Pan Tadeusz na maturze

Tego się naucz!

Przede wszystkim musisz umieć udowodnić, że nie bezpodstawnie Pan Tadeusz nazywany jest epopeją narodową.

To dzieło spełnia większość wymagań eposu:

• rozpoczyna się inwokacją,
• przedstawia społeczność w przełomowej chwili dziejowej,
• akcja jest epizodyczna,
• występują porównania homeryckie (np. porównanie nagonki na niedźwiedzia do powoli narastającej kłótni),
• występują bardzo dokładne opisy, np. opis stroju zaręczynowego Zosi,
• występują retardacje,
• dzieło, tak jak np. Odyseja, podzielone jest na księgi.

Ważny bohater to Jacek Soplica (ksiądz Robak). Powinieneś znać jego dzieje (zwróć szczególną uwagę na spowiedź Soplicy!) i porównać je ze schematem biografii bohatera romantycznego, a także ukazać to dzieło jako panoramę polskiej szlachty.

Koniecznie przypomnij sobie podstawowe informacje o genezie tego poematu.
Wyjaśnia ją Mickiewicz w Epilogu do Pana Tadeusza. W atmosferze waśni emigracyjnych, wzajemnych oskarżeń o odpowiedzialność za klęskę powstania listopadowego autor pragnął powrócić do mitologii dzieciństwa, wskrzesić czasy, kiedy Polska szlachecka żyła nadzieją odzyskania niepodległości u boku armii napoleońskiej. W czasach burzliwej historii, która nie przyniosła utraconej wolności, Mickiewicz miał wewnętrzną potrzebę stworzenia przynajmniej fikcyjnej rzeczywistości określonej przez ład i porządek.

Tematy, z jakimi można powiązać Pana Tadeusza

• obraz życia szlachty,
• dawne obyczaje, staropolska gościnność,
• bohater romantyczny (Jacek Soplica), przemiana bohatera,
• miłość,
• patriotyzm,
• epopeja,
• sielankowy obraz świata.

Pan Tadeusz – co pamiętać o tytule

Przede wszystkim zapamiętaj pełny tytuł: Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem.

Tadeusz to imię jednego z bohaterów – usynowionego przez Sędziego Soplicę syna jego brata, Jacka. To może na pierwszy rzut oka dziwić. Tytułowy Tadeusz nie jest przecież głównym bohaterem dzieła, chociaż nie jest też postacią epizodyczną. Nie ma w tym jednak żadnego przypadku, ale świadomy zamysł autorski. Dlaczego Mickiewicz tak wyróżnił Tadeusza? Bo młody szlachcic to przedstawiciel nowego, młodego pokolenia Polaków, reprezentant patriotycznej szlachty polskiej, człowiek o nowoczesnym spojrzeniu na rzeczywistość. Imię otrzymał po sławnym Kościuszce – przywódcy powstania z roku 1794, w które włączył się stan chłopski. Tak jak Kościuszko Tadeusz wyznaje demokratyczne idee, które potwierdza czynem – obejmując majątek, znosi pańszczyznę. Mickiewicz pokłada wiarę, że takie nowe pokolenie wywalczy wolność ojczyzny.

Z tego też względu imię Tadeusza umieszcza w tytule utworu: dla zaakcentowania faktu, że nowy kształt Polski wiąże się bezpośrednio z postępowaniem najmłodszego pokolenia, jego postawą i dojrzałością obywatelską. A ponieważ Tadeusz jest dość przeciętnym polskim szlachcicem, tym samym głównym bohaterem epopei czyni Mickiewicz cały stan.

Tło epoki

Mickiewicz pisze swoje dzieło w latach 1832-1834, już na emigracji, w Paryżu. Polska jest pod zaborami, a klęska powstania listopadowego to jeszcze świeże i bolesne wspomnienie. Epoka napoleońska, w której umieszcza zdarzenia epopei – to już historia, ale bliska i słodka – czas nadziei, aktywnej walki Polaków o wolność, Napoleon Bonaparte czynił zamęt w Europie na przełomie XVIII i XIX wieku. Rozgromił Austriaków w Lombardii, zwyciężył Anglików pod piramidami, dokonał we Francji zamachu stanu i koronował się na cesarza Francuzów. Kroczył od zwycięstwa do zwycięstwa: Austerlitz, Jena, Friedland, Wagram… Przy jego boku walczyły Legiony Polskie, a cesarz cenił sobie odwagę Polaków i obiecywał w nagrodę za wierność odzyskanie ojczyzny. Zuchwale ruszył na Rosję… Był rok 1812. Wielka armia maszerowała na Moskwę przez litewskie ziemie.

Polacy wierzyli w gwiazdę Napoleona. Nadzieje na wolną Polskę odżyły. Rzeczywistość nie pozostawiła jednak złudzeń. Kampania na Rosję przeobraziła się w wielką katastrofę podczas zimowego odwrotu. To był początek końca wielkiego cesarza Francuzów – ale i kres polskich nadziei.

Mickiewicz wraca do tych czasów. Lektura Pana Tadeusza pozwala uchwycić niezwykłą aurę, jaka towarzyszyła polskim nadziejom na odzyskanie utraconej wolności przy boku Napoleona. Jeden z rozdziałów nosi tytuł „Rok 1812”. Do Soplicowa wkracza wielka historia, czyli wojska polskie podążające na Rosję, a wraz z nią, autentyczni bohaterowie: generał Dąbrowski i generał Kniaziewicz. Okrzyki „Wiwat Lud, wiwat wszystkie Stany!” oddają charakterystyczną dla tamtego czasu atmosferę entuzjazmu i demokratyzacji.

Geneza dzieła

Okoliczności powstania utworu wiążą się bezpośrednio z klęską powstania listopadowego i exodusem jego uczestników na zachód Europy w obawie przed represjami ze strony carskiej Rosji. Exodus ten zyskał miano Wielkiej Emigracji. Mickiewicz znalazł się w jej centrum, bo wraz z końcem 1832 roku po napisaniu III części Dziadów wyjechał z Drezna do Paryża. Tu zaskoczyła go aura nieprzyjazna: waśnie i kłótnie emigracyjne, wzajemne oskarżanie się o upadek powstania, szukanie winnych, nastroje pesymizmu i rozgoryczenia.

W atmosferze emigracyjnych sporów, w obliczu narodowej klęski zapragnął poeta oderwać się od tak dramatycznej, napiętej sytuacji i powrócić w czas dzieciństwa, wskrzesić przeszłość, kiedy Polska szlachecka żyła nadzieją i pewnością odzyskania ojczyzny przy boku armii napoleońskiej. Pisarz wtopiony w polskie waśnie, chaos i brak nadziei zapragnął stworzenia przynajmniej fikcyjnej rzeczywistości określonej przez ład i porządek. Symbolem takiego ładu stał się dla niego „kraj lat dziecinnych”. Litwa wraz ze swym urzekającym krajobrazem, światem kultywowanych odwiecznie obyczajów i rytuałów, z Soplicowem, dworem na wskroś polskim w centrum. Efektem jest Pan Tadeusz, pełen nostalgii poemat narodowy o raju utraconym.

Uporządkuj treść

Pan Tadeusz to obszerny utwór wierszowany z rozbudowaną, wielowątkową akcją. Rzecz dzieje się na Litwie, w powiecie nowogródzkim, w okolicach Soplicowa i Dobrzynia w latach 1811-1812. Bieg wydarzeń rozpoczyna się latem 1811 roku, kończy zaś wiosną roku następnego, ale w retrospekcjach sięga końca XVIII wieku. W utworze splata się ze sobą kilka wątków. Najważniejsze z nich to:

• Wątek sporu o zamek
  Należący niegdyś do Stolnika Horeszki zamek na mocy carskiego ukazu przeszedł w ręce Sędziego Soplicy, gdy po najeździe Moskali Stolnik stawiał im opór i zginął, a Jacek Soplica został uznany za sprzymierzeńca Moskali. W trakcie ataku na zamek Stolnik zginął od kuli Jacka Soplicy, któremu wcześniej odmówił ręki swojej córki Ewy. Ta pogmatwana historia z przeszłości ciąży nad mieszkańcami Soplicowa, zwłaszcza że żyje jeszcze ostatni z rodu Horeszków – Hrabia i dawny sługa Stolnika Gerwazy. Odżywają dawne urazy. Gerwazy knuje przeciwko Soplicom, przypomina Hrabiemu o jego prawie do zamku. Zgodnie ze szlacheckim zwyczajem przy udziale szlachty dobrzyńskiej organizuje zajazd na Sopliców, by odebrać dawną własność rodu Horeszków. Soplicowo kapi­tuluje, ale wkrótce do dworu ­przybywają Moskale. Wobec zewnętrznego zagrożenia zwaśnione strony godzą się i stają do walki z nieprzyjacielem. Krwawa bitwa kończy się zwycięstwem szlachty. Zapowiedź ślubu Tadeusza i Zosi (syna Soplicy i córki Ewy Horeszkówny) ostatecznie rozstrzyga kwestię sporu o zamek.

• Wątek polityczny – wiąże się z działalnością Jacka Soplicy, który w mnisim przebraniu pod nazwiskiem Księdza Robaka przygotowuje na Litwie powstanie ogólnonarodowe, by w momencie wkroczenia wojsk Napoleona pokazać wielkiemu cesarzowi, że Polacy nie czekają biernie na wyzwolenie przez wielką armię, ale są też aktywni i chętni do walki. Ksiądz Robak umiera raniony w bitwie z Moskalami, ale praca emisariusza nie idzie na marne. W Księdze XI obserwujemy przemarsz wojsk Napoleona przez ziemie litewskie na Moskwę. Do Soplicowa wraz z armią cesarza wkraczają także Legiony Polskie pod dowództwem generała Dąbrowskiego i generała Kniaziewicza. ­Radosnemu przyjęciu towarzyszą okrzyki „Wiwat Lud, wiwat wszystkie Stany!”. Polska żyje nadzieją na odzyskanie wolnoś­ci. Dopełnieniem wątku jest koncert Jankiela – muzyczny obraz ojczystej historii.

• Wątek romansowy – ma charakter komediowy, przebieg miłosnych perypetii ukształto­wany jest na wzór powieści walterskotowskiej. Zaczyna się od tego, że Tadeusz myli Zosię z Telimeną, sądząc, że urocza istota, którą zobaczył przelotnie w momencie przybycia do Soplicowa, to Telimena. W efekcie zabawnej pomyłki młodzieniec zaczyna z nią romansować. Kiedy z przerażeniem odkrywa na jej twarzy zbyt grubą warstwę pudru, zmienia obiekt swoich miłosnych uniesień, zwraca się ku Zosi adorowanej z kolei przez Hrabiego. Wkrótce po tym sytuacja się odwraca: Telimena snuje plany małżeńskie w stosunku do Hrabiego, ten jednak kocha bardziej romantycznie i żenić się nie ma zamiaru. W rezultacie więc praktyczna Telimena wychodzi za mąż za Rejenta, a Tadeusz oświadcza się Zosi.

Sens i przesłanie

Pan Tadeusz był powrotem do „kraju lat dziecinnych”, wspomnieniem raju utraconego. Dla Polaków – wygnańców z ojczyzny, niechętnie witanych na emigracji taki utwór znaczył bardzo wiele. Był ukojeniem dla skołatanej duszy. Niósł ze sobą obraz najbliższej sercu ojczyzny widzianej przez pryzmat szlacheckiego dworku wraz z jego odwiecznymi rytuałami, przyrodą, historią i ojczystą mową. Niósł wreszcie optymizm i wiarę w odzyskanie nowej Polski, których tak bardzo brakowało rodakom po klęsce powstania listopadowego.

Przesłanie utworu zawiera się w tytule ostatniej księgi: „Kochajmy się”. Nawołuje do zgody narodowej, pojednania, wspólnoty celów, do uznania także innych stanów za naród. Tylko społeczeństwo, które potrafi przezwyciężyć waśnie i konflikty, wyzbyć się przesądów stanowych i postawić dobro państwa nad własny interes rodowy ma szansę wybić się na niepodległość.

Jacek Soplica – ważny bohater Pana Tadeusza

Zapamiętaj wydarzenia z życia Jacka Soplicy

• Burzliwa młodość Jacka, zdobycie posłuchu u szlachty w powiecie nowogródzkim.
• Wizyty w zamku Stolnika, zapewnienia magnata o wielkiej ­przyjaźni.
• Miłość Soplicy do Ewy Horeszkówny – córki Stolnika.
• Odmowa małżeństwa poprzez podanie Jackowi czarnej polewki.
• Przekonanie Jacka o fałszywej przyjaźni Stolnika, który chciał jedynie wykorzystać wpływy Soplicy wśród okolicznej szlachty dla zapewnienia sobie poparcia w sejmie.
• Zabójstwo Stolnika przez Jacka w trakcie najazdu Moskali na zamek.
• Podejrzenia o zmowę z Moskalami, hańba w oczach szlachty.
• Małżeństwo z pierwszą napotkaną szlachcianką, narodziny syna Tadeusza.
• Ucieczka w pijaństwo, hulaszczy tryb życia.
• Śmierć żony.
• Postanowienie odkupienia win.
• Ucieczka z kraju, wstąpienie do zakonu, przybranie imienia Robaka.
• Tułaczka Jacka po Europie, ciężka praca w pruskiej fortecy, więzienie w lochach, wreszcie walka w armii Napoleona.
• Powrót do kraju i działalność emisariusza przygotowująca powstanie ogólnonarodowe.
• Śmierć w wyniku rany odniesionej w bitwie z Moskalami.

Pamiętasz?

Jakie grzyby zbierał Wojski podczas wspólnego grzybobrania?

• Muchomory

Jak nazywano Macieja Dobrzyńskiego?

• Kurkiem na kościele

Czego dotyczył spór pomiędzy Rejentem a Asesorem?

• Chartów myśliwskich. Spierano się o to, który z chartów w czasie polowania schwytał zająca.

Czym, według narratora, różnił się styl życia szlachcianek z zaścianka dobrzyńskiego od życia tamtejszych chłopek?

• Jedynie tym, że pełły w rękawiczkach.

W jakiej sytuacji Hrabia ukradkiem podglądał Zosię i kto go na tym przyłapał?

• W ogrodzie, kiedy zrywała ogórki do koszyka. Przyłapał go na tym Ksiądz Robak.

W jakim porządku mieszkańcy Soplicowa szli na spacer?

• Na początku dzieci, potem starszyzna, na końcu młodzież.

Czym według zwyczaju kończyło się polowanie?

• Przyrządzaniem bigosu według specjalnej receptury.

Jakie obrazy przedstawiał soplicowski arcyserwis, w którym podawano podczas wielkich uroczystości?

• Przedstawiał historię polskich sejmików.

Jak była ubrana Zosia podczas ostatniej uczty, w której uczestniczyli generałowie Dąbrowski i Kniaziewicz?

• Miała na sobie litewski strój ludowy, sznury bursztynu na szyi, na głowie wianek z rozmarynu.

Jacek Soplica

Wiążąca dla wymowy dzieła jest postać księdza Robaka. Z jego przedśmiertnej spowiedzi (zaczynającej się od słów „Jam jest Jacek Soplica…”) dowiadujemy się, że habit bernardyna kryje Jacka Soplicę, brata Sędziego, ojca tytułowego bohatera.

Choć ta wiadomość była zaskoczeniem, wszyscy dobrze wiedzieli, że ksiądz Robak bynajmniej nie spędził całego życia w zakonie: świadczą o tym blizny, żołnierskie ruchy i niewielkie właściwe zainteresowanie mszałem…

Jacek starał się niegdyś o rękę córki Stolnika Horeszki. Poczęstowano go jednak czarną polewką. Mszcząc się za to, zrozpaczony Jacek zabił magnata. Ponieważ w chwili zabójstwa Stolnik bronił właśnie zamku przed wspomagającym targowiczan wojskiem rosyjskim, morderca został uznany za zdrajcę narodowego. Musiał opuścić kraj, winę zaś odpokutował jako zakonnik, żołnierz i emisariusz napoleoński. Powróciwszy do Soplicowa, nierozpoznany przez nikogo, zamierzał położyć kres kłótni rodowej Horeszków i Sopliców przez małżeństwo Tadeusza ze zubożałą wnuczką Stolnika – Zosią. Uratował życie Hrabiemu i Gerwazemu. Po śmierci bohatera została ogłoszona jego rehabilitacja, dawne winy Jacka zostały wymazane, a bohater został odznaczony Krzyżem Legii Honorowej.

Uwaga! Dzieje Jacka stały się wzorcowym modelem przemiany duchowej bohatera ze „złego” (hardego awanturnika i pijaka) w „dobrego” (patriotę, który odkupił własne winy).

Pamiętaj, że przemiana duchowa była bardzo ważnym elementem biografii bohatera romantycznego; najbardziej znana to oczywiście przemiana Gustawa, nieszczęśliwego kochanka (IV część Dziadów) w Konrada, buntownika i bojownika (III cz. Dziadów). Zauważ, że ważnym elementem przemiany jest zmiana imienia.

Pan Tadeusz jako idylla

Mickiewiczowskie Soplicowo stało się symbolem i oazą polskości oraz ładu ziemiańskiego. Centrum przestrzeni stanowi dworek Sędziego – dom o pobielanych ścianach.

W opisie przestrzeni narrator wyraźnie podkreśla rekwizyty o arkadyjskim charakterze – ruczaj, wzgórze, gaj, pola, ich dopełnieniem jest dworek, którego wnętrze wypełnione jest znakami polskości.

Wśród takich pól przed laty nad brzegiem ruczaju
Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju
Stał dwór szlachecki z drzewa, lecz podmurowany
Świeciły się z daleka pobielane ściany…

Na ścianach wiszą obrazy przedstawiające bohaterów narodowych, Kościuszkę i Rejtana, stary zegar kurantowy wybija rytm Mazurka Dąbrowskiego, a serwis rodowy używany od święta przedstawia historię polskich sejmików. Świat Soplicowa określony jest przez odwieczny ład, porządek, który nigdy nie ulega zmianie, najmniejszemu bodaj zachwianiu, albowiem wyznaczony jest przede wszystkim przez rytm natury, wschody i zachody słońca określające czas rannego wstawania i wieczornego odpoczynku.

Czy jest coś, co narusza ten sielankowy obraz? Może szlachecki zajazd na Sopliców? Mroczne dzieje księdza Robaka? Wielka historia, która wkracza do zacisznego Soplicowa w roku 1812? Tylko pozornie.

Arkadii Soplicowa nic nie jest w stanie zakłócić, albowiem jej gwarantem staje się harmonia trzech porządków – rytmu natury, świata ludzkiego i świata historycznego.

Szukaj powiązań

Jest mnóstwo utworów, w których ukazane jest życie na dworze szlacheckim. Będą to choćby:

• Na dom w Czarnolesie i Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego,
• Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej (dwór w Korczynie),
• Przedwiośnie Stefana Żeromskiego (dwór w Nawłoci),
• Dworek – melancholijno-marzycielski wiersz Leopolda Staffa.

Przyroda w Panu Tadeuszu

Obraz przyrody dokładnie odpowiada stanom psychicznym postaci, np. gwałtowność ludzkich emocji w trakcie bitwy zderzona została z obrazem rozszalałej burzy, tajemnicze knowania Gerwazego harmonizują z mglistym poniedziałkowym porankiem, atmosfera pochmurnego, posępnego dnia oddaje apatię mieszkańców Soplicowa po odbytej kłótni.

Obok natury gwarantem porządku jest również etykieta, ceremoniał towarzyski, który bynajmniej nie przybiera sztucznej, teatralnej formy, ale jest czymś naturalnym. W odpowiednio ustalonym porządku mieszkańcy idą na spacer czy też zasiadają przy stole, o tej samej porze spożywa się śniadanie, a zawsze po południu pije kawę. Zwyczaje szlacheckie, takie jak grzybobranie czy polowanie, mają swój odwieczny scenariusz. Nad jego porządkiem czuwa Wojski – strażnik myśliwskiej etykiety.

Szukaj powiązań

• Słynne są także opisy przyrody w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej czy Sonetach krymskich Adama Mickiewicza.

Ważne pojęcie
Rozległość epicka – polega na bardzo dokładnym, szczegółowym przedstawieniu fabuły również dzięki użyciu bardzo rozbudowanych zdań. Dla języka epopei charakterystyczne są porównania homeryckie, zwłaszcza w opisach przyrody.

Pan Tadeusz jako poemat metafizyczny

Zdziwienie może budzić to, że w tak krótkim czasie, między rokiem 1832 a 1834, Mickiewicz napisał dwa utwory (Dziady cz. III i Pana Tadeusza), które kreślą tak diametralnie różne wizje świata.

• Dziady to obraz niezwykle dramatyczny, posępny i mroczny.
• Pan Tadeusz z kolei zupełnie inny – sielankowy, arkadyjski, uporządkowany.

Stawia to pod znakiem zapytania soplicowską idyllę, trudno bowiem uwierzyć w tak wielką huśtawkę nastrojów twórcy. Różni te dwa utwory na pierwszy rzut oka również konwencja.

• Dziady są dramatem metafizycznym.
• Pan Tadeusz natomiast na pozór epatuje czytelnika realizmem szczegółów, stąd też przypisano mu miano poematu głęboko realistycznego. Czy jednak nie jest to zbyt pochopna opinia?

Kiedy przyjrzymy się detalom, okaże się, że znajdziemy mnóstwo zupełnie sprzecznych elementów. Bo oto młody Tadeusz powraca ze szkół, a więc można przypuszczać, że jest koniec czerwca, za chwilę jednak obserwujemy, jak towarzystwo powracające ze spaceru ogląda żniwo, co wskazywałoby na pełnię lata. Czytamy również o tym, że kwitną fiołki, pierwsze wiosenne kwiaty. Prawdziwe zdziwienie może wywołać opis sadu, gdzie z dużą dokładnością wymienia autor cały rejestr warzyw, w tym ogórki, które:

Pięknie wyrosły, liściem wielkim rozłożystym,
Okryły grzędy jakby kobiercem fałdzistym
Pośrodku szła dziewczyna w bieliznę ubrana,
W majowej zieloności tonąc po kolana…

Czy ktoś kiedykolwiek słyszał, aby dojrzałe ogórki zbierano w maju? Po chwili jesteśmy świadkami polowania, które, jak wiadomo, ma swój czas jesienią. Tak więc wiosna, lato czy jesień?

Autor zestawia ze sobą elementy przynależne do różnych pór roku po to, by pozbawić fabułę konkretyzacji czasowej, wpisać świat przedstawiony w próżnię historyczną, pozbawić go tym samym znamion realizmu.

Zważmy ponadto, że w utworze mamy do czynienia ze sztucznym zagęszczeniem szczegółów. Kiedy autor opisuje sad, grzybobranie, lasy otaczające dworek, nad wyraz skrupulatnie wymienia wszystkie gatunki warzyw, drzew. Czy na tym polega realizm, że z niemal encyklopedyczną dokładnością wylicza się po kolei wszystkie elementy?

Powołaj się na autorytet
Czemu służy taka kreacja świata? Jej zamysł odczytał Czesław Miłosz, który w Ziemi Ulro pisze:

„Pan Tadeusz” jest poematem na wskroś metafizycznym, to znaczy jego przedmiotem jest rzadko dostrzegany w codziennie nas otaczającej rzeczywistości ład istnienia jako obraz (czy odbicie w lustrze) czystego Bytu. […] Wschody i zachody słońca, zwykłe czynności, jak przyrządzanie kawy czy zbieranie grzybów, są więc i tym, za co bierze je czytelnik, i powierzchnią, pod którą ukrywa się wielka akceptacja, która ożywia i podtrzymuje opis. […] Ogórki i arbuzy soplicowskiego sadu spełniają wszelkie warunki, aby otrzymać godność symbolów, czyli rzeczy, które zarówno są sobą w całej pełni, jak znaczą coś innego.

Obok tego, że są elementami wypełniającymi przestrzeń Soplicowa, spełniają również, poza znaczeniem dosłownym, funkcję znaków istnienia potwierdzających funkcjonowanie kosmicznego ładu.

Humor w Panu Tadeuszu

Można również odejść od tak poważnych interpretacji i odczytać utwór Mickiewicza jako zwyczajny utwór obyczajowy, który ma za zadanie rozbawić czytelnika.

• Śmieszyć mogą miłosne perypetie młodego Tadeusza, który z przerażeniem odkrywa zbyt grubą warstwę pudru na twarzy sporo starszej od siebie Telimeny i zwraca się ku Zosi, adorowanej z kolei przez Hrabiego. Niedługo potem sytuacja się odwraca – Telimena snuje plany małżeńskie z Hrabim w roli głównej, ten jednak „kocha” bardziej romantycznie i żenić się bynajmniej nie ma zamiaru. W rezultacie więc praktyczna Telimena wydaje się za Rejenta, a Tadeusz oświadcza się Zosi.
  W doborze postaci autor zastosował typowy dla komedii zabieg – kontrast charakterów. Młoda, niewinna Zosia o duszy prowincjuszki zostaje przeciwstawiona starszej, doświadczonej Telimenie, osobie o światowych manierach, za jaką uważa się sama bohaterka.

• Również poza wątkiem miłosnym odnajdziemy w Panu Tadeuszu wiele komicznych momentów, chociażby w sporze między Asesorem a Rejentem o to, który z chartów w czasie polowania schwytał zająca bądź też w epizodzie o Domejce i Dowejce.

• Komizm jest także obecny w kreowaniu poszczególnych postaci wypełniających świat przedstawiony Pana Tadeusza. Bawią petersburska obsesja Telimeny, złota tabakiera Podkomorzego, chimeryczne zachowania Gerwazego, wybujały romantyzm i egzaltacja Hrabiego.

Jest więc Pan Tadeusz dobrze skomponowaną komedią, pozostaje tylko pytanie, czy ten typ humoru, jaki prezentuje, nie jest czasami już anachroniczny dla odbiorcy przyzwyczajonego do dowcipu opartego raczej na grotesce czy absurdzie.

Zapamiętaj!

• Pan Tadeusz to historia szlachecka z 1811 i 1812 roku opowiedziana w dwunastu księgach. Pisany był na emigracji, a wydany został w 1834 roku w Paryżu.

• Odsunięcie akcji w przeszłość dało sposobność do przedstawienia ginących już typów ludzkich i obyczajów. Powiązanie akcji z wydarzeniami historycznymi jest wyrazem marzeń poety o wyzwoleniu ojczyzny i możliwości powrotu do kraju.

• Rzecz dzieje się w środowisku zamożnej (Soplicowie) i drobnej szlachty (Dobrzyńscy). Występuje też młody magnat – Hrabia, Żyd Jankiel, w scenach zbiorowych pojawiają się chłopi. Dość bezbarwny Tadeusz Soplica (nie umywa się do swojego ojca – Jacka) nie jest głównym bohaterem dzieła. Bohaterem jest cała brać szlachecka, galeria rozmaitych typów szlachty.

Zagadnienia, które mogą się pojawić

W jaki sposób autor nadał idylliczny wymiar ­soplicowskiej rzeczywistości?

Idealizację świata przedstawionego dokonuje autor poprzez następujące zabiegi:

• Kreacja przestrzeni – wzgórze, pola, ruczaj, gaj to elementy typowo arkadyjskie, w ich centrum stoi dworek o pobielanych ścianach.

• Sprzężenie życia mieszkańców z rytmem przyrody
  • wschody i zachody słońca wyznaczają czas rannego wstawania i wieczornego odpoczynku,
  • obrazy przyrody dokładnie odpowiadają stanom psychicznym bohaterów, np. bitwa z Moskalami zderzona z opisem rozszalałej burzy, tajemnicze knowania Gerwazego z mglistym porankiem.

• Przestrzeganie etykiety, ceremoniału towarzyskiego, kultywowanie obyczajów i obrzędów według odwiecznych scenariuszy – np.
  • ustalony porządek podczas spaceru czy zasiadaniu do stołu,
  • spożywanie śniadania zawsze o tej samej porze,
  • rytuał picia kawy,
  • obrzęd grzybobrania wymagający zwyczajowo odmiennego stroju,
  • polowanie z koncertem Wojskiego na rogu zakończone warzeniem bigosu.

Wniosek
To wszystko daje poczucie bezpieczeństwa, ładu, wspólnoty. Każdy element rzeczywistości ma swoje miejsce, czas, przeznaczenie, nic nie dzieje się przypadkiem. Mieszkańcy Soplicowa tworzą określoną zbiorowość. Nawet zajazd na Sopliców nie burzy sielanki, bo prowadzi do pojednania zwaśnionych stron.

Funkcja opisów przyrody

Poemat zawiera bardzo liczne opisy przyrody, poeta przedstawia między innymi: ogród warzywny, sad, las i wszystkie rosnące tam gatunki drzew, matecznik, stawy, grzyby, chmury, burzę, wieczorny koncert puszczyków, nietoperzy, muszek, komarów, ptactwa i żab.

Uwaga! Głównym zabiegiem przy kreacji opisów przyrody jest antropomorfizacja. Poeta nadaje jej ludzkie cechy, by ożywić opis, zdynamizować, zatrzeć granicę pomiędzy światem ludzkim a światem natury.

Funkcja przyrody

• przyroda wyznacza rytm życia mieszkańców Soplicowa,
• symbolizuje ich stany psychiczne,
• zapowiada przyszłe wydarzenia (nadejście armii Napoleona).

Poprzez opisy natury Mickiewicz uwydatnia urodę dawnej Polski i wyraża tym samym miłość do utraconej ojczyzny.

Powroty do przeszłości w fabule Pana Tadeusza

Historia w „Panu Tadeuszu” funkcjonuje w dwóch planach czasowych: w przeszłości i teraźniejszości.

Przeszłość, która jest historią dla bohaterów, przywołują w utworze:

• Znaki materialne, przedmioty stanowiące wystrój wnętrza soplicowskiego dworu: portrety narodowych bohaterów (Kościuszki, Rejtana, Jasińskiego), zegar wybijający Mazurka Dąbrowskiego, odświętny serwis przedstawiający historię polskich sejmików, ślady potopu szwedzkiego na podwórzu Maćka Dobrzyńskiego.

• Rozmowy bohaterów, np.
  • Gerwazy opowiadając o historii rodu Horeszków, wspomina tło historyczne – nawiązuje do Kościuszki i Konstytucji 3 maja (Ks. II),
  • Ksiądz Robak mówi w karczmie o Księstwie Warszawskim i jego armii.

• Koncert Jankiela – muzyczny obraz dziejów Rzeczypospolitej, w którym pojawiają się echa Konstytucji 3 maja, targowicy, rzezi Pragi i powstania Legionów Polskich we Włoszech.

Teraźniejszość to przemarsz wojsk Napoleona i Legionów Polskich na Moskwę w roku 1812 i związane z tym nadzieje na odzyskanie wolnej Polski.

Epopeiczne cechy Pana Tadeusza

• Dzieło rozpoczyna się inwokacją, apostrofą do Litwy, ojczyzny Mickiewicza.

• Utwór napisany jest trzynastozgłoskowcem – metrum, które w literaturze nowożytnej jest odpowiednikiem starożytnego heksametru, zarezerwowanym dla dzieł o podniosłej tematyce.

• Język jest bardzo rozlewny, szczegółowy, tak jak w eposach homeryckich dominują różne formy podawcze: opis, opowiadanie, charakterystyka, dialog.

• Autor stosuje zabieg retardacji polegający na wprowadzaniu rozbudowanych opisów w celu wstrzymania akcji i wzbudzenia większego napięcia u czytelników.

• Język zawiera porównania homeryckie – bardzo rozbudowane, kunsztowne: występują zwłaszcza w opisach przyrody.

• Postacie są często – jak w epopei – wyidealizowane i zindywidualizowane dzięki przypisaniu każdej z nich charakterystycznego rekwizytu lub powiedzonka.

• Utwór zgodnie z definicją nowożytnej epopei przedstawia panoramiczną wizję społeczeństwa w przełomowym dla niego momencie. Uwaga! Jest to społeczność szlachecka, bo pamiętajmy, że w sarmackiej Polsce jedynie szlachta pretendowała do miana narodu. Mickiewicz ukazał ją w pełnym rozwarstwieniu majątkowym (od przedstawicieli arystokracji poprzez szlachtę średniozamożną, szlachtę na urzędach do szlachty zaściankowej) i z uwzględnieniem bogactwa typów ludzkich. Momentem przełomowym dla społeczności szlacheckiej jest zarówno przemarsz wojsk napoleońskich w 1812 roku zapowiadający nadejście wolności, jak i uwłaszczenie chłopów zwiastujące zmierzch sarmackiej, feudalnej Rzeczypospolitej.

• Autor celowo używa kilkakrotnie słowa ostatni (ostatni klucznik, ostatni Woźny Trybunału, ostatni zajazd na Litwie itp.), by podkreślić, że świat szlachecki, formy życia polskiego, jakie opisuje, odchodzą, mijają wraz ze swoją epoką.

Dlaczego Jacek Soplica jest nowym typem bohatera romantycznego?

Jacek Soplica to nietypowy bohater romantyczny – w pewnej mierze wypełnia schemat tej konstrukcji, ale niektóre punkty romantycznej biografii Mickiewicz odmienił.

Cechy osobowości, które łączą Jacka Soplicę z bohaterami pierwszych utworów romantycznych:

• romantyczna, niespełniona miłość, która naznacza życie Jacka piętnem tragizmu,
• skłócenie ze światem, niezgoda na rzeczywistość, gdzie o wartości i losie człowieka przesądza status majątkowy,
• głębokie życie wewnętrzne,
• uleganie emocjom, gwałtowność charakteru,
• tajemniczość postaci zwłaszcza w planie czasu teraźniejszego – mieszkańcy dworu nie wiedzą, kim jest tajemniczy Ksiądz Robak,
• patriotyzm, gotowość poświęcenia za ojczyznę.

Nowe rysy osobowości romantycznej Jacka Soplicy:

• nie jest naznaczony indywidualizmem w takim stopniu jak jego poprzednicy,
• jest bardziej realistyczny, wiarygodny,
• jest postacią dynamiczną, realizuje się w działaniu,
• jest działaczem demokratycznym, szansę dla Polski widzi w ogólnonarodowym powstaniu, a nie w poświęceniu jednostki za naród.

Jakie obyczaje, obrzędy, rytuały przedstawia ­Mickiewicz w epopei?

Obyczajowość to ważny składnik dzieła. Obyczajów jest w dziele tak wiele, że nie sposób wszystkich wyliczyć. Najważniejsze to:

• Rytuał picia kawy – parzeniem kawy zajmowała się we dworze osobna służąca, która przywoziła z miasta ziarno najlepszego gatunku, rano szła do mleczarki z imbrykami, by zebrać najlepszą śmietanę. Serwowała kawę w filiżankach, a śmietankę podawała w specjalnych garnuszkach – do każdej filiżanki osobny garnuszek.

• Zasiadanie do stołu podczas obiadu – zanim wszyscy usiedli, podawano wódkę, następnie domownicy siadali w ustalonym porządku, w którym najwyższe miejsce przypadało Podkomorzemu. Ksiądz Robak odmawiał modlitwę po łacinie i dopiero wówczas podawano potrawy.

• Wieczerza – odbyła się w zamku Horeszków, goście wchodzili w odpowiednim porządku i stawali kołem, witał ich Podkomorzy, a Sędzia wskazywał miejsce, błogosławiąc stół znakiem krzyża. Rozpoczynano od chłodnika, a następnie podawano raki, kurczęta, szparagi, nie zapominając o dobrych trunkach.

• Grzybobranie – miało miejsce zawsze w porze przedobiedniej, towarzystwo ruszało do lasu za Sędzią ubrane na wzór wiejski w słomiane kapelusze i płócienne opończe, które osłaniały kontusze. Zbiór grzybów odbywał się w skupieniu i zadumie stosownej do miejsca i czasu, dopóki nie odezwał się dzwon dworski wzywający grzybiarzy na obiad. Wówczas uroczysty nastrój ustępował okrzykom i hałasom. Z lasu wychodziła wesoła gromada, niosąc koszyki pełne grzybów.

• Polowanie – to kolejny rytuał, którego strzegł Wojski – strażnik myśliwskiej etykiety. Uczestnicy polowania ustawiali się w szyku, czekając, aż ogary nagonią zwierza. Wojski przykładał ucho do ziemi, nasłuchując kroków zbliżającej się zwierzyny. Gdy rozległ się ryk niedźwiedzia, urządzano obławę. Po upolowaniu zwierza Wojski brał róg i rozpoczynał wspaniały koncert. Dźwięki wydobywane z rogu opowiadały historię łowów i naśladowały odgłosy dzikich zwierząt. Zamknięciem rytuału polowania było rozpalenie ogniska i warzenie bigosu według specjalnej staropolskiej receptury. W międzyczasie towarzystwo popijało wódkę gdańską, a gdy bigos był gotowy, częstowano nim i zjadano pośpiesznie.

Portret szlachty, obraz ojczyzny, jej tradycji i piękna

Jakie mogą być tematy?

• Na podstawie przytoczonego fragmentu (na przykład ważna nauka Sędziego o grzeczności, Księga I) i na podstawie znajomości całego utworu omów obyczajowość szlachty polskiej i rolę obyczaju w dziejach narodu.

• Porównaj, jak został ukazany obyczaj wspólnego zasiadania do stołu w Panu Tadeuszu„ i w Ferdydurke Witolda Gombrowicza.

• Porównaj dydaktykę dotyczącą stołu zawartą w Panu Tadeuszu i w średniowiecznym utworze Słoty „Wierszu o chlebowym stole”.

• Literackie portrety polskiego domu – na podstawie Pana Tadeusza (wybrany fragment, np. znany z Księgi I – „Wśród takich pól przed laty nad brzegiem ruczaju” plus cała lektura) opisz dwór polski. Jakie znaczenie nadaje mu Mickiewicz?
  Z jakimi wybranymi literackimi portretami polskiego domu możesz porównać Soplicowo?

• Soplicowo Mickiewiczowskie jako przykład idylli szlacheckiej.
  Zestaw ze swoją wiedzą o literaturze XVII i XVIII wieku, porównaj.

• Portret szlachty polskiej, jaki wyłania się z lektury „Pana Tadeusza” – na podstawie znajomości całego utworu i na podstawie danego fragmentu.
  Możliwość porównania z literackim portretem, jaki stworzył Ignacy Krasicki i Henryk Sienkiewicz.

• Rola natury w Panu Tadeuszu – zanalizuj fragmenty rozmów o malarstwie i niedostatkach polskiego pejzażu: Hrabiego i Tadeusza (z „Pan Tadeusza”) oraz Zygmunta i jego matki (z „Nad Niemnem”); zwróć szczególną uwagę na argumenty rozmówców.

• Rola muzyki w dziele Mickiewicza (tu możliwe przywołania innych ważnych lektur, w których muzyka lub taniec odegrały ważną rolę: „Fortepian Szopena”, „Wesele”, „Tango”).
  Fragment z „Pana Tadeusza”, który może zostać przytoczony: gra Wojskiego na rogu, koncert Jankiela na cymbałach, wreszcie słynny polonez z ostatniej księgi dzieła.

Co trzeba wiedzieć?

• Rekwizyty szlacheckiego dworu – domostwo szlacheckie o typowej architekturze: kolumny, ganek, pobielane ściany. Na ścianach wiszą obrazy przedstawiające bohaterów narodowych, Kościuszkę i Rejtana, stary zegar kurantowy wygrywa Mazurka Dąbrowskiego, a serwis rodowy używany od święta przedstawia historię polskich sejmików. Do elementów składających się na portret szlacheckiego domu dochodzą:
  • polskie tradycyjne potrawy szlacheckiej kuchni: rosół, bigos, chłodnik,
  • strój sędziego: typowy sarmacki kontusz przepasany pasem słuckim,
  • przeciwstawienie cudzoziemskim obyczajom: angielskim, które reprezentuje Hrabia, lub rosyjskim, które reprezentuje Telimena.

• Pisząc o arkadii, czyli wyidealizowanej, szczęśliwej krainie, trzeba umieć wskazać elementy, które kreują arkadyjską rzeczywistość. Są to rekwizyty o arkadyjskim charakterze – ruczaj, wzgórze, gaj, pola, ich dopełnieniem jest dworek, którego wnętrze wypełnione jest znakami polskości. Świat Soplicowa określony jest przez odwieczny ład, porządek, który nigdy nie ulega zmianie, najmniejszemu bodaj zachwianiu, albowiem wyznaczony jest przede wszystkim przez rytm natury, wschody i zachody słońca określające czas rannego wstawania i wieczornego odpoczynku. Arkadii Soplicowa nic nie jest w stanie zakłócić, albowiem jej gwarantem staje się harmonia trzech porządków – rytmu natury, świata ludzki i świata historycznego.

• Jaka naprawdę jest Mickiewiczowska szlachta?
  Z pewnością wyidealizowana. Mimo licznych wad i przywar portret szlachty zawarty w Panu Tadeuszu jest jednak sielankowy. Trudno znaleźć wśród szeregu świetnie zindywidualizowanych osób postać wyraźnie negatywną, antypatyczną lub odpychającą.
  • Na przykład Stolnik Horeszko – niby pyszny, zadufany w sobie magnat, a jednak patriota, wróg zaborcy.
  • Podobnie mściwy Gerwazy – okrutny, lecz wierny swojemu panu, także patriota, waleczny i odważny.
  • Asesor i Rejent – dwa okazy kłótliwości – są jednak w swoich afektach sympatyczni i nieszkodliwi.
  • Telimena – kokietka z manią petersburską jest oryginalna, kobieca i bawi towarzystwo.
  • Dziwak Hrabia – jest także romantykiem z manierą – budzi pobłażliwe współczucie i sympatię.

Szlachta nie jest monolitem. Jest wewnętrznie zróżnicowana, można ją podzielić na określone grupy:

• magnateria (ród Horeszków),
• arystokracja (Hrabia),
• szlachta ziemiańska (Soplicowie),
• szlachta urzędnicza (Asesor, Rejent, Wojski, Gerwazy, Protazy),
• szlachta zaściankowa (Dobrzyńscy).

Wszystkie wyżej wymienione warstwy mają wady, lecz wszystkie mogą poszczycić się wieloma zaletami i miłością ojczyzny.

• Główny bohater
  Jest nim niby tytułowy Tadeusz Soplica – reprezentant całego szlacheckiego stanu. Tadeusz Soplica nie jest indywidualnością – nosi cechy całej grupy społecznej. Dlatego najważniejszy bohater eposu to zbiorowość – szlachta polska początku wieku XIX.

• Ważne pojęcie: sarmatyzm – jako kultura szlachty polskiej, uformowana w XVII wieku. W opiniach oświecenia nie było pochwałą – eksponowano szlacheckie wady, pychę, konserwatyzm, nietolerancję. W Panu Tadeuszu oglądamy inne oblicze sarmatyzmu: patriotyzm szlachty, jej przywiązanie do tradycji i obyczaju polskiego, prawość, waleczność. Mickiewicz pisze z sentymentem o szlachcie sarmackiej – takie ujęcie będzie kontynuował Henryk Sienkiewicz.

• Natura odgrywa ważną rolę w utworze – jest nie tylko tłem, jest istotą ojczyzny, pięknem rodzinnego kraju przeciwstawionym jasno zachwytom nad obcymi stronami. W rozmowie Tadeusza z Hrabią prosty młodzian opiewa urodę własnej ziemi, Hrabia zaś lazuru włoskiego nieba. Sympatia autora jasno plasuje się po stronie Tadeusza. Przyroda współgra z rozwojem akcji, obraz przyrody dokładnie odpowiada stanom psychicznym postaci, np. gwałtowność ludzkich emocji w trakcie bitwy zderzona została z obrazem rozszalałej burzy, tajemnicze knowania Gerwazego harmonizują z mglistym poniedziałkowym porankiem, atmosfera pochmurnego, posępnego dnia oddaje apatię mieszkańców Soplicowa po odbytej kłótni.

• Obyczaje – dlaczego takie ważne?
  Bo obok natury gwarantem porządku jest również etykieta, ceremoniał towarzyski, który bynajmniej nie przybiera sztucznej, teatralnej formy, ale jest czymś naturalnym. W odpowiednio ustalonym porządku mieszkańcy idą na spacer czy też zasiadają przy stole, o tej samej porze spożywa się śniadanie, a zawsze po południu pije kawę. Zwyczaje szlacheckie, takie jak grzybobranie czy polowanie, mają swój odwieczny scenariusz. Nad jego porządkiem czuwa Wojski – strażnik myśliwskiej etykiety. Wierność tradycji daje gwarancję ciągłości narodu, co staje się szczególnie ważne w dobie niewoli. Obyczajowość szlachecka w Panu Tadeuszu to nie tylko urokliwa atmosfera dawnych czasów, to symbol trwa­łości państwa, kultury, to swoista walka o zachowanie pol­skości.

Możliwe zestawienia

• Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja – wyidealizowany portret szlachcica ziemianina. Z dziełem Mickiewicza łączy ten utwór przedstawienie rozrywek, tu ukazanych w zależności od pory roku.

• Ignacy Krasicki – satyry. Obraz ukazujący szlacheckie wady, kontrastuje z wizją sielankową.

• Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – ze względu na podobne umiłowanie litewskiego pejzażu, portretowanie szlachty, soplicowską atmosferę utworu, spór jako rdzeń akcji, zestawienie dworu i zaścianka. Orzeszkowa mniej sielankowo przedstawia szlachtę polską – ale za to idealizuje Bohatyrowiczów, czyli zaścianek.

• Potop Henryka Sienkiewicza – podobieństwo Kmicica do Soplicy, pozytywna prezentacja sarmatyzmu; a nade wszystko portret szlachty, jaki wyłania się z powieści. Jest to ujęcie podobne do Mickiewiczowskiego: pełne sentymentu, wybaczające szlacheckie wady i wszelkie przewinienia za jedną, nadrzędną wartość; miłość ojczyzny.

• Ferdydurke Witolda Gombrowicza – poddaje parodii polską wizję dworu na wzór Soplicowa, schemat miłości Zosi i Tadeusza oraz szlacheckich typów. Dla Gombrowicza szlachecki dwór, miłość, romantyzm – to zużyta rekwizytornia Form, chce obnażyć jej sztuczność i poddaje ją parodii.

Dlaczego to dzieło jest tak ważne?

• Jest to polska epopeja narodowa, sielanka o Polakach, obraz odchodzącej Rzeczpospolitej szlacheckiej, który urósł do rangi symbolu.
  
• Próbowano pisać kontynuacje utworu (Słowacki, Fredro).
• Epopeja miała wielkie znaczenie patriotyczne, o czym świadczy choćby Latarnik Sienkiewicza.
• Utwór ten inspirował innych twórców – np. Sienkiewicza, malarzy: Wojciecha Gersona (ilustrował poemat) i Maksymiliana Gierymskiego, a także – na zasadzie polemiki – Gombrowicza.

Do matury

Pan Tadeusz to utwór, który można wykorzystać przy realizacji następujących tematów:

• obraz raju utraconego, czyli wolności ojczyzny, polskiej dumnej przeszłości, a także dzieciństwa
• motyw arkadii w literaturze
• obyczaje i obrzędy
• obraz Polski szlacheckiej i charakterystyka szlachty polskiej
• motyw polskiego dworu
• natura jako temat literacki
• motyw winy, kary, pokory i skruchy, rehabilitacji
• zbrodniarze i pokutnicy w literaturze (postacie przebrane, skrywające tajemnice)
• miłość w literaturze
• wątki komiczne w literaturze
• historia jako temat literacki
• spory i kłótnie tematem literackim
• motyw i rola tańca w literaturze
• epopeje w literaturze
• postacie historyczne w literaturze
• motyw walki narodowowyzwoleńczej

Zapamiętaj!

OBYCZAJOWOŚĆ – to termin istotny w poznawaniu literatury, bo przywoływany przy okazji wielu utworów, często formułowany jako temat prac pisemnych. Obyczajowość – jest to zestaw ogólnie przyjętych norm i zwyczajów, zgodnych z tradycją i ustaleniami danego społeczeństwa, dotyczących zachowania się, stroju, moralności, kultury bycia itd. Pierwszym utworem, który obyczajowość traktuje jako temat, jest wiersz średniowieczny Słoty O zachowaniu się przy stole – m.in. dzięki temu utworowi poznajemy obyczajowość średniowieczną. Obyczajowość szlachty polskiej jest istotnym elementem Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, a także Trylogii Henryka Sienkiewicza. Obyczajowość może stać się wartością dyskusyjną, np. kiedy dotyczy stroju – akceptowanego w danym środowisku, a w innym nie.

Pan Tadeusz to historia szlachecka z 1811 i 1812 roku opowiedziana w dwunastu księgach. Pisany był na emigracji, a wydany został w 1834 roku w Paryżu.

Odsunięcie akcji w przeszłość dało sposobność do przedstawienia ginących już typów ludzkich i obyczajów. Powiązanie akcji z wydarzeniami historycznymi jest wyrazem marzeń poety o wyzwoleniu ojczyzny i możliwości powrotu do kraju.

Rzecz dzieje się w środowisku zamożnej (Soplicowie) i drobnej szlachty (Dobrzyńscy). Występuje też młody magnat – Hrabia, Żyd Jankiel, w scenach zbiorowych pojawiają się chłopi. Dość bezbarwny Tadeusz Soplica (nie umywa się do swojego ojca – Jacka) nie jest głównym bohaterem dzieła. Bohaterem jest cała brać szlachecka, galeria rozmaitych typów szlachty.

Zobacz:

Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz

Pan Tadeusz – utworem o historii Polski

Pan Tadeusz jako epopeja narodowa

Pan Tadeusz matura

Pan Tadeusz Mickiewicza

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza jako portret szlachty polskiej.

Jakie cechy wskazują, że Pan Tadeusz jest eposem?

Funkcje nawiązań do Biblii i mitologii w twórczości Zbigniewa Herberta