Funkcje nawiązań do Biblii i mitologii w twórczości Zbigniewa Herberta.
Komentarz do tematu
Nie jest najłatwiejszy. Warto zwrócić uwagę na to, że nie chodzi jedynie o omówienie motywów biblijnych i mitologicznych u Herberta. Także o wskazanie funkcji tych motywów!
Wstęp – ogólne refleksje o twórczości poety
Utwory Zbigniewa Herberta mają charakter intelektualny: Poeta w swych wierszach snuje rozważania natury filozoficznej, historycznej, moralnej. Herbert rozmiłowany jest w tradycji, w kulturze europejskiej, szczególnie starożytnej. Dlatego, aby zrozumieć twórczość Herberta, trzeba mieć pewien zasób wiedzy z zakresu mitologii i Biblii. Trzeba wiedzieć, kim byli Apollo i Marsjasz, znać postać Marka Aureliusza, przypowieść o Sądzie Ostatecznym i spotkaniu wszystkich ludzi w Dolinie Jozefata…
W swych utworach Herbert zestawia czasy starożytne ze współczesnością; dokonuje ocen i porównań; ukazuje problemy, które są wciąż aktualne. Od czasów Apollina i Marsjasza aż pod dzień dzisiejszy.
O wojnie ponadczasowo i uniwersalnie
W utworze pt. Fragment, który jest modlitwą do Apollina, znajdujemy następującą prośbę:
nie o wieniec kamienny Troi prosimy Cię Panie
nie o pióropusz sławy białe kobiety i złoto
lecz jeśli możesz przywrócić dobroć splamionym twarzom
Włóż do rąk prostotę tak jak włożyłeś żelazo
Poeta wyraźnie odwołuje się do wojny trojańskiej, ale nie tylko o ten fakt historyczny mu chodzi, lecz o wojnę w ogóle, o jej skutki. Z konfliktem zbrojnym, bez względu na czas i miejsce, zawsze wiążą się te same obrazy:
znów jesień Srebnołuki drzewa i ludzie odchodzą
śpimy (…) pod niebem zmiętym od przekleństw
w pyle nurzamy twarze w pocie myjemy ciała.
Wojna w każdym miejscu i czasie niesie zniszczenie i zło; zawsze będzie siłą, która rozdziela rodziny, niszczy ich majątek i pracę.
Tylko jedno może przynieść ludziom spokój i bezpieczeństwo: „dobroć” i „prostota”.
Jaką funkcję pełni zatem w utworze Herberta wojna trojańska?
Jest symbolem, metaforą każdej wojny. Odwołanie do antyku sygnalizuje ponadto, że mamy do czynienia z problemem odwiecznym, ponadczasowym. Mit trojański zna każdy wykształcony Europejczyk, co jest gwarantem uniwersalności wiersza.
Odwieczny spór o źródła i kształt sztuki
Innym utworem poruszającym problemy uniwersalne jest Apollo i Marsjasz z tomiku Studium przedmiotu. Powtarza on mit grecki o pojedynku między bogiem i człowiekiem, a jednocześnie nawiązuje do odwiecznej kwestii sporu człowieka z bogiem, a także do współczesnego Herbertowi sporu o kształt i funkcję sztuki.
W wierszu Apollo i Marsjasz sędziowie mieli wydać wyrok na temat: czyja muzyka, Apollina czy Marsjasza, jest piękniejsza. Herbert nie opisuje samego przebiegu konkursu muzycznego, ale skupia się na jego konsekwencjach. Bóg przywiązuje przegranego przeciwnika do drzewa i obdziera go ze skóry: dumny i pyszny Apollo nie rozumie cierpienia. Rozumieją je jednak słowik i drzewo, poruszeni krzykiem Marsjasza:
pod nogi upadła mu
skamieniały słowik
odwraca głowę
i widzi
że drzewo do którego przywiązany był Marsjasz
jest siwe
zupełnie.
Nie piękno, ale cierpienie winno być tematem sztuki – takie jest przesłanie tego wiersza. Poeta wskazuje, że źródła konfliktu o kształt sztuki (dionizyjska czy apollińska) tkwią jeszcze w starożytności, a dylematy poetów współczesnych nie są niczym nowym.
Utwór można też odczytać inaczej, jako ponowne odwołanie się do czasów wojny i scen masowych rozstrzeliwań. Zostały tu przeciwstawione sobie dwie grupy ludzie: ofiary (Marsjasz) i bezwzględni oprawcy „o nerwach z tworzyw sztucznych” (Apollo).
W tym sensie jest wiersz Herberta aluzją do współczesności i diagnozą: problem kata i ofiary istniał od zawsze.
Niedościgniony wzorzec punkt odniesienia dla współczesnych
Innego rodzaju punktem odniesienia współczesności do starożytności jest wiersz Dlaczego klasycy. Przedstawił w nim Herbert dwa obrazy pokonanych żołnierzy: jedna wizja to klęska Tucydydesa w wojnie peloponeskiej; obraz drugi to pokonani „generałowie ostatnich wojen”.
Istotą tego wiersza jest jego druga część:
generałowie ostatnich wojen
jeśli zdarzy się podobna afera
skomlą na kolanach przed potomnością
zachowują swoje bohaterstwo
i niewinność
oskarżają kolegów (…)
Tucydydes mówi tylko
Że miał siedem okrętów
Była zima
Płynął szybko
Herbert zestawił dwie różne postawy ludzkie: odpowiedzialnego za siebie i swoje czyny Tucydydesa i niekonsekwentnych współczesnych generałów. To właśnie w starożytności odnalazł wzór męstwa i godności.
Oto odpowiedź na pytanie zawarte w temacie. Jaka jest funkcja nawiązań do mitologii i historii starożytnej?
Nie chodzi tylko o uniwersalność, ale i o szukanie wzorców, dobrych tradycji. Herbert znajduje je np. w starożytnej Helladzie.
Aby dobrze zrozumieć sens tego wiersza, warto uzmysłowić sobie, że wers „generałowie ostatnich wojen” ma charakter umowny. To właśnie każdy z nas, bez względu na swój zawód i wiek, może być takim generałem. Na podstawie utworu możemy uświadomić sobie, jak bardzo pod względem moralnym różnimy się od klasyków. Są więc dla nas niedoścignionym punktem odniesienia, pozwalającym na ocenę naszego postępowania.
Wielkość Tucydydesa polegała nie na tym, że odnosił wielkie zwycięstwa, ale na tym, że w chwili klęski nie załamał się i zachował swoją godność. Czy my bylibyśmy powściągliwi i odważni jak on czy konformistyczni i tchórzliwi jak generałowie?
Wyzwanie, konfrontacja moralna
Słowami Przesłania Pana Cogito
Idź dokąd poszli tamci di ciemnego kresu
po złoto runo nicości twoja ostatnia nagrodę
również skłania nas Herbert do konfrontacji moralnej ze starożytnymi. Ten wiersz ma jednak charakter wyzwania.
Możemy spróbować być tacy jak bohaterowie mitów, choć… to bardzo trudne, niemal nieosiągalne.
Symbol starożytności („złote runo”) zostaje tu przywołany jako najwyższa wartość, największa nagroda. Mityczny bohater, Jazon, wyprawił się po złote runo i zdobył je. Ten cel kosztował go wiele wyrzeczeń i poświęceń, ale on nie poddał się (musiał zaorać pole wołami Hefajstosa, stoczyć walkę z wojownikami wyrosłymi ze smoczych zębów, pokonać smoka). Herbert w tym wierszu ukazuje nam, że jak Jazon, każdy z nas może zdobyć swoje „złote runo”, ale pod jednym warunkiem: wciąż trzeba rozwijać się, być wiernym swoim ideałom: „Bądź wierny. Idź”.
W Przesłaniu… odnajdujemy też nawiązania do Biblii, zwłaszcza formalne stylizację biblijną. Zwrotka:
nie przebaczaj zaiste nie w twojej mocy przebaczać
w imieniu tych, których zdradzono o świcie
ma charakter biblijnej przestrogi, przykazania.
Inne nawiązania do Biblii
W twórczości Herberta aluzje biblijne zajmują równie dużo miejsca, co nawiązania do mitów i pełnią podobną funkcję: służą stworzeniu pomostu pomiędzy dawnymi czasami a współczesnością i konfrontują teraźniejszość z czasami Chrystusa.
Wiersz pt. Rozmyślania Pana Cogito o odkupieniu nawiązuje do czasów, gdy Bóg posłał na ziemię Jezusa, aby przez jego mękę dokonało się odkupienie ludzkości. Wielka ofiara, która dokonała się z miłości Boga do człowieka, była daremna; nie przyniosła pojednania, nie nauczyła ludzi braterstwa i dobroci. Nie umiemy doceniać poświęceń dla ratowania naszej wolności i godności. Będziemy żyć tak długie lata, a „po świście eksplozji/ po świście ciszy” zostaniemy podzieleni na „zgrzytających zębami” i „śpiewających psalmy”, jak opisuje to Herbert w wierszu pt. U wrót doliny. Ta aluzja do biblijnego mitu o Sądzie Ostatecznym pokazuje wyobrażenia ludzi o końcu świata, nie są one jednak całkowicie wolne od ich doświadczeń życiowych. W tych wyobrażeniach wyraźnie zaznaczają się traumy ludzi XX w., ich wspomnienia: wojny, cierpienia z powodu rozłączenia rodzin, ich strach : przed zagładą atomową.
Czemu służy przenikanie się aluzji biblijnych z historią, z doświadczeniami współczesności?
Herbert ukazał, że rzeczywistość ma ogromny wpływ na naszą wyobraźnię, na nasze najintymniejsze uczucia, do których zaliczamy także wyobrażenia o śmierci i Sądzie Ostatecznym.
Metafora państwa totalitarnego
Niekiedy w scenerii biblijnej ukazane zostają mechanizmy działania państwa totalitarnego. Przesłuchanie anioła pokazuje działanie prawa, które zakłada, że nie ma ludzi niewinnych. W „oczach” państwa totalitarnego nawet anioł – uosobienie dobroci i niewinności – jest winny. W tym utworze Herbert zestawił dobro i zło ( świetlisty anioł” – „cień podejrzenia”). Przyznanie się anioła do winy jest równoznaczne ze zwycięstwem zła.
Podsumowanie
Szereg wierszy Herberta to historie zaczerpnięte z mitologii greckiej lub Biblii, ale historie odczytane na nowo przez człowieka XX wieku. Człowieka, który przeżył kataklizm wojny, cierpienia, doznał wielu krzywd, przeżył państwo totalitarne. Poeta w swych wierszach ukazuje różne postawy ludzkie, modele zachowań, zestawiając bohaterów starożytnych z ludźmi współczesnymi. To zestawienie wypada na niekorzyść współczesnych; Herbert ukazuje jak bardzo nasze wartości i moralność uległy dewaluacji.
Z wierszy Herberta możemy się dowiedzieć, że historia lubi się powtarzać, tylko ci, którzy ją tworzą, gubią gdzieś swoje wartości, swoją moralność. Od czasów starożytnych nasze czasy są zupełnie inne, niestety gorsze, ale może dzięki twórczości Herberta zrozumiemy swoje błędy.
Propozycja wzbogacenia wstępu
- O uwagę, że motywy biblijne i mitologiczne są wiecznym pretekstem do podejmowania uniwersalnych zagadnień, są mądrością ludzkości, łącznikiem ponad epokami, pouczeniami, zbiorem wartości trwałych kształtujących nasza mentalność, wreszcie – punktem odwołań (można podać kilka przykładów).
- O pojęcie archetypu.
Propozycja wzbogacenia zakończenia
Informacją o innych nawiązaniach do antyku i Biblii, o innych twórcach czerpiących wciąż z przebogatych źródeł naszej kultury (Rymkiewicz, Harasymowicz)
Zobacz: