Pan Tadeusz na egzaminie
Treści związane z lekturą, potrzebne do egzaminu
Szlachta polska, sarmatyzm, polski dwór i obyczaje, polska tradycja
Zwłaszcza tradycja polska, dom, motyw stołu jako element w literaturze mogą być motywem egzaminacyjnym.
- Tradycję polskości szlacheckiego dworu spotkałeś już w poezji Jana Kochanowskiego. Koniecznie pamiętaj nazwę jego dworu – Czarnolas.
Zwróć uwagę na to, że motyw dworu polskiego wiąże się z poczuciem spokoju, ładu, harmonijnego życia na wsi, w bliskości natury, pielęgnowania tradycji narodowych.
- Szlachtę sarmacką krytykowano w wieku XVII – znalazłeś tę krytykę w Satyrach Ignacego Krasickiego.
Pamiętasz te wady?
Kłótliwość, pycha, zarozumialstwo, pijaństwo, lenistwo, krytyka obcych kultur, nietolerancja.
- W romantyzmie portret szlachty – równie pozytywny jak w Panu Tadeuszu – daje Aleksander Fredro w swoich komediach. I w jego przypadku rola jaką odgrywa tradycja i obyczaj to nie tylko barwne ciekawostki, ale siła zespalająca naród, świadcząca o jego trwaniu.
Zapamiętaj Zemstę – zauważ, że i tu, i tu masz do czynienia z konfliktem o zamek, który rozwiązuje związek małżeński młodego pokolenia.
- W literaturze współczesnej spotkałeś się być może z parodią mickiewiczowskiego dworku szlacheckiego. Jest to Ferdydurke Witolda Gombrowicza – dwór Hurleckich.
Kompozycja – wskaż cechy eposu w Panu Tadeuszu
- Epos jest rozbudowanym utworem wierszowanym, tu trzynastozgłoskowcem, który przedstawia dzieje bohaterów na tle wydarzeń historycznych, przełomowych dla danej społeczności. W Panu Tadeuszu tym wydarzeniem jest przemarsz wojsk Napoleona przez Europę.
- Epos rozpoczyna się inwokacją. Nie ma chyba słynniejszej apostrofy polskiej jak: „Litwo, ojczyzno moja” Mickiewicza. Poeta zwraca się do odległej ojczyzny i Matki Boskiej, prosząc, jak to w inwokacji być powinno, o pomoc w tworzeniu dzieła.
- Narrator – jest tu w przeważającej części trzecioosobowy, zdystansowany, przedstawia odbiorcy osoby i wydarzenia, sam zaś swoje uczucia ujawnia tylko w Inwokacji. W toku narracji Pana Tadeusza zauważamy obecność jeszcze jednego narratora – głosu, który wyraża opinie lub poglądy ogółu, nie wszystko wie do końca, często przedstawia domysły, używa słów „podobno”, „mówiono” – tak jak w przypadku opowieści o Księdzu Robaku.
- Porównania homeryckie – są obecne w eposie Mickiewicza w opisach przyrody, drzew, burzy czy sadu (Chmury).
- Realizm szczegółu – czyli metoda opisywania rzeczy z epicką dokładnością tak, że na podstawie tego opisu można by odmalować daną rzecz z fotograficzną dokładnością. Tak opisywane są: słynny serwis rodowy, strój zaręczynowy Zosi, rodzaje grzybów i drzew litewskich itd.
- Epizodyczność akcji – wiele jest w Panu Tadeuszu epizodów – opisy przyrody, spór Rejenta i Asesora o psy, gra Jankiela – nie stanowią przecież głównej osi wydarzeń, a spełniają ważną rolę w utworze.
- Retardacja – czyli obecność takich partii utworu, które zatrzymują akcję, opóźniają następne wydarzenia, tym samym mobilizują czytelnika, pogłębiając ciekawość. Liczne opisy w Panu Tadeuszu spełniają tę rolę – znów opisy przyrody, nieba, obyczajów, grzybów, serwisu, strojów itd.
- Bohater zbiorowy – ta cecha eposu jest tu także realizowana. Bohaterem jest szlachta – zróżnicowana wewnętrznie, czasem nieco idealizowana, lecz szlachta polska doby napoleońskiej – dlatego też często utwór nazywany jest epopeją szlachecką.
Ważne pojęcie
Sarmatyzm – nazwa polskiej kultury szlacheckiej, która pojawiła się już w XVI wieku, a stała się bardzo popularna w Polsce XVII-wiecznej. Szlachta polska głosiła, że wywodzi się z rodu dawnych wojowników wschodnich – Sarmatów, wynikała z tego duma,przywiązanie do tradycji i religii, pogarda dla innych narodów.
- Reformatorzy wieku XVIII bardzo krytykowali sarmatyzm, eksponowali szlacheckie wady, pychę, konserwatyzm, nietolerancję, które doprowadziły kraj do zguby. Romantycy odkryli inne oblicze sarmatyzmu, dostrzegli też wartości tradycyjnej polskiej postawy.
- W Panu Tadeuszu Mickiewicz pokazuje patriotyzm szlachty, jej przywiązanie do tradycji i obyczaju polskiego, prawość, waleczność.
- Pisze z sentymentem o szlachcie sarmackiej – takie ujęcie będzie kontynuował Henryk Sienkiewicz w Trylogii.
Pan Tadeusz – praca z tekstem
Śród takich pól przed laty, nad brzegiem ruczaju,
Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju,
Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany;
Świeciły się z daleka pobielane ściany,
[…]
Właśnie z lasu wracał towarzystwo całe,
Wesoło, lecz w porządku; naprzód dzieci małe
Z dozorcą, potem Sędzia szedł z Podkomorzyną,
Obok pan Podkomorzy otoczon rodziną;
Panny tuż za starszymi, a młodzież na boku;
Panny szły przed młodzieżą o jakie pół kroku
(Tak każe przyzwoitość); nikt tam nie rozprawiał
O porządku, nikt z mężczyzn i dam nie ustawiał,
A każdy mimowolnie porządku pilnował.
Bo Sędzia w domu dawne obyczaje chował
I nigdy nie dozwalał, by chybiono względu
Dla wieku, urodzenia, rozumu, urzędu;
„Tym ładem, mawiał, domy i narody słyną,
Z jego upadkiem domy i narody giną”.
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Pytania:
1. W jaki sposób poeta dokonał idealizacji przedstawionej przestrzeni?
2. Wymień trzy cechy dworu szlacheckiego jakie podaje autor.
3. Jaki obyczaj opisuje w tym fragmencie Adam Mickiewicz?
4. Gdzie znajdziesz swoje miejsce jako panna lub młodzieniec (młodzież)?
5. Dlaczego sędzia tak dba o obyczaje?
Odpowiedzi:
1. Poprzez:
- Kreację przestrzeni – wzgórze, pola, ruczaj, gaj to elementy typowo arkadyjskie, w ich centrum dwór o tradycyjnie pobielanych ścianach.
- Przestrzeganie etykiety, ceremoniału towarzyskiego, kultywowanie obyczajów i obrzędów według odwiecznych scenariuszy: np., ustalony porządek podczas spaceru. To wszystko daje poczucie bezpieczeństwa, ładu, wspólnoty. Każdy element rzeczywistości ma swoje miejsce, czas, przeznaczenie, nic nie dzieje się przypadkiem. Mieszkańcy Soplicowa tworzą określoną zbiorowość, nikt nie czuje się samotny ani wyobcowany.
2.
- zbudowany z drzewa
- podmurowany
- o pobielanych ścianach
3. Obrządek ustawienia towarzystwa podczas spaceru.
4. Panny – tuż za starszymi, obok młodzieży, ale pół kroku przed nimi. Młodzieńcy – obok panien, pół kroku za nimi.
5. Ponieważ uważa je za gwarancję trwania domu i narodu. Boi się, że zginie naród, gdy zginie jego tradycja.
Krótka praca pisemna
Przepis kulinarny – na chłodnik litewski, bigos szlachecki lub czarną polewkę. Wymyśl i napisz krótki przepis na jakiekolwiek danie, zachowaj cechy przepisu.
Uwaga! Nie musisz umieć gotować. Musisz znać konstrukcje tekstu jakim jest przepis.
- Możesz zatytułować przepis: np. Pyszne ciasteczka.
- Musisz podać składniki i ich ilości, np. porcja dla sześciu osób: 1/5 kg mąki, 250 gram margaryny, szklanka cukru, cukier waniliowy, 20 gram kakao.
- Pamiętaj o kolejności działań np. mąkę zmieszaj z cukrem i cukrem waniliowym. Następnie dodaj pokrojoną margarynę i kakao. Wygniataj ciasto 20 minut. Rozwałkuj w placek o grubości 0,5 cm. Wycięte za pomocą form ciasteczka, ułóż na blasze, włóż do piekarnika. Piecz 40 minut.
- Na końcu zamieść słowo w rodzaju: Smacznego!
Pan Tadeusz – wypracowanie egzaminacyjne
Przy lekturze tak ważnej jak Pan Tadeusz warto przeanalizować kilka możliwych, narzucających się tematów. Najprawdopodobniejszą formą do realizacji będzie rozprawka. Jak zawsze: sformułuj tezę, pomyśl jakich argumentów użyjesz, odpowiadaj na pytanie zawarte w temacie. Na przykład:
1.
Jaką rolę odgrywa literatura w życiu narodu i w życiu jednostek? Przywołaj postać Skawińskiego z „Latarnika” Henryka Sienkiewicza, rolę „Mazurka Dąbrowskiego” w kulturze polskiej lub inny wybrany przykład.
A. Literatura może być bardzo ważna dla istnienia narodu, a nawet przetrwania w trudnych czasach niewoli. Dzieje się tak, ponieważ:
- utrwala i przechowuje pamięć o przeszłości i dawnych bohaterach,
- nie pozwala zapomnieć o wolności, języku, kulturze
- nawołuje do walki (wymiar tyrtejski),
- łączy pokolenia stare i młode,
- jeśli jest hymnem narodowym, staje się symbolem i świętością państwa, pieśnią bojowa – tak jak Mazurek Dąbrowskiego, napisany podczas tworzenie się Legionów Polskich, stał się hymnem narodowym.
B. A w życiu jednostki…. dla patriotów literatura narodowa, opisująca tradycję, historię, urodę ojczyzny jest dziełem wzruszającym, przypominającym kraj, budzącym emocje, zmieniającym życie.
- Tak stało się w przypadku Skawińskiego – tytułowego bohatera Latarnika Henryka Sienkiewicza, który wprawdzie stracił pracę, ale jego zaangażowanie w lekturę pokazuje siłę, jaką może być literatura narodowa.
- Przywołaj także Syzyfowe prace – i rolę jaką odegrała poezja romantyczna w życiu Borowicza. Reduta Ordona okazała się najlepszym drogowskazem w odnalezieniu siebie, swojej tożsamości narodowej bohatera.
2.
Kraj lat dziecinnych, on zawsze zostanie piękny i czysty jak pierwsze kochanie – w jaki sposób Adam Mickiewicz okazał miłość do ojczyzny w „Panu Tadeuszu”?
- Poprzez to, że przedstawia życie w polskim dworze jako sielankową arkadię,
- spokój i piękno rodzinnego kraju przeciwstawia miastom Europy – na przykład Paryżowi (Epilog),
- ceni piękno krajobrazu polskiego bardziej niż cudzoziemskie (słynne porównanie włoskiego i polskiego nieba),
- przywołuje historię Polski – ukazuje rozpacz patriotów z powodu utraty wolności, próby walki o jej odzyskanie,
- poświęcenie się ojczyźnie przedstawia jako odkupienie win i zbrodni,
- tradycję szlachecką reprezentuje jako spoiwo łączące naród polski.
3.
Polskie obyczaje i tradycje – przywołaj trzy przykłady z „Pana Tadeusza” i napisz, dlaczego tradycja jest tak ważna dla narodu.
- Wspólna tradycja jest – podobnie jak język i przeszłość – czynnikiem spajającym naród w jednolitą całość. Dlatego jest tak ważna – bo gdy naród zapomni o swojej tradycji, przestaje istnieć. Nawet zamieszkanie na wspólnym terytorium nie jest tak znaczące dla istnienia narodu, są bowiem narody rozproszone po świecie, jak Żydzi czy Cyganie, a poprzez wierność swoim tradycjom – nadal trwają jako odrębne narody. Szlachta polska kultywowała tradycje polskie – dlatego naród polski przetrwał ponad sto lat zaborów i odrodził się jako państwo o wspólnym języku, tradycjach i wierze katolickiej.
- Przykładem obyczajów eksponowanych w Panu Tadeuszu mogą być tradycje związane ze stołem i posiłkami. Mówi się, że stół to serce domu i coś w tym jest. Obyczaj staropolski – nakazywał odpowiednie usadzenie gości za stołem, kolejność dań i grzeczne zachowanie młodzieńców wobec dam. Ów obyczaj obejmował też staropolską gościnność, wyrażaną w powiedzonku „Gość w dom Bóg w dom”.
- Inny przykład obyczajów staropolskich – to niezbyt chlubny sposób rozwiązywania sporów – poprzez najechanie sąsiada, czyli tzw. zajazd. Niemniej Mickiewicz pokazuje, że wobec wroga obcego patriotyczna szlachta się jednoczy – obiecuje, że był to zajazd ostatni.
- Spośród obyczajów weselnych Mickiewicz w Panu Tadeuszu przedstawia zaręczyny, a tańcem który rozpoczyna zabawę jest taniec staropolski – polonez. W pierwszej parze rusza Podkomorzy z Zosią (najwyższy urzędem gość i przyszła panna młoda). Polonez – nie modny taniec francuski przystoi polskiej szlachcie, podobnie jak kontusz – strój staropolski, a nie cudzoziemskie pomysły, które wyśmiewa autor tworząc postać Telimeny.
- Może nas trapić wątpliwość – czy obyczaje niezbyt mądre jak zajazdy, albo mało istotne jak kwestia stroju też wpływają na trwanie narodu? Tak – bo składają się na wspólną kulturę, wady narodowe – rzecz do zmiany, ale to też wspólna cecha i problem narodu. Zresztą Pan Tadeusz – sam w sobie stal się skarbem kultury narodu polskiego,między innymi dlatego, że wady narodowe nieco wybiela, a zalety i piękno tradycji eksponuje.
Zobacz: