­Pan Tadeusz

Lektura w epoce

Stop! Jesteś w romantyzmie!

Polska w I połowie XIX wieku.

• Jest krajem zagarniętym przez zaborców. Jeszcze świeże są wspomnienia o wolności, potędze Rzeczpospolitej szlacheckiej, rozbiorach, kampanii Napoleona, przy którym Polacy próbowali odzyskać niepodległość. Dla Polaków kochających ojczyznę i wolność to narodowa tragedia.

• Władzę sprawują teraz władcy państw zaborców – w części zagarniętej przez Rosję (do niej należy Litwa, ojczyzna Mickiewicza) – car.

• Polacy nie mogą pogodzić się z niewolą, nie mogą też walczyć jawnie – dlatego organizują konspiracyjne spiski, działają w tajemnicy, czemu sprzyja atmosfera romantyzmu.

• Najważniejsze hasła epoki, tak potrzebne Polaków w niewoli to: umiłowanie wolności, mit pisku i konspiracji, tajemniczość, wiara w moc jednostki i siły ducha, miłość ojczyzny, idea poświęcenia się dla walki o wolność.

• Nowa romantyczna poezja – chwaląca bunt, młodość, wyobraźnię i fantazję też jest swoistą walką ze starym porządkiem (klasyczne autorytety często przyjmowały lojalną postawę wobec zaborczej władzy).

• Pamięć o świetnej przeszłości, duma z historii Polski – tradycja jako skarb staje się gwarancją ciągłości państwa.

• Idea wolności, walki z przemocą modna w Europie Polsce zyskuje szczególne znaczenie.

• W 1830 roku Polacy wzniecają powstanie listopadowe, które kończy się klęską. Po powstaniu naród pogrąża się w żałobie, patriotów dotykają prześladowania – konfiskata majątków, zsyłki na Syberię. Dlatego wielu Polaków decyduje się na emigrację, osiedlają się w miastach Europy – duża część w Paryżu… Nowym ważnym tematem staje się tęsknota za ojczyzną.

• I właśnie w Paryżu, w latach 1832-1834 Adam Mickiewicz, jeden z polskich tułaczy napisze dzieło pt. Pan Tadeusz – najpełniejszy wyraz uczuć i tęsknot, pomnik tradycji i przeszłości wolnej Polski.

 

Pan Tadeusz a romantyzm

• Pan Tadeusz jest najważniejszą lekturą polskiego romantyzmu.
• Jest literackim wyrazem epoki, zwłaszcza, jeśli wziąć pod uwagę wiodący temat epoki: miłość ojczyzny i marzenia o jej wolności.
• Jest lekturą ważniejszą nawet niż Dziady – bo stał się utworem powszechnie poczytnym, rozumianym i lubianym.
• Jak żadne inne polskie dzieło obrazuje i utrwala tradycję narodową. Nic dziwnego, że pojawiło się właśnie w polskim romantyzmie.
• Jest też, ostatnim przykładem gatunku literackiego wcale nie romantycznego, lecz jak najbardziej klasycznego – eposu!

Tytuł

Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z 1811 i 1812 roku we dwunastu księgach wierszem.

Mickiewicz czyni postacią tytułową Tadeusza Soplicę, syna Jacka wychowywanego przez jego brata – Sędziego. Tadeusz to przedstawiciel młodego pokolenia szlachty, światłego, wraca ze szkół do domu. Mickiewicz zamieszcza jego imię w tytule, bo właściwym, najważniejszym bohaterem utworu jest szlachta polska – a Tadeusz jest jej typowym reprezentantem. Rozwinięcie tytułu zwraca uwagę na główne wydarzenie fabuły – szlachecki zajazd, i czas, w którym rzecz się dzieje – 1811 i 1812 rok.
Uwaga – to czasy napoleońskie.

Gatunek

Pan Tadeusz to najważniejszy polski epos, zwany też epopeją szlachecką. Jest też eposem ostatnim – w wieku XVIII narodziła się powieść, która wyprze klasyczny epos. Pan Tadeusz, jako ostatnie dzieło podejmujące wzorzec Homera, spełnia większość obowiązujących norm, a niektóre celowo modyfikuje.

Epopeja to:

• poemat epicki o dużych rozmiarach,
• pisany wierszem,
• przedstawia losy pewnej grupy społecznej, narodu na tle ważnych wydarzeń historycznych,
• rozpoczyna się inwokacją, czyli uroczystym zwrotem do adresata (Boga, bóstwa) z prośbą o natchnienie.

W inwokacji Pana Tadeusza autor zwraca się do Litwy, kraju rodzinnego, za którym tęskni, przebywając na emigracji. „Kraj lat dziecinnych” wspomina jako miejsce szczególne, utracony raj, w którym człowiek mógł cieszyć się zdrowiem, szczęściem i spokojem.

Pan Tadeusz – cechy kompozycyjne epopei:

• Rozpoczyna się inwokacją, apostrofą do Litwy, ojczyzny Mickiewicza.
• Napisany jest trzynastozgłoskowcem – metrum, które w literaturze nowożytnej jest odpowiednikiem starożytnego heksametru, „zarezerwowanym” dla dzieł o poważnej tematyce.
• Język jest bardzo rozlewny, szczegółowy, tak jak w eposach homeryckich dominują różne formy podawcze: opis, opowiadanie, charakterystyka, dialog.
• Autor stosuje zabieg retardacji polegający na wprowadzaniu rozbudowanych opisów w celu wstrzymania akcji i wzbudzenia większego napięcia u czytelników.
• Język zawiera porównania homeryckie – bardzo rozbudowane, kunsztowne: występują zwłaszcza w opisach przyrody.
• Postacie są często – jak w epopei – wyidealizowane i zindywidualizowane dzięki przypisaniu każdej z nich charakterystycznego rekwizytu lub powiedzonka.
• Autor celowo używa kilkakrotnie słowa ostatni ( ostatni klucznik, ostatni Woźny Trybunału, ostatni zajazd na Litwie itp.) by podkreślić, że świat szlachecki, formy życia polskiego, jakie opisuje, odchodzą, mijają wraz ze swoją epoką.

Miejsce akcji

Soplicowo – wykreowana kraina szczęścia, z pięknymi krajobrazami – wzgórzami, polami, łąkami; symbol ładu i porządku ziemiañskiego.

Soplicowo jako arkadia romantyków

Geneza

Pan Tadeusz powstał w latach 1832-1834 w Paryżu na emigracji. W zamierzeniu autora był próbą powrotu w mitologię dzieciństwa.

Co skłoniło Mickiewicza do napisania Pana Tadeusza?

• wielka tęsknota za krajem dzieciństwa – Litwą;
• chęć wskrzeszenia nadziei, która towarzyszyła uczestnikom kampanii napoleońskiej;
• utrwalenie i przekazanie potomnym obyczajowości tradycji,ideałów Polski szlacheckiej (jej dawnej świetności);
• myśl, by przywołać piękno litewskiej ziemi, przypomnieć historię Polski;
• chęć, by dodać otuchy rodakom, zarazić optymizmem dotyczący przyszłości Polski;
• cel, by uświadomić społeczeństwu, że polskość nie zaginie, dopóki będą istnieć domy, w których będą kultywowane polskie tradycje i obyczaje.

Sens i przesłanie

Pan Tadeusz był powrotem w „kraj lat dziecinnych”, wspomnieniem raju utraconego. Dla Polaków – wygnańców z ojczyzny, niechętnie witanych na emigracji taki utwór znaczył bardzo wiele. Był ukojeniem dla skołatanej duszy. Niósł ze sobą obraz najbliższej sercu ojczyzny widzianej przez pryzmat szlacheckiego dworku wraz z jego odwiecznymi rytuałami, przyrodą, historią i ojczystą mową. Niósł wreszcie optymizm i wiarę w odzyskanie nowej Polski, których tak bardzo brakowało rodakom po klęsce powstania listopadowego.

Przesłanie utworu zawiera się w tytule ostatniej księgi Pana Tadeusza: Kochajmy się. Nawołuje do zgody narodowej , pojednania, wspólnoty celów, do uznania także innych stanów za naród. Tylko społeczeństwo, które potrafi przezwyciężyć waśnie i konflikty, wyzbyć się przesądów stanowych, postawić dobro państwa nad własny interes rodowy ma szansę wybić się na niepodległość.

Ta lektura jest ważna, bo:

• jest dziełem głęboko patriotycznym, kształtującym dawniej i obecnie narodową tożsamość Polaków.
• Odsłania najpiękniejsze karty naszej narodowej historii.
• Przybliża klimat zbiorowych emocji w czasach, kiedy Polska żyła nadzieją na odzyskanie niepodległości przy boku armii napoleońskiej.
• Odtwarza niepowtarzalną atmosferę dawnej Polski szlacheckiej wraz z jej urzekającym krajobrazem i światem kultywowanych obyczajów.
• Stanowi przykład nowożytnej epopei i w tym względzie jest dziełem absolutnie doskonałym.

Zapamiętaj!
Sarmatyzm – nazwa polskiej kultury szlacheckiej, pojawiła się już w XVI wieku, a bardzo popularna stała się w Polsce XVII wiecznej . Szlachta polska głosiła., że wywodzi się z rodu dawnych wojowników wschodnich – Sarmatów, wynikała z tego duma, przywiązanie do tradycji i religii, pogarda dla innych narodów. Reformatorzy wieku XVIII bardzo krytykowali sarmatyzm, eksponowali szlacheckie wady, pychę, konserwatyzm, nietolerancję, które doprowadziły kraj do zguby. Romantycy odkryli inne oblicze sarmatyzmu, dostrzegli też wartości tradycyjnej polskiej postawy. W Panu Tadeuszu Mickiewicz pokazuje patriotyzm szlachty, jej przywiązanie do tradycji i obyczaju polskiego, prawość, waleczność. Pisze z sentymentem o szlachcie sarmackiej – takie ujęcie będzie kontynuował Henryk Sienkiewicz w Trylogii.

 

Bohaterowie Pana Tadeusza

Bohaterem jest społeczeństwo polskie, przede wszystkim szlachta – główna warstwa społeczna ówczesnej Polski, niezwykle różnorodna. Jej rozwarstwienie spowodowane było różnicami majątkowymi. W utworze składają się na nią:

• arystokracja – Hrabia
• średnia szlachta, zamożne ziemiaństwo – Sędzia, Tadeusz
• szlachta sprawująca urzędy – Podkomorzy, Rejent, Asesor, Gerwazy, Protazy, Wojski
• szlachta zaściankowa – Dobrzyńscy: Maciek nad Maćkami, Bartek Prusak, Maciej Kropiciel, Bartek Brzytewka, Maciej Konewka, Bartek Szydełko

Poszczególne osoby zostały doskonale scharakteryzowane, każdej z nich autor nadał szereg indywidualnych cech (postura, strój, gest, ulubione powiedzonko).

Tworząc galerię barwnych charakterów posłużył się zasadą kontrastu.

Bohaterowie stanowią społeczność dawnej, odchodzącej już w przeszłość Polski i dlatego w ich charakterystyce często dominuje wyraz „ostatni” (ostatni zajazd, ostatni klucznik, ostatni woźny trybunału). Autor daje w ten sposób do zrozumienia, iż świat, który przywołał, przemija. Dawna szlachecka Polska odchodzi w przeszłość, aby jednak pozostała w pamięci narodu, Mickiewicz idealizuje bohaterów, wyolbrzymia ich czyny, życie na wsi przedstawia w sposób idylliczny i sielankowy.

Bohaterami nowych czasów są Zosia i Tadeusz. Tytułowy bohater epopei, choć nie jest postacią pierwszoplanową, pełni bardzo ważną funkcję w utworze. Imię otrzymał po wspomnianych już bohaterach narodowych: Tadeuszu Kościuszce, Rejtanie i Korsaku. Nowy kształt Polski miał być związany z jego postępowaniem – wspólna decyzja Zosi i Tadeusza o uwłaszczeniu chłopów.

Co się rozgrywa w utworze:

Pan Tadeusz to niezwykle obszerny utwór wierszowany z rozbudowaną, wielowątkową akcją. Umiejscawia ją autor na Litwie, w powiecie Nowogródzkim, w okolicach Soplicowa i Dobrzynia w latach 1811 – 1812. Bieg wydarzeń rozpoczyna się latem 1811 roku kończy zaś wiosną roku następnego ale w retrospekcjach sięga końca XVIII wieku. W utworze splata się ze sobą kilka wątków. Najważniejsze z nich to:

• wątek sporu o zamek – należący niegdyś do Stolnika Horeszki zamek na mocy carskiego ukazu przeszedł w ręce Sędziego Soplicy, gdy w trakcie najazdu Moskali Stolnik stawiał zacięty opór, czym zyskał miano nieprzyjaciela Rosji. Stolnik zginął w trakcie ataku od kuli Jacka Soplicy, któremu wcześniej odmówił ręki swojej córki Ewy. Ta pogmatwana historia z przeszłości ciąży nad mieszkańcami Soplicowa zwłaszcza, że żyje jeszcze ostatni z rodu Horeszków – Hrabia i dawny sługa Gerwazy. Odżywają dawne urazy. Gerwazy knuje przeciwko Soplicom, przypomina Hrabiemu o jego prawie do zamku. Zgodnie ze szlacheckim zwyczajem przy udziale szlachty dobrzyńskiej organizuje zajazd na Sopliców, by odebrać dawną własność rodu Horeszków. Soplicowo kapituluje ale wkrótce do dworu przybywają Moskale. W efekcie wobec zewnętrznego zagrożenia zwaśnione strony godzą się i stają do walki z nieprzyjacielem. Krwawa bitwa kończy się zwycięstwem szlachty. Zapowiedź zaślubin Tadeusza i Zosi ostatecznie rozstrzyga kwestię sporu o zamek.

• wątek polityczny – wiąże się z działalnością Jacka Soplicy, który w mnisim przebraniu pod nazwiskiem księdza Robaka przygotowuje na Litwie powstanie ogólnonarodowe. W momencie wkroczenia wojsk Napoleona pragnie pokazać wielkiemu cesarzowi, że Polacy nie czekają jedynie na wyzwolenie przez wielką armię ale są aktywni i chętni do walki. Ksiądz Robak umiera raniony w bitwie z Moskalami ale praca emisariusza nie idzie na marne. W księdze XI obserwujemy przemarsz wojsk Napoleona przez ziemie litewskie na Moskwę. Do Soplicowa wraz z armią cesarza wkraczają także legiony polskie pod dowództwem generała Dąbrowskiego i generała Kniaziewicza. Radosnemu przyjęciu towarzyszą okrzyki „ Wiwat Lud, wiwat wszystkie Stany!” Polska żyje nadzieją na odzyskanie wolności. Dopełnieniem wątku jest koncert Jankiela – muzyczny obraz ojczystej historii, ukazujący dorastanie narodu do nowych zadań.

• wątek romansowy – ma charakter komediowy, przebieg miłosnych perypetii ukształtowany jest na wzór powieści walterscotowskiej. Zaczyna się od tego, że Tadeusz myli Zosię z Telimeną, sądząc, że urocza istota, którą zobaczył przelotnie w momencie przybycia do Soplicowa, to Telimena. W efekcie zabawnej pomyłki młodzieniec zaczyna z nią romansować. Kiedy z przerażeniem odkrywa na jej twarzy zbyt grubą warstwę pudru i brak dwóch zębów, zmienia obiekt swoich miłosnych uniesień, zwraca się ku Zosi adorowanej z kolei przez Hrabiego. Niedługo po tym sytuacja się odwraca; Telimena snuje plany małżeńskie w stosunku do Hrabiego, ten jednak kocha bardziej romantycznie i żenić się nie ma zamiaru. W rezultacie więc praktyczna Telimena wychodzi za mąż za Rejenta, a Tadeusz oświadcza się Zosi.

 

Sposób na zapamiętanie treści

Gdybyś miał sfilmować Pana Tadeusza…

• Plan czasu i przestrzeni to Soplicowo – rok 1811.

• To burzliwe lata epoki napoleońskiej, dokładnie czas przygotowań Napoleona do wojny z Rosją i wielkich nadziei Polaków, że przy boku Napoleona wywalczą niepodległość. Przestrzeń niewielka, ważne dwie siedziby – szlachecki dwór w Soplicowie i zamek Horeszków. Lato, piękny wiejski krajobraz.

• Główne postacie to gospodarz dworu – Sędzia Soplica, skromny duchowny – Ksiądz Robak, wierny sługa Protazy i goście mieszkający we dworze, w tym elegantka Telimena i będąca pod jej opieką Zosia Horeszkówna. Do dworku przybywa ze szkoły w Wilnie bratanek Sędziego – tytułowy pan Tadeusz. Zamku Horeszków wciąż jeszcze pilnuje stary klucznik Gerwazy, który młodego potomka rodu – Hrabiego wizytującego właśnie rodzinne ziemie, usiłuje zarazić nienawiścią do Sopliców i żądzą zemsty. Tuż obok znajduje się zaścianek Dobrzyn.

 

Trzy najważniejsze pytania

Dlaczego Pana Tadeusza uważa się za jedno z najważniejszych dzieł narodowych?

To dzieło ważne, bo:

• Jest polską epopeją narodową, obrazem odchodzącej rzeczpospolitej szlacheckiej, który urósł do rangi symbolu wolności i świetności państwa.

• Dla patriotów polskich stało się biblią, skarbem narodowym (pokazał to Sienkiewicz w Latarniku).

• Powstało dla dodania narodowi otuchy i wiary w powrót wolności (te idee będzie kontynuował Henryk Sienkiewicz piszący „ku pokrzepieniu serc”).

• Jest literackim zapisem polskiej tradycji szlacheckiej – ukazuje obyczaje, światopogląd i piękno ojczystego kraju.

O czym właściwie jest epos? Jakie tematy Pana Tadeusza wskażesz jako kluczowe, jakie przesłanie odczytałeś?

• Pan Tadeusz to epopeja narodowa, napisana trzynastozgłoskowcem, w której autor akcję umieszcza w dobie napoleońskiej, ale sięga też wstecz, by przypomnieć konflikt dwóch rodów i historie utraty wolności przez Rzeczpospolitą.

• Temat pierwszoplanowy – to spór o zamek, konflikt, który doprowadzi do zajazdu i romanse bohaterów przebywających w Soplicowie. Ważną rolę ogrywa stara, bolesna historia z przeszłości, czyli dzieje Jacka Soplicy. Fabuła to jednak tylko oś, na którą nakłada się problematyka dzieła.
  Do zagadnień problematyki należy zaliczyć:
  • portret szlachty,
  • obyczaje staropolskie,
  • historię Rzeczypospolitej zawartą w strofach utworu,
  • piękno ojczyzny,
  • wiarę w odzyskanie niepodległości i ocalenie polskości przy zachowaniu dawnych obyczajów i wiary, a także pamięci bohaterów.

• Pan Tadeusz jest swoistym zamknięciem epoki przedrozbiorowej. Mickiewicz podkreśla to niejednokrotnie: mamy do czynienia z ostatnim zajazdem na Litwie, obserwujemy ostatniego woźnego trybunału, również Podkomorzego – „ostatniego co tak poloneza wodzi”.

• Uczucie tęsknoty za minioną Polską spotęguje Epilog – początkowo niewłączony do wydań Pana Tadeusza.

Najważniejsze przesłanie utworu to nakaz zawarty w tytule ostatniej księgi Pana Tadeusza: Kochajmy się. Nawołuje do zgody narodowej, pojednania, wspólnoty celów, do uznania także innych stanów za naród. Tylko społeczeństwo, które potrafi przezwyciężyć waśnie i konflikty, wyzbyć się przesądów stanowych, postawić dobro państwa nad własny interes rodowy ma szansę wybić się na niepodległość.

Które fragmenty utworu są szczególnie ważne, trzeba zwrócić na nie uwagę i zapamiętać?

• Inwokacja – początek Pana Tadeusza wielu Polaków zna na pamięć. Poeta zwraca się do Litwy i do Matki Boskiej, wspomina piękno kraju i wyraża wdzięczność Matce Boskiej za uratowanie życia, prosi o pomoc w tworzeniu.
  To osobista wypowiedź Mickiewicza, ale stała się własnością narodu, pokazuje też kult Matki Boskiej w polskiej tradycji.
• Początek – powrót Tadeusza ze szkoły, pierwsze spotkanie z Zosią, powrót towarzystwa ze spaceru i ucztowanie za stołem. Te sceny zawierają sporo informacji o obyczajach szlachty i o głównych bohaterach. (Księga I Gospodarstwo)
• Rozmowa Gerwazego z Hrabią – o przeszłości zamku (Zamek)
• Polowanie Gra Wojskiego na rogu.
• Dyskusja o sztuce i krajobrazie.
• Wyznanie Jacka Soplicy.
• Zaręczyny – gra Jankiela na cymbałach.
• Zniesienie pańszczyzny przez Tadeusza i Zosie.

 

Pan Tadeusz – serwis pytań

W jaki sposób w Panu Tadeuszu pojawia się historia?

Mickiewicz przywołuje przeszłość w utworze poprzez:

• Przedmioty stanowiące wystrój wnętrza soplicowskiego dworu: portrety narodowych bohaterów (Kościuszki, Rejtana, Jasińskiego), zegar wybijający rytm Mazurka Dąbrowskiego, odświętny serwis przedstawiający historię polskich sejmików. Ślady potopu szwedzkiego na podwórzu Maćka Dobrzyńskiego.

• Rozmowy bohaterów np. Gerwazy opowiadając o historii rodu Horeszków wspomina tło historyczne – nawiązuje do Kościuszki i Konstytucji 3 maja (ks. II), Ksiądz Robak mówi w karczmie o Księstwie Warszawskim i jego armii.

• Koncert Jankiela – muzyczny obraz dziejów Rzeczypospolitej, w którym pojawiają się echa Konstytucji 3 maja, Targowicy, Rzezi Pragi i powstania legionów we Włoszech. (Uwaga – teraźniejszość akcji, ale historia dla autora!)

• Wydarzenia w Panu Tadeuszu rozgrywają się w czasie historycznym dla autora, bo w latach 1811-1812, w dobie walk napoleońskich, które dla Mickiewicza piszącego w latach 1832-1834 były już historią. Główne wydarzenie historyczne utworu to ekspansja Napoleona na Rosję, z udziałem wojsk polskich. Występują w utworze autentyczne postacie historyczne (generał Dąbrowski, Kniaziewicz), wspominani są Napoleon, Kościuszko (po nim imię otrzymał tytułowy bohater), Rejtan, książę Józef Poniatowski. Ta historia tworzy teraźniejszość utworu.

 

Parada postaci w Panu Tadeuszu. Uporządkuj wiedzę o najważniejszych bohaterach utworu.

• Tadeusz Soplica

  Był synem Jacka Soplicy i ubogiej dziewczyny, z którą ożenił się Jacek, żeby zapomnieć o ukochanej Ewie. Wychowywał się w Soplicowie w domu stryja, przekonany, że jego obydwoje rodzice nie żyją. W momencie rozpoczęcia akcji utworu ma około 20 lat. Imię otrzymał po sławnym Kościuszce – przywódcy powstania chłopskiego. Tak jak on wyznaje demokratyczne idee, które potwierdza czynem – obejmując majątek, znosi pańszczyznę. Ale nie jest Tadeusz bohaterem wyjątkowym – ani nie jest wybitnym wodzem, ani wielką indywidualnością. Przeciwnie – jest przeciętnym szlachcicem, pozytywną postacią, polskim patriotą.

• Zosia

  Córka Ewy Horeszkówny i Wojewody. Po śmierci rodziców, wywiezionych na Syberię, została oddana na wychowanie Telimenie, łożył na nią w tajemnicy Jacek. Gdy została narzeczoną Tadeusza, miała 14 lat. Uosobienie urody, niewinności, słodyczy – polska panienka ze dworu, szlachcianka hołdująca tradycji w stroju i obyczajach.

• Jacek Soplica czyli Ksiądz Robak

  Jacek to ojciec Tadeusza, niegdyś młody szlachcic, który w emocjach, z powodu urażonej dumy, zabił Stolnika Horeszkę, patriotę i wroga Moskali. Okrzyczany zdrajcą i otoczony pogardą zrozumiał, że musi czyn odpokutować. Po tym jak niefortunnie się ożenił, jego żona, a matka Tadeusza zmarła – przekazał syna pod opiekę bratu, a sam przywdział habit mnicha. Tak stał się Księdzem Robakiem. Ksiądz Robak walczył o Polskę na najważniejszych polach bitew. U boku Napoleona bił się pod Samosierrą, Jeną i Gdańskiem. Podjął się niewdzięcznej i niebezpiecznej funkcji emisariusza, misji zorganizowania szlachty do wsparcia Napoleona. Działał w Wielkopols­ce, Galicji i na Litwie. Uratował życie Hrabiemu, ostatniemu z Horeszków.

• Telimena

  To daleka kuzynka Sędziego, opiekunka Zosi, młodość spędziła w Petersburgu w wytwornym, arystokratycznym środowisku rosyjskim, bardzo jeszcze powabna i elegancka. Najwyraźniej postanowiła, korzystając z przyjazdu wielkiej liczby gości i wydać się wreszcie za mąż. Kokietowała, niezwykle skutecznie, wszystkich potencjalnych kandydatów. Nie przepuściła ani niedoświadczonemu Tadeuszowi, ani romantycznemu Hrabiemu, ani rozsądnemu Rejentowi, który w końcu zostaje jej mężem.

• Sędzia Soplica

  Brat Jacka Soplicy, który wychowywał Tadeusza. Za młodu przebywał na dworze Wojewody, ojca Podkomorzego. Nie ożenił się nigdy, ponieważ jego ukochana Marta Hreczeszanka, córka Wojskiego, zmarła. Świetnie gospodarzył w Soplicowie, które było ostoją polskich obyczajów i tradycji. To on wygłosił słynną naukę o grzeczności.

• Gerwazy Rębajło

  Zwany też Mopanku, Scyzorykiem lub Półkozicem. Najwierniejszy sługa Stolnika Horeszki, strażnik zamku i zaciekły wróg Sopliców, któremu w końcu udaje się przekonać Hrabiego do najechania na Soplicowo. Przez długie lata ukrywał fakt, że Stolnik przebaczył swojemu zabójcy i uczynił nad nim znak krzyża. Wyznał jednak prawdę umierającemu Jackowi, poruszony jego spowiedzią i tym, że uratował życie jemu i ostatniemu z Horeszków, Hrabiemu. Po zaręczynach Tadeusza i Zosi wyznaje Protazemu, że wbrew sobie zawsze lubił Tadeusza.

• Protazy Brzechalski

  Był woźnym trybunału, mieszkał w domu Sędziego Soplicy.

• Stolnik Horeszko herbu Półkozic

  Przedstawiciel polskiej magnaterii. „[…] pierwszy pan w powiecie, bogacz i familiant, […]” pochodził z senatorskiego rodu. Był zwolennikiem Konstytucji 3 maja, przeciwnikiem Targowicy i zagorzałym wrogiem Moskwy
  pan potężny, pobożny i prawy,
  który miał w domu krzesła, wstęgi i buławy,
  Ojciec włościan, brat szlachty;
  zginął w 1792 roku podczas oblężenia zamku przez Rosjan z rąk zdesperowanego i owładniętego chęcią zemsty Jacka Soplicy, którego wykorzystał, poniżył i zlekceważył.

• Wojski Hreczecha

  W czasie, w którym toczy się akcja Pana Tadeusza, urząd wojskiego był już tylko urzędem tytularnym, a Wojski Hreczecha jako zaufany Sędziego zarządzał kuchnią i był mistrzem ceremonii, czuwającym nad właściwym przebiegiem posiłków (uczta w zamku i uczta zaręczynowa z popisowym serwisem), towarzyskich rozrywek i polowań. W myśliwskiej materii uchodził za największy autorytet w okolicy – roztrząsał spory, organizował nagonkę na grubego zwierza, doglądał przyrządzania bigosu i obwieszczał koniec polowania grą na rogu. Sądząc z tego, jak doskonale posługiwał się nożem, w młodości musiał być niezłym zawadiaką.

• Maciej Dobrzyński

  Zwany też Kurkiem na kościele, Zabokiem, Królikiem, Rózeczką lub Maćkiem nad Maćkami.
  Siedemdziesiąt dwa lata liczył Maciej, starzec dziarski,
  Niskiego wzrostu, dawny konfederat barski.
  Był przywódcą zaścianka Dobrzyńskich, potomków szlachty mazurskiej, która przybyła na Litwę jeszcze za króla Władysława Jagiełły. Choć nie ufał Robakowi, nie wierząc w odzyskanie niepodległości przy boku Napoleona, to na wezwanie księdza, przebrany za furmana, wprowadził posiłki do zajętego przez Rosjan Soplicowa.

• Podkomorzy

  „Ach, to może ostatni, co tak poloneza wodzi.” Był najstarszym i najzacniejszym z gości Sędziego, orędownikiem zachowania tradycji i dobrych wzorców przeszłości. Pod opieką jego ojca przebywał w młodości Sędzia.
  Pamiętał czasy, […] kiedy do Ojczyzny
  Pierwszy raz zawitała moda francuszczyzny.
  Zanim zabrał głos przy stole, dzwonił w tabakierę, którą otrzymał w darze od króla Stanisława jego ojciec, Wojewoda. Niezwykle dzielnie poczynał sobie w bitwie z Rosjanami.

• Generał Jan Henryk Dąbrowski

  Postać historyczna, twórca Legionów Polskich we Włoszech. Wraz ze swym sztabem brał udział w uczcie staropolskiej, wydanej na cześć zaręczyn Tadeusza i Zosi, Asesora i Tekli Hreczeszanki oraz Telimeny i Rejenta. Podziwiał serwis Wojskiego, słuchał koncertu Jankiela i tańczył poloneza z Zosią.

• Rejent Bolesta

  Przeciwnik Asesora w sporze o Kusego (chart Rejenta) i Sokoła. Zapalony myśliwy, właściciel charta, strzelby sagalasówki. Telimena zmusiła go, żeby wyrzekł się polskiego, szlacheckiego stroju i wystąpił we fraku:
  Widno, że mu frak duszy połowę odebrał.
  Stąpa jakby kij połknął, prosto, nieruchawo,
  Jak żuraw; nie umie spojrzeć ni w lewo, ni w prawo.

• Asesor

  Właściciel charta Sokoła na złość Telimenie, o którą był zazdrosny, zaręczył się z Teklą Hrecze­szanką.
  […] powiadano o nim: ma żądło w języku.
  Tak dowcipne wierszyki umiał komponować,
  Iżby je w kalendarzu można wydrukować:
  Wszystkie złośliwe, ostre..

Obyczaje szlachty polskiej utrwalone w Panu Tadeuszu.

Jak Mickiewicz charakteryzuje szlachtę w Panu Tadeuszu?

Szlachta występuje w Panu Tadeuszu jako główny zbiorowy bohater – dlatego jej charakterystyka jest tak ważna. Jaka jest ta szlachta? Mimo wad i licznych przywar portret szlachty zawarty w Panu Tadeuszu jest jednak pozytywny. Trudno znaleźć wśród szeregu świetnie zindywidualizowanych osób postać wyraźnie negatywną, antypatyczną lub odpychającą.

• Na przykład Stolnik Horeszko – niby pyszny, zadufany w sobie magnat, a jednak patriota, wróg zaborcy.
• Podobnie mściwy Gerwazy – okrutny, lecz wierny swojemu panu, także patriota, waleczny i odważny.
• Asesor i Rejent – dwa okazy kłótliwości są w swoich psich afektach sympatyczni i nieszkodliwi.
• Telimena – kokietka z manią petersburską jest oryginalna, kobieca i bawi towarzystwo.
• Dziwak Hrabia – jest także romantykiem z manierą – budzi pobłażliwe współczucie i sympatię.

W ostatecznym rozrachunku wychodzi na to, że dwie najlepsze postacie: Tadeusz i Zosia, w swojej doskonałości są mało ciekawe!

Uwaga – szlachta nie jest monolitem. Jest wewnętrznie zróżnicowana na określone grupy:

• magnateria (ród Horeszków),
• arystokracja (Hrabia),
• szlachta ziemiańska (Soplicowie),
• szlachta urzędnicza (Asesor, Rejent, Wojski, Gerwazy, Protazy),
• szlachta zaściankowa (Dobrzyńscy).

Wszystkie wyżej wymienione warstwy mają wady, lecz wszystkie mogą poszczycić się wieloma zaletami i miłością ojczyzny. Czy tak było naprawdę? Zapewne nie – to tęsknota do kraju, sentyment do dawnych czasów sprawił, że stworzył Mickiewicz wielką idyllę szlachecką.

Opisz obyczaje szlacheckie przedstawione w Panu Tadeuszu

Jakie obyczaje szlacheckie opisuje Mickiewicz w Panu Tadeuszu?

Mickiewicz uważa, że tradycja jest fundamentem narodu, dlatego chciał utrwalić obyczaj szlachecki, zarówno w kwestii obowiązków, jak i rozrywek, stąd mnóstwo opisów – zajęć gospodarskich, polowania, zajazdu, uczt, sejmików i wiele obyczajowych anegdot. To bardzo ważny temat, pomoże pozornie może wydawać się błahy.

Zapamiętaj takie obyczaje:

• Porządek ustawienia gości na spacerze (powrót z lasu, Gospodarstwo), towarzystwo idzie w określonej kolejności, zależnej od pozycji i wieku osób.

• Rytuał picia kawy. Na dworze szlacheckim była to cała ceremonia w niczym nie podobna do dzisiejszej zalewki w szklance (bo i kawa była specjalnym rarytasem). Parzeniem kawy zajmowała się we dworze osobna służąca (kawiarka), która przywoziła z miasta ziarno najlepszego gatunku, rano szła do mleczarni z imbrykami, by zebrać najlepszą śmietanę. Serwowała kawę w filiżankach, a śmietankę podawała w specjalnych garnuszkach.

• Zasiadanie do stołu podczas obiadu – na początku podawano wódkę, następnie domownicy siadali za stołem w ustalonym porządku. Najwyższe miejsce przypadało Podkomorzemu. Ksiądz Robak odmawiał modlitwę po łacinie i dopiero wówczas podawano potrawy np. chołodziec litewski.

• Wieczerza – odbyła się w zamku Horeszków, goście wchodzili w odpowiednim porządku i stawali kołem, witał ich Podkomorzy, a Sędzia wskazywał miejsce, błogosławiąc stół znakiem krzyża. Rozpoczynano od chłodnika, a następnie podawano raki, kurczęta, szparagi, nie zapominając o dobrych trunkach.

• Obyczaje szlachty zaściankowej np. nadawanie imion, przydomki – czyli imioniska – (Zaścianek),

• Grzybobranie – miało miejsce zawsze w porze przedobiedniej, towarzystwo ruszało do lasu za Sędzią ubrane na wzór wiejski w słomiane kapelusze i płócienne opończe, które osłaniały kontusze. Zbiór grzybów odbywał się w skupieniu i zadumie stosownej „do miejsca i czasu” dopóki nie odezwał się dzwon dworski wzywający grzybiarzy na obiad. Wówczas uroczysty nastrój ustępował okrzykom i hałasom. Z lasu wychodziła wesoła gromada, niosąc koszyki pełne grzybów.

• Polowanie – to rytuał, którego strzegł Wojski – strażnik myśliwskiej etykiety. Uczestnicy polowania ustawiali się w szyku, czekając aż ogary nagonią zwierza. Wojski przykładał ucho do ziemi, nasłuchując kroków zbliżającej się zwierzyny. Gdy rozległ się ryk niedźwiedzia, urządzano obławę. Po upolowaniu zwierza Wojski brał róg i rozpoczynał wspaniały koncert. Dźwięki wydobywane z rogu opowiadały historię łowów i naśladowały odgłosy dzikich zwierząt.
  Zamknięciem rytuału polowania było rozpalenie ogniska i warzenie bigosu według specjalnej staropolskiej receptury. W międzyczasie towarzystwo popijało wódkę gdańską, a gdy bigos był gotowy, częstowano nim i zjadano pośpiesznie.

• Staropolski „obyczaj” zajazdu jako metoda rozwiązywania sąsiedzkich nieporozumień (Zajazd).

• Czarna polewka jako symboliczna odmowa ręki panny (Emigracja. Jacek).

• Obyczaj zaręczyn, obraz uczty staropolskiej, porządek poloneza – prawidłowa kolejność i dobór par (Kochajmy się).

 

 

Zobacz:

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza

Pan Tadeusz – utworem o historii Polski

Pan Tadeusz na egzaminie

Pan Tadeusz – pytania i odpowiedzi

Pan Tadeusz jako epopeja narodowa

Jakie cechy wskazują, że Pan Tadeusz jest eposem?

Obyczaje i tradycja

Staropolska obyczajowość w Panu Tadeuszu

BAROK – szlacheckie obyczaje