Pytania
Kto to jest Pan Cogito?
Pan Cogito to tytuł tomu poetyckiego wydanego w roku 1974, a równocześnie imię głównego bohatera większości zawartych w nim wierszy. Jak również wierszy późniejszych – postać Pana Cogito nie opuści już bowiem poezji Herberta, pojawi się on w Raporcie z oblężonego miasta, Rovigo, Epilogu burzy.
Kim jest Pan Cogito? Wychowany został w naszej kulturze środkowoeuropejskiej i śródziemnomorskiej. Jest człowiekiem dojrzałym, trochę staroświeckim. Pojawia się w różnych epokach i w różnych miejscach: jest mieszkańcem starożytnej Utyki (Pan Cogito o postawie wyprostowanej), opowiada czytelnikom „o kuszeniu Spinozy”, jako człowiek żyjący współcześnie narzeka na hałaśliwą rockową muzykę i występuje przeciw modzie na magię i gnozę. Jego literackiego pierwowzoru badacze dopatrują się w panu Teste (czyli panu Głowie) – bohaterze stworzonym przez francuskiego poetę Paula Valéry’ego. Pan Teste jest alegorią bezosobowej „czystej myśli”, kieruje się tylko intelektem, nie objawia uczuć.
Kto to jest Pan Cogito? To człowiek, który całe życie pyta, niczego nie wie na pewno, nie wartościuje, czasami daje sugestie wartości, nigdy nie twierdzi, że ma całkowitą rację. Tym różni się od tych filozofów, myślicieli, którzy zakładają jakąś tezę i przymierzają ją do świata. Pan Cogito nie wypowiada tez. Chodzi po świecie, przygląda się, rejestruje zdarzenia, próbuje je interpretować, pytać, dlaczego jest tak, a nie inaczej. Dla mnie Pan Cogito jest w oczywisty sposób inteligentem. Bardzo dobry nauczyciel łaciny w gimnazjum (…), cały zakorzeniony w sposobie myślenia charakterystycznym dla minionego świata, ale przecież żyjący i funkcjonujący współcześnie. Bardzo dobrze wykształcony. Pan Cogito wie, do jakich pokładów i głębi sięgać, żeby pokazać niezmienność losu.
Zbigniew Zapasiewicz, Mój Herbert
Czy zgadzasz się z interpretacją Zapasiewicza? A jak Ty zinterpretowałbyś tę najważniejszą postać poezji Herberta?
Ważną rolę w twórczości Herberta pełnią motywy chrześcijańskie, biblijne. Wymień trzy tytuły wierszy poruszających tematykę chrześcijańską lub opowiadające o biblijnych postaciach, a następnie krótko sproblematyzuj te wiersze.
U wrót doliny (z tomu Hermes, pies i gwiazda)
To dość kontrowersyjna wizja końca świata i Sądu Ostatecznego. Ludzie zostają zebrani u wrót doliny (to nawiązanie do doliny Jozafata – miejsca Sądu z biblijnej Księgi Joela), pod strażą bezwzględnych aniołów, którzy ich na siłę rozdzielają (m.in. odłączają dzieci od matek, rozdzielają zakochanych, staruszce nie pozwalają zachować zwłok kanarka) i odbierają im ich własność – rzeczy osobiste i pamiątki.
Za chwilę zebrana tu ludzkość (nazwana trochę pogardliwie, trochę ironicznie „beczącym stadem dwunogów”) zostanie podzielona „na zgrzytających zębami / i śpiewających psalmy”. Wizja przypomina autentyczne, znane m.in. z literatury, sceny z obozów koncentracyjnych, ludzi prowadzonych do komór gazowych.
Siódmy anioł (z tomu Hermes, pies i gwiazda)
Ten wiersz poświęcony został siódmemu aniołowi o imieniu Szemkel. Jest on zupełnie niepodobny do innych aniołów (znanych z tradycji: Gabriela, Rafaela, Azraela, Michała itp.) – nie jest doskonały, nie ceni swojej godności, jest „czarny” i „nerwowy”, chodzi „w starej wyleniałej aureoli”, „był wielokrotnie karany za przemyt grzeszników”. Szemkela utrzymują w anielskim zastępie „tylko ze względu na liczbę siedem”. Jest to charakterystyczna dla Herberta próba przeciwstawienia się tradycji, każącej widzieć aniołów jako istoty doskonałe, wspaniałe, potężne, budzące zachwyt i grozę.
Jonasz (z tomu Studium przedmiotu)
Podmiot wiersza opowiada czytelnikom o „współczesnym Jonaszu”, któremu udało się przechytrzyć i Boga, i szatana, Jonaszu, który „z daleka od Niniwy / pod fałszywym nazwiskiem / handluje mydłem i antykami” i który po latach umarł w szpitalu na raka, „sam dobrze nie wiedząc / kim naprawdę był”. Jest to próba uwspółcześnienia biblijnej historii, opowiedzenia jej na nowo, przy wykorzystaniu doświadczeń człowieka XX w.
Wypracowania
Częstymi bohaterami wierszy Herberta są antyczni bogowie. Wymień czterech bogów, a następnie przyporządkuj wymienionym przez Ciebie postaciom tytuły poświęconych im utworów Zbigniewa Herberta.
- Atena, bogini mądrości
Do Ateny (wiersz z tomu Struna światła)
- Nike, bogini zwycięstwa
Nike która się waha (wiersz z tomu Struna światła)
- Apollo, bóg poezji, opiekun artystów
Do Apollina (wiersz z tomu Struna światła),
W drodze do Delf (proza poetycka ze zbioru Hermes, pies i gwiazda)
Apollo i Marsjasz (wiersz z tomu Studium przedmiotu)
- Hermes, bóg kupców i złodziei, posłaniec bogów
Hermes, pies i gwiazda (proza poetycka ze zbioru Hermes, pies i gwiazda)
Wymień pięciu mitologicznych bohaterów, którym Herbert poświęcił wiersze.
- król Midas
Przypowieść o królu Midasie (wiersz z tomu Struna światła)
- Dedal i Ikar
Dedal i Ikar (wiersz z tomu Struna światła)
- Agamemnon, Hipiasz, Ifigenia
Ofiarowanie Ifigenii (proza poetycka z tomu Hermes, pies i gwiazda)
- Prometeusz
Stary Prometusz (proza poetycka z tomu Pan Cogito)
- Minotaur
Historia Minotaura (proza poetycka z tomu Pan Cogito)
Wybierz jedną z wymienionych przez Ciebie wyżej postaci (boga lub bohatera). Zestaw wersję wydarzeń znaną Ci z mitologii z historią opowiedzianą przez Herberta.
mit o Minotaurze
- Według Mitologii Greków i Rzymian Zygmunta Kubiaka
Minotaur – potwór o ciele człowieka i łbie byka – był synem Pasifae (żony króla Krety Minosa) i olbrzymiego byka, który na rozkaz Posejdona wyłonił się z morza. Aby uwięzić i ukryć Minotaura, ateński architekt Dedal, na polecenie króla Minosa, zbudował labirynt. Żerem dla Minotaura miała być kontrybucja od pokonanych przez Kretę Aten – 9 chłopców i 9 dziewcząt wysyłanych co roku przez Ateńczyków na pożarcie dla potwora. Za trzecim razem wśród wysłanych chłopców znalazł się heros Tezeusz. Przy pomocy zakochanej w nim Ariadny (córki Minosa i Pasifae) Tezeusz zabił Minotaura i wydostał się z labiryntu.
- Historia Minotaura Zbigniewa Herberta
Książę Minotaur był autentycznym synem króla Minosa i Pasifae. Urodził się z nienaturalnie dużą głową, wkrótce wyrósł na silnego, nieco melancholijnego „matołka”. Król Minos sprowadził wówczas modnego architekta Dedala – „twórcę głośnego kierunku architektury pedagogicznej.” Dedal zbudował labirynt, który „przez system korytarzy, od najprostszych do coraz bardziej skomplikowanych, różnicę poziomów i schody abstrakcji miał wdrażać księcia Minotaura w zasady poprawnego myślenia”. Niestety, pomimo podejmowanych wysiłków, nieszczęsny książę okazał się odporny na wiedzę. Wówczas król postanowił pozbyć się „zakały rodu”, w tym celu sprowadził z Grecji „zręcznego mordercę Tezeusza”, który zabił Minotaura.
Jaki jest stosunek Zbigniewa Herberta do mitologii? Czy powtarza on tylko historie znane z mitologii, czy też nawiązuje dialog z antyczną tradycją, pokazuje ją od innej strony?
Herbert niewątpliwie inspirował się antykiem. Świadczy o tym chociażby liczba wierszy, które poświęcił antycznym bogom i bohaterom. Nie są to jednak poetyckie przeróbki znanych mitów, ale ich weryfikacja dokonywana przez doświadczenia człowieka współczesnego. Innymi słowy, wykorzystane przez Herberta mity zostają poddane reinterpretacji: są jakby na nowo przemyślane, na nowo opowiedziane. Herbert często przybliża czytelnikowi mniej popularne mitologiczne postacie (np. konia Ariona) i mniej popularne mity – np. o pojedynku Apollina z Marsjaszem. Bogowie antyczni nie pełnią w poezji Herberta roli uproszczonych, martwych symboli (np. Atena – mądrości, Apollo – sztuki), są to istoty bardzo skomplikowane, ulegające wzruszeniom (Nike) i zdolne do ponownego przemyślenia własnej historii (Prometeusz), bardzo często zaskakujące czytelnika.
Na przykład Apollina, pięknego młodzieńca, opiekuna poezji, Herbert każe nam widzieć jako okrutnego oprawcę, zazdrosnego, bezwzględnego i niezdolnego do uznania wielkości innego artysty. Dzięki Herbertowi mitologia staje się znowu żywa, antyczni bogowie i bohaterowie stawiani są wobec problemów człowieka XX wieku, w nowych sytuacjach ujawniają się ich niespodziewane cechy.
Podsumowując:
Herbert niewątpliwie prowadzi dialog z tradycją antyczną. Wykorzystując zapisaną w mitologicznych opowieściach mądrość starożytnych Greków i swoje doświadczenia człowieka XX wieku, stara się odnaleźć prawdę o człowieku.
Zobacz:
Funkcje nawiązań do Biblii i mitologii w twórczości Zbigniewa Herberta