Jakie tematy maturalne mogą zaistnieć?

  • Zestawienie i porównanie bohaterów – przyjrzyj się dwóm bohaterom, np. Jackowi Soplicy i Andrzejowi Kmicicowi, Jackowi i Kordianowi.
  • Uzasadnienie, dlaczego Pan Tadeusz nazywany jest epopeją narodową.
  • Humor w Panu Tadeuszu – jak, gdzie go znajdujesz, na czym polega, jakie funkcje spełnia.
  • Portret romantycznego poety na przykładzie Hrabiego.
  • O polskości i cudzoziemszczyźnie – w modzie, obyczajach, ocenie krajobrazów.
  • Analiza koncertu Jankiela – znaczenie tego fragmentu dla odczytania całości dzieła. Tu możliwe zestawienie z innym fragmentem, w którym muzyka odgrywa kluczową rolę (taniec Chochoła w Weselu Wyspiańskiego, Walc Miłosza, Tango Mrożka, Fortepian Szopena Norwida)
  • Epilog – jego przesłanie i znaczenie dla odczytania całości dzieła.

 

Co trzeba wiedzieć?

Akurat w przypadku tej lektury konieczna jest znajomość kompozycyjnych cech eposu, nawet na poziom podstawowy. Struktura dzieła to jeden z argumentów, iż mamy do czynienia z epopeją – a tego z tekstu nie wyczytasz.

Pamiętaj!

  • Rozpoczyna się inwokacją – do Litwy i Matki Boskiej (Uwaga! Homer zwracał się do muzy o pomoc w tworzeniu).
  • Przedstawia społeczność w przełomowej chwili dziejowej – wojna napoleońska, wielkie nadzieje na odzyskanie niepodległości.
  • Występują w nim liczne porównania homeryckie (np. porównanie nagonki na niedźwiedzia do powoli narastającej kłótni).
  • Występują bardzo dokładne opisy, np. opis stroju zaręczynowego Zosi, serwisu, grzybów – to realizm szczegółu (Homer użył go na przykład przy opisie tarczy Achillesa).
  • Mickiewicz stosuje retardacje – czyli zatrzymania akcji, spowolnienie poprzez opis lub dygresję.
  • Sceną batalistyczną jest scena zajazdu szlachty.
  • Dzieło, tak jak np. Odyseja, podzielone jest na księgi. Omówienie kompozycji wystarczy, by dowieść, że Pan Tadeusz to epos.

Wskaz cechy eposu w Panu Tadeuszu

A dlaczego narodowy?

  • Nie ma w naszej literaturze drugiej księgi tak bardzo eksponującej polską tradycję, urodę kraju, polski dom, obyczaj.
  • W dziele Mickiewicza te elementy polskości zyskują niezwykłą rangę – stają się gwarantem przetrwania narodu.
  • Mówi się też epopeja szlachecka – bo dla Mickiewicza i ówczesnych Polaków to szlachta była rdzeniem i reprezentantem narodu, klasą zobowiązaną do walki o wolność ojczyzny.
  • Twórczość Mickiewicza z Panem Tadeuszem na czele stała się biblią polskości dla późniejszych pokoleń.

Oto, jak wielcy twórcy docenili rolę dzieł Mickiewiczowskich dla polskiej kultury (te informacje dodadzą pracy punktów):

  • Henryk Sienkiewicz w Latarniku – pokazuje, jak może zostać odebrana lektura Pana Tadeusza (zestawienie z utworem Sienkiewicza otwiera drogę do dyskusji o roli literatury w dziejach narodu, o tęsknocie tułacza za ojczyzną).
  • Czesław Miłosz w cyklu esejów Ziemia Ulro wiele miejsca poświęca samemu Mickiewiczowi – Dziadom i Panu Tadeuszowi, którego sytuuje w tradycji polskiej literatury religijnej, nazywając go pieśnią o błogosławieństwach ziemi.
  • Poezję Mickiewicza inny wielki poeta, Tadeusz Różewicz, nazwał chlebem, który „karmi nas już ponad 100 lat”.

Bohater główny

  • Wiążąca dla wymowy dzieła jest postać Jacka Soplicy (Księdza Robaka).
  • Powinieneś znać jego dzieje (zwróć szczególną uwagę na spowiedź Soplicy!) i umieć porównać je ze schematem biografii bohatera romantycznego oraz zestawić z Kmicicem.
  • Ważna scena – spowiedź Jacka Soplicy na łożu śmierci. To jest moment, w którym wszystko się wyjaśnia, odsłania się całe życie bohatera, a co więcej dochodzi do wybaczenia i odkupienia starych win. O to przebaczenie Jacek prosi – to także wyraz jego przemiany i pokory.

Skrót dziejów:

Jacek starał się niegdyś o rękę córki Stolnika Horeszki. Zasugerowano mu jednak czarną polewką, że na ślub z nią nie może liczyć. Mszcząc się za to, zrozpaczony Jacek zabił magnata. Ponieważ w chwili zabójstwa Stolnik bronił właśnie zamku przed wspomagającym targowiczan wojskiem rosyjskim, morderca został uznany za zdrajcę narodowego. Musiał opuścić kraj, winę zaś odpokutował jako zakonnik, żołnierz i emisariusz napoleoński. Powróciwszy do Soplicowa, nierozpoznany przez nikogo, zamierzał położyć kres kłótni rodowej Horeszków i Sopliców przez małżeństwo Tadeusza ze zubożałą wnuczką Stolnika – Zosią. Uratował życie Hrabiemu i Gerwazemu. Po śmierci bohatera została ogłoszona jego rehabilitacja, dawne winy Jacka zostały wymazane, a bohater został odznaczony Krzyżem Legii Honorowej.

Uwaga!

  • Dzieje Jacka stały się wzorcowym modelem przemiany duchowej bohatera ze złego (hardego awanturnika i pijaka) w dobrego (patriotę, który odkupił własne winy).
  • Przemiana duchowa była bardzo ważnym elementem biografii bohatera romantycznego; najbardziej znana to oczywiście przemiana Gustawa, nieszczęśliwego kochanka (IV cz. Dziadów), w Konrada, buntownika i bojownika (III cz. Dziadów).
  • Jacka Soplicę uznaje się za pewną modyfikację bohatera romantycznego. Ważny jest tragizm postaci, zmiana imienia, przeżycie osobiste – nieszczęśliwa miłość, działanie w ukryciu (jak choćby Wallenrod).
    Ale też odbiega od wzorca ustalonego w Dziadach – jego biografia zostaje wyjaśniona, nie jest poetą, działa wśród ludzi w zupełnie realny sposób jako emisariusz.
  • Jego literackim spadkobiercą będzie Kmicic z Potopu Sienkiewicza i na porównanie tych bohaterów trzeba zwrócić uwagę.

Co w pracy porównawczej o tych bohaterach (Jacek Soplica, Kmicic) powinno się znaleźć?

  • uwaga o dynamicznej kreacji obu bohaterów,
  • wskazanie podobieństwa charakterów,
  • znajomość tła historycznego obydwu utworów,
  • opisanie przemiany i motywacji obu postaci,
  • służba ojczyźnie jako wartość rehabilitująca obu bohaterów,
  • publiczne oczyszczenie z win wobec ojczyzny,
  • kluczowe w biografiach obu bohaterów przybranie nowych nazwisk.

Pan Tadeusz

  • wzajemna miłość Jacka i Ewy
  • wykorzystywanie Jacka przez Stolnika Horeszkę
  • zabójstwo Stolnika przez Jacka w odruchu zemsty
  • oskarżenie o zdradę i konszachty z Moskalami
  • małżeństwo z niekochaną dziewczyną
  • opieka nad córką Ewy – Zosią
  • działalność patriotyczna (udział w poszczególnych bitwach, funkcja politycznego emisariusza Napoleona, przygotowywanie powstania na Litwie)
  • dwukrotne uratowanie życia Hrabiemu – ostatniemu z Horeszków oraz Gerwazemu
  • spowiedź przedśmiertna
  • pośmiertne odznaczenie Krzyżem Legii Honorowej

Potop

  • otrzymanie ręki Oleńki w testamencie jej dziadka Billewicza
  • napaść na Wołmontowicze
  • porwanie Oleńki
  • służba żołnierska u Radziwiłła, która kończy się nieplanowaną zdradą ojczyzny
  • obrona Jasnej Góry i wysadzenie kolubryny
  • obrona króla Jana Kazimierza w górach
  • publiczna rehabilitacja w kościele
  • odzyskanie Oleńki

Dlaczego w tematach o tęsknocie emigranta za utraconą ojczyzną, roli Epilogu ważne są okoliczności powstawania dzieła?

Ponieważ w dużej mierze one wpłynęły na wagę tego właśnie tematu. Pan Tadeusz powstaje przecież na emigracji, dyktuje go tęsknota do kraju i poczucie klęski w kolejnej próbie odzyskania niepodległości.

Po części zawarł je Mickiewicz w Epilogu Pana Tadeusza. W atmosferze waśni emigracyjnych, wzajemnych oskarżeń o odpowiedzialność za klęskę powstania listopadowego autor pragnął powrócić do mitologii dzieciństwa, wskrzesić czasy, kiedy Polska szlachecka żyła nadzieją odzyskania niepodległości u boku armii napoleońskiej. W czasach burzliwej historii, która nie przyniosła wolności, Mickiewicz miał wewnętrzną potrzebę stworzenia przynajmniej fikcyjnej rzeczywistości określonej przez ład i porządek. Badacze literatury odnajdują tragizm właśnie w zestawieniu bolesnego Epilogu wieńczącego dzieło Mickiewicza z optymistyczną, pełną nadziei wymową utworu. Po latach już wiadomo, że nadzieje związane z Napoleonem się nie spełniły, że Polacy rozrzuceni po emigracji nie odzyskali ojczyzny za sprawą powstania listopadowego, że idylla ojczyzny dzieciństwa to przeszłość.

Bardzo ważny jest cytat:

Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty, jak pierwsze kochanie,
(…)
Ten kraj szczęśliwy, ubogi i ciasny!
Jak świat jest boży, tak on był nasz własny.

i drugi ważny cytat z Epilogu:

O gdybym kiedy dożył tej pociechy,
Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy.

Oba marzenia Mickiewicza się spełniły, choć nie za jego życia, Polska po latach odzyskała suwerenność, a jego księgi stały się dobrem narodowym.

Zapamiętaj o Epilogu!
To końcowy fragment utworu, niedotyczący już akcji ani bohaterów utworu. Zawiera refleksje poety – o sobie, o sytuacji polskich emigrantów, wspomnienie ojczyzny i marzenie, by jego utwory „trafiły pod strzechy”, by przemówiły także do prostego ludu.

 

Humor w Panu Tadeuszu

Jedno z zadań utworu to rozbawić czytelnika, wywołać uśmiech sentymentalny, sprawić, by dobrze się poczuł w realiach dawnej Polski.

Co bawi?

  • Śmieszyć mogą miłosne perypetie młodego Tadeusza, który z przerażeniem odkrywa zbyt grubą warstwę pudru na twarzy sporo starszej od siebie Telimeny i zwraca się ku Zosi, adorowanej z kolei przez Hrabiego. Niedługo potem sytuacja się odwraca – Telimena snuje plany małżeńskie z Hrabim w roli głównej, ten jednak „kocha” bardziej romantycznie i żenić się bynajmniej nie ma zamiaru. W rezultacie więc praktyczna Telimena wydaje się za Rejenta, a Tadeusz oświadcza się Zosi. W doborze postaci autor zastosował typowy dla komedii zabieg – kontrast charakterów. Młoda, niewinna Zosia o duszy prowincjuszki zostaje przeciwstawiona starszej, doświadczonej Telimenie, osobie o światowych manierach, za jaką uważa się sama bohaterka.
  • Również poza wątkiem miłosnym odnajdziemy w Panu Tadeuszu wiele komicznych momentów, chociażby w sporze między Asesorem a Rejentem o to, który z chartów w czasie polowania schwytał zająca, bądź też w epizodzie o Domeyce i Doweyce.
  • Komizm jest także obecny w kreowaniu poszczególnych postaci wypełniających świat przedstawiony Pana Tadeusza. Bawią petersburska obsesja Telimeny, złota tabakiera Podkomorzego, chimeryczne zachowania Gerwazego, wybujały romantyzm i egzaltacja Hrabiego.

 

Co pamiętać o polskości i cudzoziemszczyźnie w Panu Tadeuszu?

  • Mickiewicz wyraźnie staje po stronie uroków rodzinnego kraju. Temat przeciwstawienia polskości z zagranicą dotyczy obyczajów, strojów, zachowań i pejzażu. Można ująć przesłanie w znaną maksymę; cudze chwalicie, swego nie znacie! Rzecznikami pochwały polskości jest polska szlachta: Sędzia dbający o wierność obyczajom. Podkomorzy kpiący z francuskiej mody, Tadeusz dyskutujący z Hrabią o pięknie nieba – dowodzący, że polskie chmury piękniejsze są od włoskiego lazuru. Jasne jest, że autor popiera te właśnie postawy – cudzoziemszczyznę traktuje w najlepszym wypadku z pobłażaniem.
  • Trzeba przy rozważaniu takiego tematu pamiętać o tym, że tradycjonalizm – niechęć do wpływów obcych, a kultywowanie dawnych obyczajów było podstawową cechą Sarmatów, krytykowaną jako konserwatyzm. Mickiewicz ukazuje z kolei wartości takiej postawy. Ważna scena to rozmowa o guście, sztuce i urodzie nieba, jaką wiodą w księdze III Tadeusz, Telimena i Hrabia. Tadeusz chwali polski krajobraz – a włoski nazywa nudnym. Opis polskiego nieba włożony w usta Tadeusza to prawdziwy popis poetycki Mickiewicza – pełen dynamiki, porównań (w tym homeryckich) i bardzo plastyczny – a ideowo spełnia funkcję wyrazu uczuć patriotycznych, docenia piękno własnego kraju.

 

Jaki portret artysty zawarł w Panu Tadeuszu Mickiewicz?

  • Obojętnie, który z fragmentów zostałby przytoczony – prawdopodobnie będzie w nim występował Hrabia. Potomek świetnego rodu Horeszków, bywalec świata, natura wrażliwa, uczuciowa, malarz… Wielkie wrażenie robi na nim opowieść Gerwazego o dziejach zamku – zwłaszcza że zgodna z modą epoki, atmosferą ruin… Ale wyraźnie odbiorca czuje, że nie jest to postać poważnie traktowana przez autora. Mickiewicz kpi lekko z Hrabiego, a jego kosmopolitycznym postawom przeciwstawia proste, patriotyczne i wcale nie wzniosłe poglądy Tadeusza. Hrabia jest trochę… parodią romantycznego poety – wyniesionego ponad tłumy, nadwrażliwego, nieszczęśliwego. Hrabia jest po prostu egzaltowany, a chwilami sztuczny i napuszony! To dość istotna konstrukcja i zagadnienie w utworze – bo jest to odejście od wcześniejszej koncepcji samego Mickiewicza. Świadczy to o zdystansowaniu się poety wobec dawnych poglądów, przemianie, która zaszła w nim samym. Ale też Hrabia jest postacią sympatyczną – w zestawieniu na przykład z podobnym bohaterem – Zygmuntem z Nad Niemnem Orzeszkowej – wypada korzystnie. Egzaltacja i poza nie są tak negatywne jak fałsz i pogarda wobec innych, jakie reprezentuje Zygmunt.
  • W Księdze XII, na zaręczynach Zosi, na jej prośbę Jankiel odgrywa znamienny koncert na cymbałach. To ważna scena, śmiało może zostać przywołana na maturze i to w kilku kontekstach.

Przy realizacji takiego tematu trzeba pamiętać:

  • O pojęciu poezji tyrtejskiej.
    Pieśń i poezja mają za cel wzniecić w słuchaczach wolę walki, emocje i uczucia patriotyczne. Mickiewicz wykorzystuje tę tyrtejską moc poezji – na przykład w Konradzie Wallenrodzie. Ale też i koncert Jankiela odgrywa rolę podobną. Przy okazji uroczystości przypomina historię Polski – momenty pełne chwały i chwile klęski, w słuchaczach budzi wzruszenie i nadzieję na odzyskanie wolności.
  • O temacie muzyki i jej roli w utworach literackich.
    W polskiej literaturze kilka razy pojawi się ważny moment spotkania muzyki i poezji. Tak dzieje się w tym przypadku – koncert unaocznia polską historię – muzyka oddaje emocje, podkreśla atmosferę zdarzenia – jej wzniosłość lub tragizm. W analizie podobnych fragmentów należy wskazać związek opisu muzyki z emocjami – nie tylko same przywoływane fakty z dziejów Polski. Opis poetycki próbuje naśladować dźwięk muzyki, a przy tym oddaje uczucia. Podobnie przy innych dziełach, w których ważny okazuje się motyw muzyki. W tańcu Chochoła w Weselu Wyspiańskiego muzyka wyraża marazm, klęskę, niepowodzenie planowanego zrywu – uśpienie w letargu. Ważne jest też to, że w koncert Jankiela wpisane są utwory mające rangę hymnów narodowych – Polonez trzeciego maja i Mazurek Dąbrowskiego.
  • O temacie żydowskim w literaturze.
    Wiąże się z tym fragmentem zagadnienie postaci żydowskich w polskiej kulturze – Jankiel to „Żyd poczciwy, ojczyznę jako Polak kochał”.
  • O temacie historii Polski przywoływanej w literaturze.
    Tu pojawia się Konstytucja 3 maja, targowica, rzeź Pragi, tworzenie legionów polskich – tu, uwaga, Mazurek Dąbrowskiego jawi się jako symbol nadziei związanej z walką Polaków przy boku Napoleona.

Zobacz:

Jakie cechy wskazują, że Pan Tadeusz jest eposem?

Indywidualizacja języka postaci literackich w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza

Udowodnij, że Pan Tadeusz Mickiewicza spełnia wymagania gatunku, jakim jest epos

W jaki sposób Mickiewicz ukazuje pejzaż ojczyzny w Panu Tadeuszu?

Rola historii w Panu Tadeuszu

Staropolska obyczajowość w Panu Tadeuszu