Zbigniew Herbert

Dlaczego klasycy

(1)
W księdze czwartej Wojny Peloponeskiej
Tucydydes opowiada dzieje swej nieudanej wyprawy
pośród długich mów wodzów
bitew oblężeń zarazy
gęstej sieci intryg
dyplomatycznych zabiegów
epizod ten jest jak szpilka
w lesie
kolonia ateńska Amfipolis
wpadła w ręce Brazydasa
ponieważ Tucydydes spóźnił się z odsieczą
zapłacił za to rodzinnemu miastu
dozgonnym wygnaniem
exulowie wszystkich czasów
wiedzą jaka to cena

(2)
generałowie ostatnich wojen
jeśli zdarzy się podobna afera
skomlą na kolanach przed potomnością
zachwalają swoje bohaterstwo
i niewinność
oskarżają podwładnych
zawistnych kolegów
nieprzyjazne wiatry
Tucydydes mówi tylko
że miał siedem okrętów
była zima
i płynął szybko

(3)
jeśli tematem sztuki
będzie dzbanek rozbity
mała rozbita dusza
z wielkim żalem nad sobą
to co po nas zostanie
będzie jak płacz kochanków
w małym brudnym hotelu
kiedy świtają tapety

Tytuł wiersza odsyła czytelnika do tradycji kulturowej starożytnej Grecji i Rzymu. Ale utwór Herberta nie jest kolejnym przywołaniem motywów z grecko-rzymskiej kultury, lecz twórczym odwoływaniem się do realnej postaci, która jest nośnikiem uniwersalnych treści.

  • Tytuł wskazuje też na konieczność wieloznacznego rozumienia tekstu – ma formę pytania.
  • Podmiot liryczny ma psychikę współczesnego człowieka, jest powściągliwy w sposobie wyrażania się. W swoim monologu wskazuje na lekturę, która wywołała jego refleksje, rejestruje fakty i postawy ludzkie znane z historii dalszej i bliższej. Jest tylko narratorem.
  • Uporządkowanie kompozycyjne utworu jest bardzo ważne w jego interpretacji. Konstruuje przeciwstawienie: dawniej – dziś, ukazuje przemiany w postawach ludzkich i w sztuce.
  • Część pierwsza wiersza (fragment 1) zajmuje się fragmentem dziejów wojny peloponeskiej zapisanych w dziele Tukidydesa (Tucydydesa). Podmiot przytacza jeden epizod. Jednocześnie podkreśla nikłość tego epizodu w dziejach wojny i jego ogromne znaczenie w życiu Tukidydesa.
  • Potem (fragment 2) podmiot liryczny przedstawia uogólnione obserwacje postawy wodzów „ostatnich wojen”, tj. w czasach historii najnowszej w momentach klęsk. Ich postawa zostaje porównana z postawą Tukidydesa.
  • Kolejny fragment utworu (fragment 3) dotyczy sztuki, nie historii, i tylko pozornie tworzy niespójność z dwoma poprzednimi. Zauważ, że tym razem podmiot liryczny posługuje się trybem warunkowym.

Herbert bez obaw czerpie z ksiąg, obrazów, mitów, również z mądrości Biblii, ale szczególnych barw w jego poezji nabiera kostium antyczny. Wielu uważa Herberta za klasyka, który w postawach antycznych upatruje wzorców postępowania, odnajduje w nich powagę, spokój, prawość – obce współczesnemu światu. W wierszu Dlaczego klasycy znalazły się również bezpośrednie nawiązania do epoki starożytnej i jej historiografii.

Dlaczego klasycy?

  • Przeciwstawienie: wielkość, godność, prostota Tukidydesa w obliczu klęski a małość, mierność, liche dusze współczesnych. Operowanie kontrastem, gra opozycjami ujawnia cechy świata starożytnego i współczesnego, ukazuje proces skarlenia współczesnych. „Generałowie ostatnich wojen” to każdy z nas. Wielkość Tukidydesa polegała nie na tym, że odnosił wielkie zwycięstwa, ale na tym, że w chwili klęski nie załamał się i zachował godność.
  • Sens powrotu do przeszłości? Historia, tradycja kulturalna powinny inspirować do przemyśleń o normach i wartościach. To nawiązanie więzi z przeszłością może uchronić współczesność od skarlenia, bylejakości. Takie zadanie stoi również przed współczesną sztuką, która nie może być źródłem niepokoju, ale ma wyznaczać normy w sensie etycznym i estetycznym.
  • Sztuka współczesna uczyniła „rozbicie” synonimem nowoczesności. Moda na negację, pustkę, rozpacz – budzi niepokój podmiotu lirycznego, który pyta: „co po nas zostanie” – prognoza jest pesymistyczna: „to (…) będzie jak płacz kochanków/ w małym brudnym hotelu/ kiedy świtają tapety”. A przecież celem sztuki jest nazwać swoją epokę, określić ją i zespół jej wartości.
  • Rozum w poezji Herberta jest gwarantem mądrości. Przy czym mądrość jest niepełna bez moralności, musi współbrzmieć z nią w absolutnej harmonii. Takiej mądrości z reguły nie ma wśród ludzi, ale to nie oznacza, że nie należy jej poszukiwać, dążyć do niej. Znów zmierzając w stronę prostoty, opanowania, ładu. Ładu poszukiwanego w całym chaosie świata, jego sprzecznościach, nieraz tragicznym rozdarciu i bezsensie.

Wnioski

Cóż za żałosna historia! Niestety, nagle skarlałe i plugawe wydają się tapety brudnego hoteliku wobec starożytnych gmachów. Skrywana miłość hotelowa zdaje się niczym w porównaniu z uczuciami zrywającymi narody do wojny. Dlatego klasycy – że prości, szlachetni, powściągliwi, panujący nad emocjami. Popatrz na Tukidydesa: wielki wódz nie skarży się i nie lamentuje, z godnością przyjmuje wyrok zbyt surowy. Generałowie ostatnich wojen – wodzowie współcześni – w wypadku podobnej afery skomlą przed potomnością. Porównanie wypada żenująco dla współczesnych. Cztery wersy, które poświęca Herbert na usprawiedliwienie Tukidydesa, wywołują podziw i szacunek:

mówi tylko
że miał siedem okrętów
była zima
i płynął szybko.

Nie zdążył – pozostanie wygnańcem. Nie jest małym, rozbitym dzbankiem „z wielkim żalem nad sobą”. Te dzbanki to my: lamentujący współcześni, płaczący kochankowie, rozskomleni wodzowie. To, co po nas zostanie, nie będzie wzorem – a tymczasem to jest istota klasycyzmu.

Herbert – klasyk

  • odwołuje się do wartości antycznych, które mają służyć naprawie myślenia współczesnego człowieka;
  • przywołuje postacie, motywy antyczne;
  • nie poddaje się modom, jego wartości i pogląd na świat są niezmienne, pełne harmonii, spokoju i mądrości.

 

Oryginalność poezji Zbigniewa Herberta

Zbigniew Herbert był niepowtarzalną osobowością polskiej poezji współczesnej. W materii jego utworów współgrają elementy klasycyzmu i turpizmu, egzystencjalizmu i etyki conradowskiej, echa biblijne i polemiki z Biblią. Herbert jest mistrzem w kreowaniu scen rozgrywających się w miejscach wyobrażonych, „dalszych ciągów” wątków historii czy też kultury. Np.

  • Tren Fortynbrasa to odpowiedź na pytanie, co stało się (co mogło się stać) po śmierci Hamleta,
  • Apollo i Marsjasz – ciąg dalszy pojedynku osób, który mitologia kończy zwycięstwem Apolla.
  • Domysły na temat Barabasza – doskonały wiersz nawiązujący do biblijnego motywu uwolnionego przestępcy – Barabasza.

Herbertowskie pytanie „co było dalej?”, jego spekulacje w podobnych kwestiach to nie tylko próby zaspokojenia ciekawości swojej i odbiorców. Zawsze są pretekstem do wniosków natury uniwersalnej, przesłań filozoficznych albo etycznych. Część literaturoznawców skłonna jest umieszczać ­Herberta w nurcie klasycznym – zwłaszcza, że poeta ten wciąż odwołuje się do trwałych mitów i wartości kultury, które stanowią o łączności pokoleń. Herbert tworzył poezję intelektualną, związaną z tradycją – stąd jego dwudziestowieczny klasycyzm.

Inne cechy tej poezji to:

  • ujmowanie aktualnych problemów: moralnych i politycznych w perspektywie uniwersalnej;
  • poszukiwanie trwałych wartości, podejmowanie problematyki etycznej w poezji;
  • przywoływanie mitów, dzieł sztuki, postaci i wydarzeń historycznych jako materii poetyckiej;
  • ironia, humor i prostota języka – jako środki tworzenia.

Tematyka poezji Herberta

  • człowiek wobec śmierci i zagadek istnienia (Brzeg, U wrót doliny);
  • człowiek w poszukiwaniu wartości etycznych (Pan Cogito);
  • człowiek wobec historii (Raport z oblężonego miasta, Trzy studia na temat realizmu);
  • sztuka – jej wyznaczniki (Dlaczego klasycy);
  • refleksja nad historią, filozofią, literaturą, Biblią (Pan Cogito opowiada o kuszeniu Spinozy);
  • władza, cierpienie, codzienność (Sprawozdanie z raju);
  • poeta i poezja, ich rola we współczesnym świecie (Przypowieść);
  • idea „wielkiego powrotu” do tradycji.

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Dlaczego klasycy – Zbigniew Herbert

Zbigniew Herbert jeden ze swoich wierszy zatytułował Dlaczego klasycy. Jak ty mógłbyś odpowiedzieć na to pytanie?

Funkcje nawiązań do Biblii i mitologii w twórczości Zbigniewa Herberta

Twórczość Zbigniewa Herberta

Zbigniew Herbert matura

Demaskacja mitów w poezji Zbigniewa Herberta

Na czym polega oryginalność poezji Zbigniewa Herberta?

Zbigniew Herbert – praca domowa

Poezja Zbigniewa Herberta