Określ czas i miejsce akcji
- Czas akcji
Akcja powieści toczy sięod stycznia 1655 (przybycie Kmicica do Wodoktów) do 1657 (powrót Kmicica z wojny z Rakoczym) i obejmuje okres wojny ze Szwecją.
- Miejsce akcji:
Powieściowe wydarzenia toczą się w bardzo wielu miejscach: majątkach szlacheckich na Żmudzi (Wodokty, Wołmontowicze), Kiejdanach i Taurogach (siedziby Radziwiłłów), Częstochowie, na Śląsku i w Prusach, a kulminacyjna scena w kościele odbywa się w Upicie na Litwie.
Geneza
Potop powstawał podczas podróży Sienkiewicza i jego żony Marii Szetkiewiczówny (to niejedyna Maria w życiu pisarza) po europejskich sanatoriach.
Pisarz czytał żonie na głos fragmenty swojej powieści, dlatego jej zdanie i ocena wpływały na kształt powieści. Podobno uratowała ona Onufrego Zagłobę, którego okrutny Sienkiewicz zamierzał uśmiercić w pierwszym tomie. Maria Szetkiewiczówna zmarła, gdy powieść nie była jeszcze ukończona (Sienkiewicz pisał ją od października 1884 do sierpnia 1886 r.). Po śmierci żony nie przerwał pracy na powieścią – pisanie pozwalało mu oderwać się w ten sposób od myślenia o bolesnej rzeczywistości. Ważnym czynnikiem wpływającym na kształt dzieła była podróż po Stanach Zjednoczonych. Tam Sienkiewicz spotkał się ze schematem westernu, z mitem bohaterskiej postaci szeryfa westmana, co zgrabnie zaadaptował do naszych realiów. Warto zwrócić też uwagę na zainteresowania pisarza: interesował się historią XVII w. Gdyby nie to, mógłby przecież akcję powieści umieścić w zupełnie innych czasach, choćby sobie współczesnych.
Gatunek
Powieść historyczna – świat przedstawiony umieszczony jest w minionym czasie. Narrator jest wszechwiedzący, język literacki stylizowany na konkretną epokę, bohaterowie fikcyjni są typowymi przedstawicielami epoki i sportretowanej klasy społecznej. W fabułę wplecione są też autentyczne opowieści i anegdoty związane z bohaterami historycznymi. Często w powieść historyczną wpleciony jest wątek miłosny, motyw porwań, pościgów, pojedynków, zdrady. Nie brak w powieściach historycznych scen batalistycznych, dzięki którym nie tylko poznajemy metody walki w opisanej epoce, ale i oceniamy bohaterów (pozytywni bohaterowie zawsze okazują się dzielnymi żołnierzami).
Potop to powieść historyczna, ale samo stwierdzenie tego faktu to za mało na poziomie liceum. Powieść Sienkiewicza stanowi połączenie szybkiej, pełnej intryg (i koniecznie wątku romansowego!) powieści walterskotowskiej z typem dokumentarnej powieści Józefa Ignacego Kraszewskiego oraz gawędy szlacheckiej. Sienkiewicz tak konstruował powieść, aby w pierwszym planie mieściła się prywatna intryga postaci, by miały miejsce miłość, porwania, ucieczki, pojedynki. Z drugiej strony każdą powieść poprzedzał badaniem dokumentów i dbał o zgodność historyczną. Czyli: walterskotyzm i dokumentaryzm dały w konsekwencji tak świetny efekt. Oprócz tego w Potopie odnaleźć można pierwiastki innych gatunków i konwencji literackich:
- Epopei
Elementy epopeiczne to na przykład liczne sceny batalistyczne i opisy pojedynków (np. pojedynek Kmicica z Wołodyjowskim). Bohaterowie obdarzeni są niezwykłymi zdolnościami herosów (np. mistrzostwo szabli). W powieści występują sceny, które urosły do rangi legendy, wzniosłe, istotne dla całości dzieła i historii – np. obrona Jasnej Góry. Często używa Sienkiewicz porównań homeryckich i szczegółowych opisów broni, strojów, bitew (typowy dla epopei realizm szczegółu).
- Baśni
Bohaterowie dzielą się, jak w baśniach, na dobrych i złych, a dobro zawsze zwycięża. Zdarzają się nawet baśniowe elementy magii, czarów, obowiązuje zasada kary i nagrody za czyny – zwłaszcza w przypadku Kmicica. Typowe dla baśni jest również okazywanie się kimś innym (Babinicz okazuje się Kmicicem) i pokonywanie szeregu przeszkód, by zdobyć rękę ukochanej (Kmicic starający się o rękę Oleńki).
- Romansu przygodowego
Jego schemat obowiązuje w całej Trylogii, określa się go czasem mianem biegu z przeszkodami do ołtarza. Bohaterkę kochają zwykle dwaj mężczyźni i muszą walczyć o swoją damę. Oczywiście – zwycięża ten dobry.
Wątki romansowe zbudowane są na zasadzie miłosnych trójkątów:
• Helena – Bohun – Skrzetuski (Ogniem i mieczem),
• Oleńka – Radziwiłł – Kmicic (Potop),
• Basia – Azja – Wołodyjowski (Pan Wołodyjowski).
Trójkąty ulegają, oczywiście, redukcji i wieńczy je happy end – małżeństwo pozytywnych bohaterów.
- Westernu
W Potopie jest też trochę z konwencji westernu. Typ silnego, mocnego bohatera o złotym sercu, broniącego prawa i idei (Kmicic, Wołodyjowski). Pełno jest scen pojedynków, pojawiają się mistrzowie szabli (w westernie – strzału). Westernowy jest też motyw porwania ukochanej kobiety. Z tej konwencji pochodzi też obowiązek zemsty za przyjaciół – Kmicic mści się za swoich towarzyszy.
Jak w literaturze polskiej rozwijała się powieść historyczna?
Narrator
Wszechwiedzący, trzecioosobowy. Nie zawsze jest obiektywny, często dodaje komentarze wybiegające poza czas akcji (np. przy okazji przedstawiania postaci Lubomirskiego narrator dodaje, że kilka lat później ten magnat zachowa się niepatriotycznie). W tok narracji wplecione są fragmenty listów (m.in. autentyczna korespondencja Janusza Radziwiłła), rozkazów, modlitw. Wyraźnie można wyczuć sympatię, z jaką opisywane są losy głównych bohaterów – Kmicica, Wołodyjowskiego, Zagłoby. Narracja jest niejednorodna – narrator od epickiego dystansu (losy Kmicica) przechodzi do spojrzenia historyka oceniającego wydarzenia (sceny batalistyczne, wydarzenia o dużym znaczeniu politycznym), czasami też przypomina szlacheckiego gawędziarza, pamiętnikarza (wspomnienia o przygodach pana Zagłoby i Michała Wołodyjowskiego z wcześniejszych lat, wytłumaczenie powiązań rodzinnych rodu Billewiczów i Kmiciców).
Tło historyczne powieści
Wydarzenia w powieści mają ścisły związek z wojną polsko-szwedzką toczącą się w latach 1655–1660. Wojna ta została rozpoczęta przez Szwedów, którzy wykorzystali zaangażowanie się Polski w konflikt z Rosją (w Potopie ze względu na cenzurę obowiązującą w zaborze rosyjskim wojnę z Rosją Sienkiewicz określa mianem wojny z Chowańskim, wojny z Septentrionami, to właśnie podczas tej wojny Kmicic zasłynął jako mistrz walki podjazdowej). Przyczyna wojny: Szwedzi chcieli zawładnąć wybrzeżami Bałtyku i obawiali się ekspansji Rosji w Inflantach. Najazd szwedzki zbiegł się z magnacką opozycją antykrólewską w Rzeczpospolitej. Wojska szwedzkie wtargnęły do Polski od strony Pomorza w lipcu 1655 roku. Pospolite ruszenie dowodzone przez wojewodę poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego poddało się pod Ujściem i uznało zwierzchność Szwedów w Wielkopolsce. Mocą układu w Kiejdanach (październik 1655) Radziwiłłowie poddali się Szwedom i zerwali unię polsko-litewską, którą zastąpić miała w przyszłości ściślejsza unia ze Szwecją. Ujście i Kiejdany to początek sukcesów szwedzkich. W tym samym czasie skapitulowała Warszawa (wrzesień) i Kraków (październik). Jan Kazimierz schronił się na Śląsku. W styczniu 1656 król szwedzki Karol X Gustaw podpisał traktat z Fryderykiem Wilhelmem, księciem pruskim i elektorem brandenburskim. Fryderyk zerwał układ lenny z Polską i przeszedł do obozu szwedzkiego jako lennik Szwecji. Przełom lat 1655 i 1656 to początek opozycji antyszwedzkiej (obrona Jasnej Góry, powrót króla). Na czele odbudowanych wojsk polskich stanął Stefan Czarniecki.
W czerwcu 1656 odbita została Warszawa. Polska podpisała układ z Rosją i uzyskała jej pomoc w walce z połączonymi siłami szwedzko-brandenburskimi. Karol Gustaw zrezygnował z planów zdobycia całej Rzeczpospolitej i chciał doprowadzić do rozbioru Polski. Jego partnerami mieli być: elektor brandenburski, książę siedmiogrodzki Jerzy Rakoczy, Bohdan Chmielnicki (hetman kozacki, inicjator powstania ukraińskiego w 1648 roku) i Bogusław Radziwiłł. Rakoczy został jednak wkrótce pokonany przez wojska polskie, a ponieważ do wojny ze Szwecją przystąpiły Austria i Dania, sytuacja Szwecji gwałtownie się pogorszyła. W 1657 roku od Szwecji odsunął się także jej najsilniejszy sojusznik, Fryderyk Wilhelm. Szwedzi walczyli jednak nadal. Ostatecznie wojna zakończyła się w 1660 roku podpisaniem pokoju w Oliwie. Szwecja i Polska zachowały stan posiadania sprzed wojny. Akcja Potopu zamyka się w pierwszych dwóch latach konfliktu, kiedy wojna polsko-szwedzka rozgrywała się na terytorium Rzeczpospolitej.
Znaczenie tytułu powieści
Potop – w ten sposób zwykło się określać najazd szwedzki w XVII wieku. Nie jest to określenie wymyślone przez Sienkiewicza dla zatytułowania powieści. Szwedzi tak szybko zajęli tereny Rzeczpospolitej (w czym z pewnością pomogła im postawa polskiej i litewskiej szlachty), że wydawało się, jakby swoim wojskiem zalali cały kraj. Z pewnością określenie potop kojarzy się również z potopem biblijnym (Stary Testament) zesłanym przez Boga jako kara za grzechy ludzi. Potop szwedzki był karą dla Polaków za ich brak patriotyzmu. I tak jak po potopie biblijnym nastąpiło odrodzenie wiary ludzi, tak po potopie szwedzkim odrodziły się siły polskie niezbędne do odparcia najeźdźcy.
Najważniejsze momenty historyczne
Zdrada pod Ujściem
W lipcu 1655 roku na wiadomość o wkroczeniu Szwedów na Pomorze zebrało się pod Ujściem (Wielkopolska) pospolite ruszenie szlachty polskiej. Pospolite ruszenie było niezorganizowane i niechętne do walki z doskonale uzbrojoną zawodową armią szwedzką dowodzoną przez marszałka Wittenberga. Wśród nadchodzących Szwedów był Hieronim Radziejowski – zdrajca, który chciał zemścić się na Janie Kazimierzu za skazanie go na banicję. To właśnie Radziejowski nakłaniał szlachtę do podpisania haniebnego układu ze Szwecją. Na nic się nie zdał opór garstki patriotów (Stanisław Skrzetuski), pospolite ruszenie nie stanęło do walki, szlachta rozjechała się do domów.
Uczta w Kiejdanach
Kolejna wielka kapitulacja Rzeczpospolitej. Janusz Radziwiłł w imieniu swojego rodu i całej Litwy podpisał sojusz ze Szwecją i uznał zwierzchność Karola Gustawa. Tych spośród szlachty, którzy nie chcieli zaakceptować jego decyzji, potraktował jak wrogów – kazał ich zlikwidować.
Obrona Częstochowy
Moment, który zapoczątkował narastanie oporu przeciwko szwedzkim najeźdźcom. Szwedzi chcieli zdobyć Jasną Górę ze względu na skarby zgromadzone w klasztorze. Dzięki bohaterskiej postawie przeora Kordeckiego klasztor jasnogórski bronił się przed oblężeniem jak prawdziwa twierdza. W ocaleniu klasztoru będącego miejscem świętym dla Polaków dopatrywano się cudu, znaku od Boga. Uważano też, że katolicka wiara obroniła się przeciwko innowiercom (Szwedzi wyznawali luteranizm).
Powrót króla
Jan Kazimierz zdecydował się wrócić ze swojego schronienia na Śląsku do ojczyzny. Jego powrót zbiegł się z radosną informacją o obronie Jasnej Góry.
Potyczki w widłach Sanu i Wisły
Połączona armia Stefana Czarnieckiego, Pawła Sapiehy i Jerzego Lubomirskiego osaczyła armię szwedzką niedaleko Sandomierza. Ze względu na obecność króla szwedzkiego była to okazja do zakończenia wojny, a przynajmniej odniesienia spektakularnego zwycięstwa. Niestety, armia polska rozdzieliła się (Czarniecki poszedł w kierunku Warszawy, a Paweł Sapieha nie zdołał utrzymać Szwedów).
Etapy przemiany Andrzeja Kmicica
1. Konkury Kmicica w Wodoktach, Oleńka odwzajemnia uczucie. Niechlubny pobyt w Lubiczu (pijatyki i rozpusta, dewastacja starodawnego dworku).
2. Zemsta na Butrymach (kompani Kmicica prowokują konflikt w karczmie i zostają wybici przez okoliczną szlachtę). Kmicic w odwecie morduje mieszkańców Wołmontowicz i pali ich domy. Oleńka ukrywa go przed Butrymami, ale potem zrywa zaręczyny i wypędza go.
3. Porwanie Oleńki przez Kmicica, pojedynek z Wołodyjowskim. Wołodyjowski przekazuje Kmicicowi listy uprawniające do zebrania chorągwi.
4. Uczta w Kiejdanach. Kmicic zmuszony przez Radziwiłła do przysięgi nie może mu się przeciwstawić tak jak pozostali szlachcice. Świadkiem jawnej zdrady Kmicica jest Oleńka.
5. Kmicic błaga Radziwiłła o łaskę dla aresztowanych oficerów.
6. Kmicic w rękach konfederatów. Listy znalezione przy Kmicicu ratują mu życie – Zagłoba, Skrzetuscy i Wołodyjowski przekonują się, że to właśnie Kmicicowi zawdzięczają życie.
7. Kmicic u Bogusława Radziwiłła (pobyt w Pilwiszkach uświadamia Kmicicowi przewrotność Radziwiłłów, próbuje on porwać Bogusława, ale sam ranny ledwie uchodzi z życiem).
8. Przełom duchowy Kmicica (Kmicic ukrywa się w lesie u Kiemliczów, opiekuje się nim Soroka) – przybiera nazwisko Babinicz.
9. Kmicic wysyła listy do Janusza Radziwiłła, wypowiadając mu służbę (bracia w zamian puszczą pogłoskę, jakoby to Kmicic postanowił porwać króla i oddać go w ręce Szwedów), i do Wołodyjowskiego, ostrzegając przed zdradą Radziwiłłów, wyrusza na Śląsk do króla Jana Kazimierza.
10. Ostrzeżenie przez Kmicica ojców paulinów o zamiarze zajęcia Jasnej Góry.
11. Obrona Jasnej Góry, Babinicz wykazuje się ogromnym męstwem. Pod osłoną nocy wysadza ogromną szwedzką armatę, ale dostaje się do niewoli. Zdrajca Kuklinowski torturuje więźnia, ale ten przy pomocy Kiemliczów uchodzi cało.
12. Spotkanie Babinicza z powracającym do kraju Janem Kazimierzem, odważna obrona króla podczas ataku Szwedów. Król poznaje prawdziwe nazwisko Babinicza.
13. Babinicz staje na czele oddziału Tatarów, których chan przysłał na pomoc Rzeczpospolitej.
14. Kmicic pod Sokółką musi upokorzyć się przed Bogusławem, aby ratować Sorokę.
15. Walki podjazdowe Kmicica przeciw wojskom Bogusława Radziwiłła (Kmicic zwycięża magnata w pojedynku, ale wypuszcza go wolno, obawiając się o życie Oleńki).
16. Ucieczka Oleńki i Anusi do Wołmontowicz, atak Sakowicza (doradca Bogusława) na Wołmontowicze.
17. Ocalenie Wołmontowicz przez Kmicica. Rozkaz wyruszenia na południe Polski, na wojnę z Rakoczym.
18. Ranny Kmicic w Lubiczu. Publiczna rehabilitacja Andrzeja Kmicica podczas mszy w Upicie.
Bohaterowie
Historyczni
Jan II Kazimierz – król polski w latach 1648-1668. Syn króla Zygmunta III Wazy. Panowanie Jana Kazimierza było okresem nieustannych walk prowadzonych ze wszystkimi nieomal sąsiadami Rzeczpospolitej. W latach 1649 – 1651 toczył wojnę z Kozakami i Tatarami. W 1654 – 1656 z Moskwą i Kozakami, 1656 – 1660 ze Szwecją.
Magnaci, którzy zdradzili króla:
- Janusz Radziwiłł – wojewoda wileński, hetman wielki litewski. Przywódca najpotężniejszego, radziwiłłowskiego ugrupowania na Litwie. Podpisując układ w Kiejdanach, zerwał unię polsko-litewską i przyjął zwierzchnictwo szwedzkie. Zmarł 31 grudnia 1655 r. w Tykocinie obleganym przez wojska konfederackie dowodzone przez Pawła Sapiehę.
- Bogusław Radziwiłł – spokrewniony z Januszem, wraz z nim w imieniu Radziwiłłów podpisał układ w Kiejdanach. W 1656 brał udział w wojnie polsko-szwedzkiej po stronie Karola X Gustawa. Po wycofaniu się wojsk szwedzkich z Litwy pozostawał generalnym gubernatorem w Prusach Książęcych, co zapewniało mu bezkarność.
- Krzysztof Opaliński – wojewoda poznański, także satyryk i dramaturg. Znany z prywaty i awanturnictwa, w 1655 pod Ujściem poddał Szwedom Wielkopolskę.
Magnaci wierni królowi:
- Jerzy Lubomirski – hetman wielki koronny, swoim wojskiem wspomógł armię Czarnieckiego. Magnat dumny, ambitny, znany z wystawnego życia i ogromnych bogactw.
- Stefan Czarniecki – wybitny strateg, dowódca armii, która pokonała Szwedów pod Warką, zdobyła Warszawę, opanowała Pomorze. Za swe zasługi mianowany został hetmanem.
- Paweł Sapieha – hetman wielki litewski, po śmierci Janusza Radziwiłła wojewoda wileński. Nie uznał zawartego w Kiejdanach układu Radziwiłłów ze Szwedami, pozostał wierny Janowi Kazimierzowi. Wspólnie ze Stefanem Czarnieckim brał udział w bitwach o Warszawę, później w starciach z wojskami Rakoczego. (Zapamiętaj odmianę! Sapieha – Sapieże)
Wśród bohaterów historycznych wyróżnia się także przeor klasztoru jasnogórskiego ojciec Augustyn Kordecki. To on dowodził obroną klasztoru, był ogromnym autorytetem dla żołnierzy i narodu polskiego.
Fikcyjni
Jan Onufry Zagłoba – najbarwniejsza postać Trylogii. Starszy już wiekiem, rubaszny i bardzo pewny siebie szlachcic. Błyskotliwy, dowcipny, sprytny. Sceny z udziałem Zagłoby dodają powieści humoru.
Michał Wołodyjowski – słynny na całą Rzeczpospolitą mały rycerz, najlepszy szermierz. Niewielki wzrostem, ale za to niezrównany w walce. Doskonały strateg, odważny, choć w stosunku do kobiet bardzo nieśmiały. Zaufał Kmicicowi i ostatecznie nie zawiódł się na nim.
Jan Skrzetuski – główny bohater pierwszej części Trylogii: Ogniem i mieczem. Tu wzorowy, dzielny żołnierz.
Aleksandra Billewiczówna – poważna, dumna, cnotliwa szlachcianka. Prawdziwa patriotka.
Jaki jest obraz polskiej szlachty w Potopie?
Magnateria:
- Radziwiłłowie, Radziejowski, Opaliński
Prowadzą politykę, kierując się jedynie dobrem własnego rodu, wydają kraj na łup Szwedom (Ujście, Kiejdany) i przechodzą na stronę wroga dla własnych korzyści materialnych lub z powodu urazy osobistej. - Sapieha, Lubomirski, Zamojski
Patrioci stawiający dobro ojczyzny ponad własne interesy, nie są to jednak postacie idealne.
Szlachta:
- Poddaje się pokornie obcym najeźdźcom, szybko godzi z nowym położeniem. Do zdrady ojczyzny skłania ją obietnica przywilejów stanowych.
- Jest bezkarna (Kmicicowa kompania), butna, lekkomyślna, interesowna, bezmyślna politycznie i krótkowzroczna. Wśród szlachty są jednak jednostki prawe (Wołodyjowski, Skrzetuski, Zagłoba).
Pytania z gwiazdką
- Dlaczego Kmicic przybrał nazwisko Babinicz?
Ponieważ jedno z miasteczek na jego ziemiach nazywało się Babinicze.
- Na jaką chorobę cierpiał Janusz Radziwiłł?
Na astmę.
- Co znaczą słowa „Mane, tekel, fares”, które błazen Krzysztofa Opalińskiego napisał na ścianie na wieść o podpisaniu układu ze Szwedami? Jakie jest pochodzenie tych słów?
„Mane, tekel, fares” to z aramejskiego „policzono, zważono, rozproszono”). W Księdze Daniela w ten sposób została przepowiedziana klęska Babilonu. Napis tej treści pojawił się (wypisany tajemniczą ręką) na ścianie pałacu królów babilońskich podczas legendarnej uczty Baltazara.
- Czym zajmowali się Kiemlicze przed spotkaniem z Kmicicem?
Kradli konie i sprzedawali je na jarmarkach.
- Dlaczego Sienkiewicz nie zdecydował się na uśmiercenie księcia Bogusława przez Kmicica?
Ponieważ byłoby to niezgodne z historią. Książę Bogusław był postacią autentyczną i zginął dopiero w 1669 roku.
- Który z bohaterów Potopu wymieniony jest w słowach polskiego hymnu?
Stefan Czarniecki.
Tematy, z którymi można powiązać Potop:
• polskość, Polska, Polacy
• sarmatyzm
• patriotyzm
• religijność
• obraz szlachty, rycerstwa
• walka
• miłość
• historia
Słynne cytaty z Potopu
- „Ojciec, prać?” – przed każdym atakiem Kosma i Damian Kiemlicze pytali ojca, czy już wolno im atakować. A ojciec odpowiadał: „Prać!”.
- „Mów mi wuju” – powiedział Zagłoba do Rocha Kowalskiego, kiedy udało mu się go przekonać, że są rodziną. A ponieważ Roch w to uwierzył, dziś „mów mi wuju” możemy ironicznie powiedzieć do kogoś, kto usiłuje nam wmówić kłamstwo.
- „Kończ waść, wstydu oszczędź”– Kmicic tymi słowami zażądał od Michała Wołodyjowskiego, aby dokończył pojedynek i zabił go. Wołodyjowski jednak nie zabił Kmicica, ale mocno go ranił.
Wypracowanie
Andrzej Kmicic – charakterystyka bohatera.
Autocharakterystyka pana Zagłoby.
Zobacz:
63. Udowodnij, że Potop Henryka Sienkiewicza był powieścią ku pokrzepieniu serc
63. Udowodnij, że Potop Henryka Sienkiewicza był powieścią ku pokrzepieniu serc
Jakie gatunki literackie odnaleźć można w Potopie Henryka Sienkiewicza?
Jakie wydarzenia Potopu uznasz za kluczowe dla akcji powieści?