przyjrzyj się dwóm bohaterom, np. Jackowi Soplicy i Andrzejowi Kmicicowi, Jackowi i Kordianowi.
- Uzasadnienie, dlaczego Pan Tadeusz nazywany jest epopeją narodową.
- Humor w Panu Tadeuszu – jak, gdzie go znajdujesz, na czym polega, jakie funkcje spełnia.
- Portret romantycznego poety na przykładzie Hrabiego.
- O polskości i cudzoziemszczyźnie – w modzie, obyczajach, ocenie krajobrazów.
- Analiza koncertu Jankiela – znaczenie tego fragmentu dla odczytania całości dzieła. Tu możliwe zestawienie z innym fragmentem, w którym muzyka odgrywa kluczową rolę (taniec Chochoła w Weselu Wyspiańskiego, Walc Miłosza, Tango Mrożka, Fortepian Szopena Norwida)
- Epilog – jego przesłanie i znaczenie dla odczytania całości dzieła.
Co trzeba wiedzieć?
Akurat w przypadku tej lektury konieczna jest znajomość kompozycyjnych cech eposu, nawet na poziom podstawowy. Struktura dzieła to jeden z argumentów, iż mamy do czynienia z epopeją – a tego z tekstu nie wyczytasz.
Pamiętaj!
- Rozpoczyna się inwokacją – do Litwy i Matki Boskiej (Uwaga! Homer zwracał się do muzy o pomoc w tworzeniu).
- Przedstawia społeczność w przełomowej chwili dziejowej – wojna napoleońska, wielkie nadzieje na odzyskanie niepodległości.
- Występują w nim liczne porównania homeryckie (np. porównanie nagonki na niedźwiedzia do powoli narastającej kłótni).
- Występują bardzo dokładne opisy, np. opis stroju zaręczynowego Zosi, serwisu, grzybów – to realizm szczegółu (Homer użył go na przykład przy opisie tarczy Achillesa).
- Mickiewicz stosuje retardacje – czyli zatrzymania akcji, spowolnienie poprzez opis lub dygresję.
- Sceną batalistyczną jest scena zajazdu szlachty.
- Dzieło, tak jak np. Odyseja, podzielone jest na księgi. Omówienie kompozycji wystarczy, by dowieść, że Pan Tadeusz to epos.
A dlaczego narodowy?
- Nie ma w naszej literaturze drugiej księgi tak bardzo eksponującej polską tradycję, urodę kraju, polski dom, obyczaj.
- W dziele Mickiewicza te elementy polskości zyskują niezwykłą rangę – stają się gwarantem przetrwania narodu.
- Mówi się też epopeja szlachecka – bo dla Mickiewicza i ówczesnych Polaków to szlachta była rdzeniem i reprezentantem narodu, klasą zobowiązaną do walki o wolność ojczyzny.
- Twórczość Mickiewicza z Panem Tadeuszem na czele stała się biblią polskości dla późniejszych pokoleń.
Oto, jak wielcy twórcy docenili rolę dzieł Mickiewiczowskich dla polskiej kultury (te informacje dodadzą pracy punktów):
- Henryk Sienkiewicz w Latarniku – pokazuje, jak może zostać odebrana lektura Pana Tadeusza (zestawienie z utworem Sienkiewicza otwiera drogę do dyskusji o roli literatury w dziejach narodu, o tęsknocie tułacza za ojczyzną).
- Czesław Miłosz w cyklu esejów Ziemia Ulro wiele miejsca poświęca samemu Mickiewiczowi – Dziadom i Panu Tadeuszowi, którego sytuuje w tradycji polskiej literatury religijnej, nazywając go pieśnią o błogosławieństwach ziemi.
- Poezję Mickiewicza inny wielki poeta, Tadeusz Różewicz, nazwał chlebem, który „karmi nas już ponad 100 lat”.
Bohater główny
- Wiążąca dla wymowy dzieła jest postać Jacka Soplicy (Księdza Robaka).
- Powinieneś znać jego dzieje (zwróć szczególną uwagę na spowiedź Soplicy!) i umieć porównać je ze schematem biografii bohatera romantycznego oraz zestawić z Kmicicem.
- Ważna scena – spowiedź Jacka Soplicy na łożu śmierci. To jest moment, w którym wszystko się wyjaśnia, odsłania się całe życie bohatera, a co więcej dochodzi do wybaczenia i odkupienia starych win. O to przebaczenie Jacek prosi – to także wyraz jego przemiany i pokory.
Skrót dziejów:
Jacek starał się niegdyś o rękę córki Stolnika Horeszki. Zasugerowano mu jednak czarną polewką, że na ślub z nią nie może liczyć. Mszcząc się za to, zrozpaczony Jacek zabił magnata. Ponieważ w chwili zabójstwa Stolnik bronił właśnie zamku przed wspomagającym targowiczan wojskiem rosyjskim, morderca został uznany za zdrajcę narodowego. Musiał opuścić kraj, winę zaś odpokutował jako zakonnik, żołnierz i emisariusz napoleoński. Powróciwszy do Soplicowa, nierozpoznany przez nikogo, zamierzał położyć kres kłótni rodowej Horeszków i Sopliców przez małżeństwo Tadeusza ze zubożałą wnuczką Stolnika – Zosią. Uratował życie Hrabiemu i Gerwazemu. Po śmierci bohatera została ogłoszona jego rehabilitacja, dawne winy Jacka zostały wymazane, a bohater został odznaczony Krzyżem Legii Honorowej.
Uwaga!
- Dzieje Jacka stały się wzorcowym modelem przemiany duchowej bohatera ze złego (hardego awanturnika i pijaka) w dobrego (patriotę, który odkupił własne winy).
- Przemiana duchowa była bardzo ważnym elementem biografii bohatera romantycznego; najbardziej znana to oczywiście przemiana Gustawa, nieszczęśliwego kochanka (IV cz. Dziadów), w Konrada, buntownika i bojownika (III cz. Dziadów).
- Jacka Soplicę uznaje się za pewną modyfikację bohatera romantycznego. Ważny jest tragizm postaci, zmiana imienia, przeżycie osobiste – nieszczęśliwa miłość, działanie w ukryciu (jak choćby Wallenrod).
Ale też odbiega od wzorca ustalonego w Dziadach – jego biografia zostaje wyjaśniona, nie jest poetą, działa wśród ludzi w zupełnie realny sposób jako emisariusz.
- Jego literackim spadkobiercą będzie Kmicic z Potopu Sienkiewicza i na porównanie tych bohaterów trzeba zwrócić uwagę.
Co w pracy porównawczej o tych bohaterach (Jacek Soplica, Kmicic) powinno się znaleźć?
- uwaga o dynamicznej kreacji obu bohaterów,
- wskazanie podobieństwa charakterów,
- znajomość tła historycznego obydwu utworów,
- opisanie przemiany i motywacji obu postaci,
- służba ojczyźnie jako wartość rehabilitująca obu bohaterów,
- publiczne oczyszczenie z win wobec ojczyzny,
- kluczowe w biografiach obu bohaterów przybranie nowych nazwisk.
Pan Tadeusz
- wzajemna miłość Jacka i Ewy
- wykorzystywanie Jacka przez Stolnika Horeszkę
- zabójstwo Stolnika przez Jacka w odruchu zemsty
- oskarżenie o zdradę i konszachty z Moskalami
- małżeństwo z niekochaną dziewczyną
- opieka nad córką Ewy – Zosią
- działalność patriotyczna (udział w poszczególnych bitwach, funkcja politycznego emisariusza Napoleona, przygotowywanie powstania na Litwie)
- dwukrotne uratowanie życia Hrabiemu – ostatniemu z Horeszków oraz Gerwazemu
- spowiedź przedśmiertna
- pośmiertne odznaczenie Krzyżem Legii Honorowej
Potop
- otrzymanie ręki Oleńki w testamencie jej dziadka Billewicza
- napaść na Wołmontowicze
- porwanie Oleńki
- służba żołnierska u Radziwiłła, która kończy się nieplanowaną zdradą ojczyzny
- obrona Jasnej Góry i wysadzenie kolubryny
- obrona króla Jana Kazimierza w górach
- publiczna rehabilitacja w kościele
- odzyskanie Oleńki
Dlaczego w tematach o tęsknocie emigranta za utraconą ojczyzną, roli Epilogu ważne są okoliczności powstawania dzieła?
Ponieważ w dużej mierze one wpłynęły na wagę tego właśnie tematu. Pan Tadeusz powstaje przecież na emigracji, dyktuje go tęsknota do kraju i poczucie klęski w kolejnej próbie odzyskania niepodległości.
Po części zawarł je Mickiewicz w Epilogu Pana Tadeusza. W atmosferze waśni emigracyjnych, wzajemnych oskarżeń o odpowiedzialność za klęskę powstania listopadowego autor pragnął powrócić do mitologii dzieciństwa, wskrzesić czasy, kiedy Polska szlachecka żyła nadzieją odzyskania niepodległości u boku armii napoleońskiej. W czasach burzliwej historii, która nie przyniosła wolności, Mickiewicz miał wewnętrzną potrzebę stworzenia przynajmniej fikcyjnej rzeczywistości określonej przez ład i porządek. Badacze literatury odnajdują tragizm właśnie w zestawieniu bolesnego Epilogu wieńczącego dzieło Mickiewicza z optymistyczną, pełną nadziei wymową utworu. Po latach już wiadomo, że nadzieje związane z Napoleonem się nie spełniły, że Polacy rozrzuceni po emigracji nie odzyskali ojczyzny za sprawą powstania listopadowego, że idylla ojczyzny dzieciństwa to przeszłość.
Bardzo ważny jest cytat:
Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty, jak pierwsze kochanie,
(…)
Ten kraj szczęśliwy, ubogi i ciasny!
Jak świat jest boży, tak on był nasz własny.
i drugi ważny cytat z Epilogu:
O gdybym kiedy dożył tej pociechy,
Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy.
Oba marzenia Mickiewicza się spełniły, choć nie za jego życia, Polska po latach odzyskała suwerenność, a jego księgi stały się dobrem narodowym.
Zapamiętaj o Epilogu!
To końcowy fragment utworu, niedotyczący już akcji ani bohaterów utworu. Zawiera refleksje poety – o sobie, o sytuacji polskich emigrantów, wspomnienie ojczyzny i marzenie, by jego utwory „trafiły pod strzechy”, by przemówiły także do prostego ludu.
Humor w Panu Tadeuszu
Jedno z zadań utworu to rozbawić czytelnika, wywołać uśmiech sentymentalny, sprawić, by dobrze się poczuł w realiach dawnej Polski.
Co bawi?
- Śmieszyć mogą miłosne perypetie młodego Tadeusza, który z przerażeniem odkrywa zbyt grubą warstwę pudru na twarzy sporo starszej od siebie Telimeny i zwraca się ku Zosi, adorowanej z kolei przez Hrabiego. Niedługo potem sytuacja się odwraca – Telimena snuje plany małżeńskie z Hrabim w roli głównej, ten jednak „kocha” bardziej romantycznie i żenić się bynajmniej nie ma zamiaru. W rezultacie więc praktyczna Telimena wydaje się za Rejenta, a Tadeusz oświadcza się Zosi. W doborze postaci autor zastosował typowy dla komedii zabieg – kontrast charakterów. Młoda, niewinna Zosia o duszy prowincjuszki zostaje przeciwstawiona starszej, doświadczonej Telimenie, osobie o światowych manierach, za jaką uważa się sama bohaterka.
- Również poza wątkiem miłosnym odnajdziemy w Panu Tadeuszu wiele komicznych momentów, chociażby w sporze między Asesorem a Rejentem o to, który z chartów w czasie polowania schwytał zająca, bądź też w epizodzie o Domeyce i Doweyce.
- Komizm jest także obecny w kreowaniu poszczególnych postaci wypełniających świat przedstawiony Pana Tadeusza. Bawią petersburska obsesja Telimeny, złota tabakiera Podkomorzego, chimeryczne zachowania Gerwazego, wybujały romantyzm i egzaltacja Hrabiego.
Co pamiętać o polskości i cudzoziemszczyźnie w Panu Tadeuszu?
- Mickiewicz wyraźnie staje po stronie uroków rodzinnego kraju. Temat przeciwstawienia polskości z zagranicą dotyczy obyczajów, strojów, zachowań i pejzażu. Można ująć przesłanie w znaną maksymę; cudze chwalicie, swego nie znacie! Rzecznikami pochwały polskości jest polska szlachta: Sędzia dbający o wierność obyczajom. Podkomorzy kpiący z francuskiej mody, Tadeusz dyskutujący z Hrabią o pięknie nieba – dowodzący, że polskie chmury piękniejsze są od włoskiego lazuru. Jasne jest, że autor popiera te właśnie postawy – cudzoziemszczyznę traktuje w najlepszym wypadku z pobłażaniem.
- Trzeba przy rozważaniu takiego tematu pamiętać o tym, że tradycjonalizm – niechęć do wpływów obcych, a kultywowanie dawnych obyczajów było podstawową cechą Sarmatów, krytykowaną jako konserwatyzm. Mickiewicz ukazuje z kolei wartości takiej postawy. Ważna scena to rozmowa o guście, sztuce i urodzie nieba, jaką wiodą w księdze III Tadeusz, Telimena i Hrabia. Tadeusz chwali polski krajobraz – a włoski nazywa nudnym. Opis polskiego nieba włożony w usta Tadeusza to prawdziwy popis poetycki Mickiewicza – pełen dynamiki, porównań (w tym homeryckich) i bardzo plastyczny – a ideowo spełnia funkcję wyrazu uczuć patriotycznych, docenia piękno własnego kraju.
Jaki portret artysty zawarł w Panu Tadeuszu Mickiewicz?
- Obojętnie, który z fragmentów zostałby przytoczony – prawdopodobnie będzie w nim występował Hrabia. Potomek świetnego rodu Horeszków, bywalec świata, natura wrażliwa, uczuciowa, malarz… Wielkie wrażenie robi na nim opowieść Gerwazego o dziejach zamku – zwłaszcza że zgodna z modą epoki, atmosferą ruin… Ale wyraźnie odbiorca czuje, że nie jest to postać poważnie traktowana przez autora. Mickiewicz kpi lekko z Hrabiego, a jego kosmopolitycznym postawom przeciwstawia proste, patriotyczne i wcale nie wzniosłe poglądy Tadeusza. Hrabia jest trochę… parodią romantycznego poety – wyniesionego ponad tłumy, nadwrażliwego, nieszczęśliwego. Hrabia jest po prostu egzaltowany, a chwilami sztuczny i napuszony! To dość istotna konstrukcja i zagadnienie w utworze – bo jest to odejście od wcześniejszej koncepcji samego Mickiewicza. Świadczy to o zdystansowaniu się poety wobec dawnych poglądów, przemianie, która zaszła w nim samym. Ale też Hrabia jest postacią sympatyczną – w zestawieniu na przykład z podobnym bohaterem – Zygmuntem z Nad Niemnem Orzeszkowej – wypada korzystnie. Egzaltacja i poza nie są tak negatywne jak fałsz i pogarda wobec innych, jakie reprezentuje Zygmunt.
- W Księdze XII, na zaręczynach Zosi, na jej prośbę Jankiel odgrywa znamienny koncert na cymbałach. To ważna scena, śmiało może zostać przywołana na maturze i to w kilku kontekstach.
Przy realizacji takiego tematu trzeba pamiętać:
- O pojęciu poezji tyrtejskiej.
Pieśń i poezja mają za cel wzniecić w słuchaczach wolę walki, emocje i uczucia patriotyczne. Mickiewicz wykorzystuje tę tyrtejską moc poezji – na przykład w Konradzie Wallenrodzie. Ale też i koncert Jankiela odgrywa rolę podobną. Przy okazji uroczystości przypomina historię Polski – momenty pełne chwały i chwile klęski, w słuchaczach budzi wzruszenie i nadzieję na odzyskanie wolności.
- O temacie muzyki i jej roli w utworach literackich.
W polskiej literaturze kilka razy pojawi się ważny moment spotkania muzyki i poezji. Tak dzieje się w tym przypadku – koncert unaocznia polską historię – muzyka oddaje emocje, podkreśla atmosferę zdarzenia – jej wzniosłość lub tragizm. W analizie podobnych fragmentów należy wskazać związek opisu muzyki z emocjami – nie tylko same przywoływane fakty z dziejów Polski. Opis poetycki próbuje naśladować dźwięk muzyki, a przy tym oddaje uczucia. Podobnie przy innych dziełach, w których ważny okazuje się motyw muzyki. W tańcu Chochoła w Weselu Wyspiańskiego muzyka wyraża marazm, klęskę, niepowodzenie planowanego zrywu – uśpienie w letargu. Ważne jest też to, że w koncert Jankiela wpisane są utwory mające rangę hymnów narodowych – Polonez trzeciego maja i Mazurek Dąbrowskiego.
- O temacie żydowskim w literaturze.
Wiąże się z tym fragmentem zagadnienie postaci żydowskich w polskiej kulturze – Jankiel to „Żyd poczciwy, ojczyznę jako Polak kochał”.
- O temacie historii Polski przywoływanej w literaturze.
Tu pojawia się Konstytucja 3 maja, targowica, rzeź Pragi, tworzenie legionów polskich – tu, uwaga, Mazurek Dąbrowskiego jawi się jako symbol nadziei związanej z walką Polaków przy boku Napoleona.
Zobacz:
Indywidualizacja języka postaci literackich w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza
Udowodnij, że Pan Tadeusz Mickiewicza spełnia wymagania gatunku, jakim jest epos
W jaki sposób Mickiewicz ukazuje pejzaż ojczyzny w Panu Tadeuszu?