Co wiesz o autorze Pana Tadeusza?
Adam Mickiewicz (1798–1855) to chyba najpopularniejszy polski poeta, najbardziej znany z trzech wieszczów polskiego romantyzmu (obok Słowackiego i Krasińskiego).
To poeta bardzo w literaturze polskiej znaczący. Od daty wydania jego tomu Poezji zawierającego Ballady i romanse (1822) liczy się początek polskiego romantyzmu! Inne znane utwory wieszcza to miedzy innymi kolejne części Dziadów, Grażyna, Konrad Wallenrod, wiersze liryczne, między innymi cykl mistrzowskich Sonetów krymskich i przede wszystkim Pan Tadeusz.
Urodzony na Litwie podczas zaborów Mickiewicz, sporą część życia spędził na emigracji, głównie w Paryżu, pisząc utwory, często mające wymowę patriotyczną. Między innymi dlatego nie mógł powrócić do kraju.
Wielu zarzucało mu to, że nie brał udziału w powstaniu listopadowym. Wokół jego życia narosło wiele mitów i nieporozumień, związanych zwłaszcza z miłościami mistrza, jego życiem osobistym oraz konfliktem z rywalem – Słowackim, a także z ową kwestią udziału w powstaniu.
Podobno jednak, gdy ono wybuchło, jak głosi legenda, z ust z jednego z powstańców padło zdanie: „słowo stało się ciałem, a Wallenrod Belwederem”. Była to aluzja do utworu poety, Konrada Wallenroda, który w zakamuflowanej formie podpowiadał polskim spiskowcom metodę walki z zaborcą – podstępem i częściowo rozgrzeszał ich, choć złamali przysięgę na wierność carowi.
Mickiewicz jest też autorem utworu utrwalającego sielankowy obraz Litwy i legendę napoleońską, narodowego arcypoematu – Pana Tadeusza, który jest chyba najbardziej znaną polską książką.
Wieszcz zmarł w Turcji podczas epidemii cholery w czasie organizowania polskiego legionu.
Twórczość wieszcza miała żywy oddźwięk także po jego śmierci. Wielu krajowych poetów romantyzmu i późniejszych epok uważano za naśladowców Mickiewicza. Napisano wiele biografii poety i wzniesiono mu wiele pomników (między innymi w Krakowie, Warszawie i Krynicy).
W imieniny wieszcza, które wypadają 24 grudnia, w Wigilię, krakowskie kwiaciarki, zgodnie z tradycją, kładą pod jego pomnikiem kwiaty. Nie zaprzestały tego zwyczaju także podczas wojny, gdy gesty takie były zakazane.
Jak wyjaśnisz tytuł Pana Tadeusza?
Tytuł zdradza imię głównego bohatera, który w księdze I powraca po dziesięciu latach nauki do Soplicowa.
Dyskusje budziło jednak to, czy Tadeusz faktycznie jest głównym bohaterem. Choć sporo się o nim w utworze mówi, znacznie ciekawszą i centralną postacią, spełniającą kryteria bohatera romantycznego jest zdaniem krytyków, ojciec Tadeusza, Jacek Soplica, znany większości bohaterów jako ksiądz Robak.
Jak brzmi pełny tytuł epopei wraz z podtytułem?
Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem.
Kto jest głównym bohaterem epopei?
Nie Tadeusz. Choć jest tytułowym bohaterem, nie jest głównym. W podtytule Mickiewicz napisał „historia szlachecka” i właśnie szlachta jest głównym – zbiorowym bohaterem, a Tadeusz tylko jej przedstawicielem. Dlaczego? Młodzieniec jest postacią zupełnie przeciętną, choć na pewno ma wiele zalet, na przykład jest dobrym obywatelem, ponieważ staje w obronie ojczyzny. W epopei Mickiewicz opisał wszystkie typy szlachty: od najbogatszej – magnaterii, reprezentowanej przez Podkomorzego, zamożnej – Stolnik Horeszko, przez średniozamożną – Sopliców, aż do szlachty zaściankowej – Dobrzyńscy.
Co znaczy w tym podtytule słowo zajazd?
To zbrojne wyegzekwowanie wyroku sądowego. Była to forma samowolnego wymierzania sprawiedliwości, bo przecież sądy nie działały zbyt szybko i brać szlachecka sama starała się załatwiać między sobą porachunki związane z różnymi sprawami, np. majątkowymi.
Brak sprawnej policji sprawiał, że często trudno było szlachcicowi odzyskać dobra, które sąd mu przyznał. Często więc szlachcic brał sprawy w swoje ręce – zbierał grupę sąsiadów i przyjaciół i napadał na posiadłość szlachcica, który był mu coś winien.
Jaki jest czas akcji?
Czas akcji to pięć dni w 1811 r. (przełom lata i jesieni) i dwa dni wiosną 1812 r.
Czy czas akcji jest tożsamy z czasem narracji?
Podpowiedź:
Oddziel czas akcji od czasu narracji. Mogą to być te same czasy, ale wcale nie muszą. Możliwe są trzy sytuacje:
- narrator wspomina coś, co zdarzyło się przed laty – tak będzie w powieści historycznej i we wspomnieniach,
- narrator opisuje zdarzenia, które mogą mieć miejsce w przyszłości, jak w powieści s.f.,
- narrator opisuje świat i środowisko, do którego sam należy, i w tym jednym wypadku czas akcji i czas narracji zgadzają się.
Twoja odpowiedź: Nie, są to zupełnie różne pasma czasu. Adam Mickiewicz wraca wspomnieniami do czasów napoleońskich i wcześniejszych.
W jakich latach rozgrywa się akcja?
Podpowiedź:
Masz określić, kiedy rozgrywały się wydarzenia opisane w książce. Tutaj nie będziesz miał problemu – autor zazwyczaj bardzo dokładnie określa czas trwania akcji – tak też jest w Panu Tadeuszu. Może się też zdarzyć, że czas nie będzie dokładnie określony – szukaj wtedy szczegółów, które pomogą Ci umiejscowić zdarzenia w czasie.
Twoja odpowiedź:
Akcja Pana Tadeusza obejmuje pięć dni w 1811 roku i dwa dni wiosną roku 1812.
Czy autor przedstawia zdarzenia w porządku chronologicznym?
Podpowiedź:
Chronologicznie – to znaczy zgodnie z następstwem czasu. Z tym sposobem przedstawiania zdarzeń spotkasz się najczęściej. Ale musisz też znać dwa zabiegi, które autorzy czasami stosują.
- Inwersja czasowa – czyli zmiana kolejności zdarzeń, poprzestawianie ich. Czasami zdarza się, że autor rozpoczyna opowieść niejako od końca, a dopiero potem wyjaśnia, jak doszło do tego zdarzenia.
- Retrospekcja – cofnięcie się w czasie. Narrator opowiada i nagle cofa się, wraca do przeszłości i wspomina dawne dzieje, które stają się akcją książki.
Twoja odpowiedź:
Większość zdarzeń została przestawiona chronologicznie, ale Adam Mickiewicz zastosował też w niektórych miejscach retrospekcję. Takim cofnięciem się w czasie jest spowiedź Jacka Soplicy, który wraca wspomnieniami do lat młodości i historii ze Stolnikiem.
A miejsce wydarzeń?
Miejscem akcji jest dworek szlachecki Soplicowo i jego okolice (las, zamek Horeszków, pobliski zaścianek), niedaleko Nowogródka na Litwie.
O jakiej epoce mówi Pan Tadeusz?
O epoce napoleońskiej. Centralnym wydarzeniem utworu jest wkroczenie wojsk polskich, walczących pod wodzą Napoleona, na Litwę. A właściwie przemarsz tych wojsk przez Litwę, budzący nadzieję na odzyskanie niepodległości. Wojska te kierują się bowiem przeciwko Rosji, która jest w owych czasach wrogiem i zaborcą Polski.
Natomiast wspomnienia bohaterów czy np. aluzje w koncercie Jankiela sięgają dawniejszych wydarzeń historycznych, np. powstania kościuszkowskiego.
Dlaczego poeta nie opisał późniejszych wydarzeń, które miały miejsce po 1812 roku, choć je znał?
Pan Tadeusz miał być utworem pisanym niejako na pocieszenie – pocieszenie dla poety emigranta i jego rodaków. Ujawniała się w nim tęsknota za krajem i sielankowy obraz „kraju lat dziecinnych” Mickiewicza.
Dlatego nie pasował do niego krwawy i na wskroś pesymistyczny obraz późniejszych lat – na przykład odwrotu wojsk napoleońskich, które poniosły w walce z Rosją klęskę ani późniejszy obraz powstania listopadowego, represji, emigracji.
Autor wolał ukazać jedyną „taką” wiosnę w swoim życiu, jedyny taki rok (1812), w których obudziły się nadzieje rodaków na odzyskanie niepodległości i była na nią realna szansa.
Dlaczego Pana Tadeusza nazywa się epopeją narodową?
Epopeja to utwór epicki, pisany wierszem lub prozą, ukazujący wszechstronnie i szczegółowo życie narodu w przełomowym momencie historycznym. Charakterystyczne jest wprowadzenie szerokiego tła obyczajowego, realizm przedstawienia, wielowątkowość akcji pozwalająca ogarnąć wiele środowisk i odzwierciedlić wszechstronnie życie społeczeństwa…
(S. Jaworski, Terminy literackie. Szkolny słownik)
Te wszystkie warunki spełnia Pan Tadeusz:
- Jest pisany wierszem (trzynastozgłoskowcem, a Epilog jedenastozgłoskowcem).
- Ukazuje wszechstronnie społeczeństwo polsko-litewskie. Mamy tu do czynienia z bohaterem zbiorowym – czyli cała akcja dotyczy nie jednego bohatera, ale zbiorowości (tu: mieszkańców Soplicowa i zaścianka).
- Szczegółowe opisy życia, obyczajowości.
- Wielowątkowość akcji.
- Tłem losów bohaterów są ważne wydarzenia historyczne – tu: epoka napoleońska, czyli nadzieje Polaków i Litwinów związane z osobą Napoleona. To był naprawdę przełomowy moment, bo rok 1812 miał przynieść Polsce wolność. Niestety, nie udało się. Dodatkowo w Panu Tadeuszu pojawiają się, wspomnienia Konstytucji 3 maja, powstania kościuszkowskiego, konfederacji targowickiej.
- W epopei bardzo ważną rolę odgrywa narrator – nie tylko relacjonuje wydarzenia, ale często je komentuje, „wtrąca się” do opowieści – np. ostatnie słowa księgi XII:
I ja tam z gośćmi byłem, miód i wino piłem,
A com widział i słyszał, w księgi umieściłem.
- Inwokacja – każda epopeja od niej się rozpoczyna – to uroczyste wezwanie autora skierowane do bóstwa lub muzy z prośbą o natchnienie. Tu: inwokacja skierowana jest do ojczystej Litwy i do Matki Boskiej Ostrobramskiej.
- Występuje charakterystyczne dla eposu zatrzymywanie akcji i skupianie się na opisach. Ten zabieg nazywa się retardacją. A w Panu Tadeuszu aż się roi od opisów (np. matecznika, serwisu, zachodów słońca).
- Epopeja łączy w sobie elementy epiki, liryki i dramatu. I tak też jest w Panu Tadeuszu.
- Liryczna jest Inwokacja, Epilog, miłosne wyznania, opis wiosny roku 1812 (początek księgi XI).
- Dramatyczna – kłótnia w zamku (księga V), bardzo dynamiczna narada w zaścianku (księga VII), śmierć Jacka Soplicy (księga X).
- A elementy epickie to: relacja z przebiegu wydarzeń, charakterystyka postaci, opisy przyrody i obyczajów itd.
Nie ma wątpliwości Pan Tadeusz jest epopeją, ale współcześni nazywali go poematem.
Elementy jakich innych gatunków literackich może odnaleźć wnikliwy czytelnik?
- Baśni (opis matecznika, astronomii Wojskiego),
- Gawędy szlacheckiej (zwłaszcza w opowieściach Wojskiego lub w momentach, gdy narrator przyznaje się do swej niewiedzy).
- Powieści obyczajowej (gdy narrator wskazuje społeczne lub psychologiczne czynniki wpływające na działania bohaterów).
- Romansu (zwłaszcza w opisach zalotów Telimeny).
- Legendy (dzieje zamku Horeszków),
- a także anegdoty (np. o Doweyce i Domeyce) i sporo aforyzmów.
Co powiesz o fabule, akcji, wątkach w Panu Tadeuszu?
Fabuła to wszystkie wydarzenia wspomniane w utworze: zabójstwo Stolnika, banicja Jacka, ale także pobyt Telimeny w Petersburgu, powstanie kościuszkowskie, targowica. Czas fabularny sięga przynajmniej 20 lat wstecz przed czasem akcji. Ale również wybiega w przyszłość w Epilogu – ukazującym środowisko emigrantów polskich już po roku 1830.
Akcja epopei zamyka się w ciągu kilku dni. Pięć dni przełomu lata i jesieni 1811 r. (księgi I-X) i dwa dni wiosny 1812 r. (księgi XI, XII).
W utworze są trzy główne wątki:
I. Spór o zamek
Zniszczony po śmierci Stolnika zamek nie ma właściwie żadnej wartości. Został sądownie przyznany Soplicom, ale prawa do niego rości sobie także Hrabia, daleki krewny Horeszków. O tragicznej śmierci Stolnika opowiedział Hrabiemu Gerwazy.
Argumenty Gerwazego i buntownicza postawa szlachty zaściankowej doprowadzają do zajazdu na Soplicowo, który kończy się porażką Soplicowa. Nieoczekiwanie pojawia się oddział Moskali. Wobec wspólnego wroga niedawni przeciwnicy jednoczą się i spór o zamek zostaje chwilowo zażegnany.
Ostateczne pogodzenie przynoszą zaręczyny Tadeusza i Zosi – to oni są teraz właścicielami zamku.
II. Losy Jacka Soplicy – Księdza Robaka
To najbardziej tajemniczy wątek. Dzieje Jacka poznajemy z opowieści Gerwazego i z przedśmiertnej spowiedzi Jacka.
Pewny siebie zawadiaka Jacek Soplica cieszył się dużym poparciem szlachty. Chętnie wykorzystywał to magnat Stolnik Horeszko. Stolnik miał córkę Ewę – Jacek ją pokochał i pragnął pojąć za żonę, ale Stolnik stanowczo odtrącił te zaloty. Jacek ożenił się z inną kobietą i miał syna Tadeusza.
Okazja do zemsty nadarzyła się, gdy pewny siebie Stolnik odpierał atak Moskali. Jacek bez namysłu chwycił broń i zabił magnata. To zabójstwo zostało potraktowane przez zaborcę i okoliczną szlachtę jako gest wobec Moskali (czyli dla Polaka– zdrada ojczyzny) – Jacek ucieka za granicę.
To moment przełomowy – wstępuje do Legionów, aby odpokutować winy. Opiekę nad synem powierza bratu. Opłaca też wychowanie Zosi (sieroty – córki z małżeństwa zmarłej przedwcześnie, nieszczęśliwej Ewy Horeszko z kasztelanem witebskim).
Po kilkunastu latach powraca na Litwę jako Ksiądz Robak. Przygotowuje szlachtę do rozpoczęcia powstania narodowego.
W czasie polowania broni Tadeusza i Hrabiego. Po raz drugi ratuje Hrabiego podczas walki z Moskalami. Rana odniesiona w czasie walki okazuje się śmiertelna. Tuż przed śmiercią Jacek ujawnia swą tożsamość, między innymi Gerwazemu i uzyskuje jego przebaczenie, a także pewność, że Tadeusz i Zosia pobiorą się. Otrzymuje także wspaniałą wiadomość o zbliżającym się ataku Napoleona na Moskwę. A od Gerwazego – informację o tym, że Stolnik przed śmiercią mu przebaczył – umierając, nakreślił dłonią w powietrzu znak krzyża, patrząc w kierunku Jacka, czego jednak nigdy nikomu nie zdradził.
III. Miłość Tadeusza i Zosi
Jedynie ten wątek w całości zawiera się w akcji, pozostałe wykraczają poza nią.
Po powrocie z Wilna do Soplicowa Tadeusz nieoczekiwanie spotyka Zosię – niestety, widział ją zbyt krótko i niezbyt dobrze zapamiętał, skoro wkrótce pomylił dziewczynę z dużo starszą Telimeną. Pomyłka wychodzi na jaw – Tadeusz jest zrozpaczony. Zakochał się w Zosi, a przyrzekł miłość Telimenie.
Wyrozumiała Telimena jednak w końcu, po serii wymówek i wyrzutów, wybacza mu pomyłkę. Tadeusz może starać się o rękę Zosi.
W chwili zaręczyn młody Soplica jest już doświadczonym żołnierzem.
Planowany ślub młodych to symboliczne pogodzenie się dwóch zwaśnionych rodów, to także spełnienie marzenia Jacka Soplicy.
Jakie obyczaje szlacheckie opisano w epopei?
Dokładnie opisano sposób spędzania czasu przez szlachtę – podane są nazwy posiłków, opisana jest zastawa stołowa, sposób usadzania gości i usługiwania im.
Uczta, polowanie, huczne zaręczyny – to rozrywki szlachty. A wszystkiemu temu towarzyszy słynna staropolska gościnność. Spory sąsiedzkie rozwiązuje się poprzez zakłady (jak Asesor z Rejentem) i pojedynki oraz zajazdy.
Młodzież musi bezwzględnie szanować starszych – świadczy o tym nauka Sędziego o grzeczności. O małżeństwie młodych, np. Zosi i Tadeusza decydują opiekunowie, na szczęście w tym przypadku było to po myśli młodych. W przypadku Jacka Soplicy i Ewy Horeszkówny sytuacja taka zakończyła się tragedią.
Mieszkańcy i goście oraz sąsiedzi Soplicowa dzielą się na zwolenników tradycji (Sędzia, Podkomorzy, szlachta dobrzyńska) i ulegających obcym modom (Hrabia, Telimena, za jej namową, a wbrew sobie – Rejent). Ostatecznie jednak zwycięża kult tradycji (świadczy o tym strój Zosi na zaręczynach, ludowa kapela, polonez).
Warto jeszcze wspomnieć o wystroju domu w Soplicowie: świadczy o kultywowaniu patriotycznych tradycji przez mieszkańców dworu – zegar z melodią Mazurka Dąbrowskiego, na ścianach obrazy – sceny historyczne, na talerzach sceny z Sejmu Czteroletniego.
Jakie słynne koncerty opisano w Panu Tadeuszu?
Najważniejsze są dwa:
- Koncert Wojskiego na rogu po zakończeniu polowania (Dyplomatyka i łowy). Rozpoczyna się opisem instrumentu (to przykład porównania homeryckiego – rozbudowanego, złożonego z wielu epitetów). Koncert to muzyczny opis kolejnych etapów polowania (pobudka myśliwska, obława, strzelanie, osaczenie zwierzyny, triumf po zakończeniu łowów). Z grającym Wojskim „współpracuje” przyroda – echo odpowiada mu i niesie w dal muzykę.
- Koncert Jankiela na cymbałach w czasie zaręczyn Zosi i Tadeusza (Kochajmy się!). To lekcja historii – Jankiel przywołuje najważniejsze momenty historyczne ostatniego półwiecza – od Konstytucji 3 maja aż do przybycia Legionów Dąbrowskiego.
Co Targowica dała Soplicom?
Targowica (1792) to haniebny spisek magnatów zawiązany przeciwko reformom Konstytucji 3 maja. Wewnętrzne walki w Polsce, jakie wywołała konfederacja targowicka (między zwolennikami reform Konstytucji a zwolennikami magnatów), były pretekstem do zbrojnego ataku Rosji i ostatecznie okazały się II rozbiorem Polski.
Stolnik Horeszko był zwolennikiem reform i walczył z Rosjanami, a Jacek Soplica mimowolnie przyczynił się do zwycięstwa Moskali. Właśnie dlatego po śmierci Stolnika jego dobra w znacznej mierze przypadły rodzinie Sopliców.
Jakie Ksiądz Robak przygotowywał powstanie?
Marsz Napoleona na Moskwę w 1812 r. miał być sygnałem do powstania na Litwie, które wsparłoby wojska Napoleona i przyniosło Litwie wolność.
Dlaczego Pana Tadeusza nazywa się pożegnaniem ze światem szlacheckim?
Pan Tadeusz to pożegnanie z przemijającym światem szlacheckim. Mickiewicz, opisując mieszkańców Soplicowa, wiedział, że już kilka lat później ich życie będzie wyglądać zupełnie inaczej: upadną nadzieje związane z Napoleonem, większość patriotów będzie musiała emigrować, sporo majątków szlacheckich popadnie w ruinę, a dzieci z rodzin szlacheckich nie będą już urządzać polowań i uczt, ale wyjadą do miast studiować i pracować. To właśnie oni stworzą nową grupę społeczną – inteligencję.
Pożegnanie z dawnym światem podkreśla przywoływanie odchodzących już zwyczajów, sprzętów i częste powtarzanie w utworze słowa ostatni np. w tytule „ostatni zajazd”, wreszcie „ostatni, co tak poloneza wodzi” (Podkomorzy). Także scena zachodu słońca, występująca pod koniec epopei to symbol – zmierzchu dawnego szlacheckiego świata, dawnej Litwy.
Dlaczego świat Pana Tadeusza możemy określić jako sielankowy i baśniowy?
Ukazane w nim zostają jasne, sielankowe strony życia: piękno kraju „lat dziecinnych”, piękno i tajemnica przyrody, spokój życia w polskim dworze, odchodzące w przeszłość, ale budzące sentyment autora zwyczaje: posiłki, uczty, tańce. Nawet groźny zajazd nie jest tak do końca groźny, choć ma poważne konsekwencje – bardziej humorystyczny niż straszny wydaje się np. obraz rzezi w… kurniku.
Bohaterowie, zwyczaje, a zwłaszcza opisy są wyidealizowane: postacie, nawet te pełne poważnych wad, ukazane z sentymentem.
Nie mówi się o służbie ani ciężkiej pracy, życie gospodarskie wydaje się sielanką jak… u Jana Kochanowskiego.
Niektóre opisy są tak niezwykłe, że aż wydają się… baśniowe, np. opis serwisu, który pojawił się na zaręczynach Tadeusza i Zosi.
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza jako portret szlachty polskiej.
Jaką warstwę społeczną opisuje Pan Tadeusz?
Przede wszystkim szlachtę, ale jest wśród niej zarówno przedstawiciel arystokracji (Hrabia), jak i średnia szlachta (Soplicowie) i mieszkańcy zaścianka (Dobrzyńscy). Zauważamy natomiast brak chłopów (włościan), występujących sporadycznie, w tle, i tylko jako zbiorowość.
Warstwy społeczne przedstawione w Panu Tadeuszu to:
Magnateria
- Przedstawiciele: Nieżyjący Stolnik Horeszko, obecnie Hrabia.
- Poglądy: Świadomi swego bogactwa, żądni władzy. Stolnik był wzorem patriotyzmu, ale wobec niżej urodzonych był dumny i pogardliwy – o tym przekonał się Jacek.
Szlachta średnia
- Przedstawiciele: Ród Sopliców – Jacek, Sędzia, Tadeusz.
- Poglądy: Patrioci, ale też często zainteresowani własnym zyskiem. Lubią się bawić, żyć wystawnie. Żyją zgodnie z tradycją, w poszanowaniu dla przyrody. Skłonni do awantur z sąsiadami, wszczynania coraz to nowych procesów sądowych.
Szlachta zaściankowa
- Przedstawiciele: Ród Dobrzyńskich, czyli wszyscy ci, którzy biorą udział w zajeździe na Soplicowo – Bartek Prusak, Maciek Chrzciciel, Bartek Brzytewka itd.
- Poglądy: Żyją bardzo skromnie, prawie tak biednie jak chłopi, odróżnia ich od nich tylko szlacheckie pochodzenie i patriotyczna, wojenna przeszłość, o której często wspominają. Niewykształceni, przeczuleni na punkcie wolności szlacheckiej, zawistni wobec bogatszych sąsiadów, łatwo ich podburzyć do walki – wykorzystał to Gerwazy.
Szlachta zubożała
- Przedstawiciele: Rejent, Asesor, Klucznik Gerwazy, Wojski, Woźny Protazy.
- Poglądy: Nie mają własnych majątków, ale sprawują różne funkcje, np. Rejent czy Asesor.
Chłopi, służba
- Przedstawiciele: Nie ma pośród nich jednostkowych bohaterów.
- Poglądy: Ich poglądy również nie zostały przybliżone – na pewno ucieszy ich decyzja Tadeusza i Zosi o zwolnieniu z pańszczyzny.
Jakie warstwy społeczne przedstawione zostały w Panu Tadeuszu?
Przedstawiciele trzech pokoleń
Najstarsi (60-70 lat)
- Przedstawiciele: Maciek Dobrzyński, Wojski, Klucznik Gerwazy, Woźny Protazy
- Poglądy: Są ostoją tradycji, często wspominają dawne czasy, są autorytetem dla miejscowej społeczności.
Średnie pokolenie (40-50 lat)
- Przedstawiciele: Sędzia, Jacek, Podkomorzy, Asesor, Rejent i większość ze szlachty zaściankowej.
- Poglądy: Są ostatnim pokoleniem prawdziwej szlachty – uczestniczyli w ważnych wydarzeniach historycznych – ostatnich sejmach wolnej Polski, walkach w obronie wolności. Starają się żyć zgodnie z tradycją, ale zdają sobie sprawę, że świat się zmienia.
Młodzi
- Przedstawiciele: Tadeusz, Zosia, Hrabia
- Poglądy: Do nich należy dokonanie zmian społecznych – świat szlachecki kończy się, teraz muszą nastąpić reformy – wiedzą o tym Tadeusz i Zosia, kiedy decydują się na uwłaszczenie chłopów.
Wskaż fragmenty, w których pojawia się słowo „ostatni”. Jakie znaczenie ma użycie tego określenia w Panu Tadeuszu?
Określenie „ostatni” użyte zostało w co najmniej trzech sytuacjach:
- w podtytule – „ostatni zajazd na Litwie”,
- w stosunku do Woźnego – „ostatni Woźny Trybunału”,
- w opisie Podkomorzego – „ostatni, co tak poloneza wodzi”.
Użycie tych określeń nie jest przypadkowe – Pan Tadeusz to pożegnanie z kończącą się epoką szlachecką. Wiele obyczajów, funkcji odeszło w zapomnienie. Mickiewicz, tworząc Pana Tadeusza, wiedział, że klęska Napoleona przyniosła nieodwracalne zmiany w społeczeństwie polskim – wielu patriotów musiało emigrować, upadły majątki szlacheckie, a dzieci z rodzin szlacheckich nie urządzały już polowań i zajazdów, ale wyjechały do miast, aby rozpocząć studia i pracę. To właśnie one stworzyły nową grupę społeczną – inteligencję.
Przedstaw cechy gatunkowe epopei narodowej i udowodnij, że Pan Tadeusz jest epopeją.
Epopeja to utwór epicki pisany wierszem lub prozą, ukazujący wszechstronnie życie narodu w przełomowym dla niego momencie. Charakterystyczne dla epopei jest:
wprowadzenie szerokiego tła zbiorowego,
- realizm przedstawiania wydarzeń,
- wielowątkowość akcji,
- przedstawienie wielu środowisk,
- ważna rola narratora, który komentuje wydarzenia,
- rozpoczyna się ona od inwokacji, czyli uroczystego zwrotu do muz lub boga z prośbą o natchnienie,
- to, że może łączyć w sobie elementy liryczne, epickie, dramatyczne.
Pan Tadeusz spełnia wszystkie te wymagania:
- Jest pisany wierszem (trzynastozgłoskowcem).
- Nie brakuje szczegółowych opisów obyczajów (np. polowanie, uczta, grzybobranie).
- Ukazuje wszechstronnie społeczeństwo polsko-litewskie. W Panu Tadeuszu występuje bohater zbiorowy – szlachta z Soplicowa i zaścianka.
- Akcja jest wielowątkowa (miłość Zosi i Tadeusza, losy Jacka Soplicy, spór o zamek, plany Telimeny).
- Tłem dla wydarzeń rozgrywających się w Soplicowie jest ważne wydarzenie historyczne – marsz wojsk napoleońskich na Moskwę. Z wojną tą Polacy wiązali ogromne nadzieje.
- Pan Tadeusz rozpoczyna się od uroczystej inwokacji skierowanej do ojczystej Litwy oraz do Matki Boskiej Ostrobramskiej, patronki poety.
- Narrator kilkakrotnie komentuje wydarzenia, nie kryje swoich uczuć, identyfikuje się z bohaterami (np. w księdze XI: „O roku ów! kto ciebie widział w naszym kraju!”, w Księdze XII: „I ja tam z gośćmi byłem, miód i wino piłem, A com widział i słyszał, w księgi umieściłem”).
- Pan Tadeusz łączy w sobie elementy epickie (charakterystyki postaci, opisy przyrody, miejsc, relacje z przebiegu wydarzeń), dramatyczne (kłótnia w zaścianku, spowiedź i śmierć Jacka Soplicy), liryczne (inwokacja, Epilog, początek Księgi XI).
Jakie warstwy społeczne przedstawione zostały w Panu Tadeuszu? Wymień ich przedstawicieli i poglądy polityczne.
W Panu Tadeuszu występują przedstawiciele pięciu grup społecznych:
Magnaterii
Do tej grupy należy Hrabia i nieżyjący Stolnik Horeszko. Magnateria jest świadoma swego bogactwa i władzy z niego wynikającej. Stolnik był dobrym patriotą, ale gardził niżej urodzonymi. Hrabia początkowo zasługuje na krytykę za swój kosmopolityzm, później jednak staje się wzorowym żołnierzem.
Szlachty
Do tej grupy należy ród Sopliców. Szlachta ceni tradycję, ma o sobie wysokie mniemanie. Lubi bawić się i żyć wystawnie. W obronie honoru i majątku swej rodziny gotowi są stanąć do walki.
Szlachty zaściankowej
Jej przedstawiciele to ród Dobrzyńskich i uczestnicy ataku na Soplicowo. Żyją prawie tak skromnie jak chłopstwo. Są jednak dumni ze swego szlacheckiego pochodzenia i wojennej przeszłości. Często są zawistni wobec bogatych sąsiadów, łatwo dają się podburzyć do walki.
Szlachty zubożałej
To Wojski, Klucznik Gerwazy, Woźny Protazy. Własny majątek stracili i teraz muszą pracować u bogatszych szlachciców.
Chłopstwa
W Panu Tadeuszu nie zostali przedstawieni jednostkowi bohaterowie z tej grupy społecznej. Nie zostali też bliżej scharakteryzowani.
Pan Tadeusz jako utwór wielogatunkowy.
Pan Tadeusz jest utworem syntetycznym, łączy w sobie epikę i lirykę. Julian Przyboś tak powiedział o tym utworze: W jednym dziele zarazem powieść, sielanka i epopeja. I miał rację.
Epopeja – dlatego że przedstawia panoramiczny obraz narodu na tle ważnych wydarzeń dziejowych. Powieść, ponieważ zawiera typowe wątki powieściowo–romansowe, np. miłość z przeszkodami. A sielanka, gdyż opisuje wyidealizowany świat wsi, narrator opowiada o życiu mieszkańców Soplicowa beztrosko i pogodnie.
W utworze można jeszcze odnaleźć elementy charakterystyczne dla satyry, np. uwagi Podkomorzego na temat mody czy Sędziego nauka o grzeczności. Jest tu też szlachecka gawęda – opowieści Wojskiego, legenda – historia zamku Horeszków, komedia – przygody Hrabiego, spór Asesora z Rejentem i wiele innych. „Pan Tadeusz” to dzieło synkretyczne, wielogatunkowe.
Po co Mickiewicz napisał Pana Tadeusza, dzieło uznane za epopeję narodową?
Mickiewicz wcale nie planował, że stworzy arcydzieło. Chciał napisać humorystyczną opowieść o szlachcie powiatowej. Nadał jej nawet tytuł Szlachcic Żegota, takie imię miał bowiem nosić główny bohater. Ale z czasem pod wpływem ważnych wydarzeń – upadek powstania listopadowego, utrata nadziei na odzyskanie niepodległości, ogromna tęsknota za krajem i trudne położenie emigrantów polskich na obczyźnie – Mickiewicz zapragnął przypomnieć współtowarzyszom i sobie „kraj lat dziecinnych”, wolną, piękną, dostatnią ojczyznę. Wszystkie te informacje zawarł poeta w Epilogu do Pana Tadeusza. Epilog początkowo był wydany jako osobny utwór, dopiero w 1860 roku, po śmierci poety, dołączono go do tekstu epopei.
Pytania z gwiazdką
Czego dotyczyła nauka Sędziego wygłoszona podczas uczty w zamku?
Dotyczyła grzeczności i wychowania młodzieży.
Jakiego aktu społecznego dokonali Zosia i Tadeusz podczas swoich zaręczyn?
Uwłaszczyli chłopów, czyli nadali im uprawianą przez nich ziemię na własność.
Jakie obrazy wisiały w dworku w Soplicowie?
Portret Kościuszki, Rejtana, Rzeź Pragi.
Dlaczego Stolnikowi zależało na znajomości z Jackiem Soplicą?
Ponieważ Soplica chociaż nie posiadał dużego majątku, to dowodził całą rodziną Sopliców – „trzystu ich kreskami rządził wedle woli”, czyli decydował, na kogo oddadzą głos na sejmiku członkowie rodziny Sopliców.
Jakie powstanie przygotowywał Ksiądz Robak?
Powstanie, które miało wesprzeć marsz Napoleona na Moskwę.
Gdzie rozgrywa się akcja Epilogu?
W Paryżu. Autor przebywał tam na emigracji.
Jakie wydarzenia historyczne przywołane są w koncercie Jankiela?
1791 – uchwalenie Konstytucji 3 maja
1792 – konfederacja targowicka
1794 – powstanie kościuszkowskie
1797 – powstanie Legionów Dąbrowskiego
1812 – marsz Napoleona na Moskwę