Pan Tadeusz na lekcji

Miejsce wydarzeń

Wydarzenia rozgrywają się w rodzinnych stronach Mickiewicza, niedaleko Nowogródka na Litwie: w Soplicowie, zamku Horeszków, zaścianku dobrzyńskim, karczmie Jankiela.

Czas akcji:

Akcja rozpoczyna się wraz z przyjazdem Tadeusza do Soplicowa. Trwa od piątkowego popołudnia do wtorku, latem 1811 roku oraz przez dwa wiosenne dni roku następnego. Obejmuje więc tylko 7 dni. Bohaterowie jednak wspominają wcześniejsze wydarzenia – historię Jacka Soplicy, młodość Sędziego, uchwalenie Konstytucji 3 maja, powstanie i walki Legionów Dąbrowskiego.

Charakterystyka bohaterów

Tadeusz Soplica – dwudziestoletni syn Jacka Soplicy, wychowywany przez jego brata Sędziego. Po dziesięciu latach nauki w Wilnie powrócił do domu. Zakochany w Zosi, uległ też urokowi i pokusom Telimeny. Imię nosił na cześć Tadeusza Kościuszki.

Jacek Soplica – miał około pięćdziesięciu lat. Ukrywał się pod postacią Księdza Robaka, bernardyna, który prowadził tajną polityczną działalność na Litwie. Jego życie wyraźnie dzieli się na dwie części. W młodości był pewnym siebie, butnym zawadiaką. Uważał, że dla jego samowoli i fantazji nie ma żadnych granic. Związany z magnatem Stolnikiem Horeszką czuł się wyróżniany przez niego i dlatego rościł sobie prawa do ręki jego jedynaczki, Ewy. Kiedy zaloty zostały brutalnie odtrącone przez magnata, Jacek poprzysiągł mu zemstę. Wykorzystał moment, gdy zamek Horeszków atakowały wojska rosyjskie (Stolnik popierał Konstytucję 3 maja i powstanie kościuszkowskie) i zastrzelił magnata. Został nie tylko oskarżony o morderstwo, także o zdradę ojczyzny. Jacek wyemigrował i na wiele lat słuch o nim zaginął. Podczas pobytu na emigracji zmienił się całkowicie – stał się wrażliwym patriotą, dzielnym żołnierzem, a przede wszystkim pobożnym zakonnikiem. Powrócił na Litwę, aby jako emisariusz potajemnie przygotować powstanie na Litwie. Zginął w czasie ataku Moskali na Soplicowo. Pośmiertnie jako Jacek Soplica został rehabilitowany i odznaczony Krzyżem Legii Honorowej.

Zosia – czternastoletnia córka Ewy z domu Horeszko, wychowanica Sędziego i Telimeny. Skromna, pełna wdzięku, chętnie pomagała w domowych obowiązkach, opiekowała się też wiejskimi dziećmi. Szczerze pokochała Tadeusza, była ulubienicą nie tylko Sędziego, ale też Jankiela.

Telimena – krewna Sędziego, opiekunka Zosi. Piękna, dojrzała kobieta. Lubiła flirtować, zwracać na siebie uwagę otoczenia. Sprytna, nawet w miłości kierowała się rozsądkiem. Uważała się za światową damę.

Sędzia – brat Jacka Soplicy, opiekun Tadeusza. Stary kawaler, był sędzią powiatowym. Wzorowy ziemianin, szlachcic przywiązany do tradycji. Patriota, dobry gospodarz. Bywał jednak porywczy i uparty – nie chciał ustąpić w sporze o zamek.

Podkomorzy – najwyższy urzędem spośród szlachty. Powszechnie szanowany, przyjaciel Sędziego. To on miał wydać werdykt w sporze o zamek. Zwolennik tradycji, przeciwny obcym modom.

Hrabia – daleki krewny Stolnika Horeszki, arystokrata. Zwolennik zachodniej mody i kultury, romantyk, uważany za dziwaka. Na Litwę powrócił wraz z wojskami Napoleona, na czele ufundowanego przez siebie pułku.

Gerwazy – służący (klucznik) Horeszków, chlubiący się swym szlacheckim pochodzeniem. Wierny swym dawnym pracodawcom, przez wiele lat z zaciętością próbował pomścić zabicie Stolnika przez Jacka. Ogromnie przywiązany do zamku. Potrafił jednak wybaczyć swemu wrogowi.

Maciek Dobrzyński – szlachcic z zaścianku, ogromny autorytet wśród miejscowej szlachty. Odludek, rozważny. Doświadczony żołnierz, wzorowy gospodarz. Odważny w wypowiadaniu swych sądów.

Woźny Protazy – prawa ręka Sędziego, jego powiernik. Lubił wspominać swoją pracę woźnego sądowego.

Wojski – krewny Sędziego, zubożały szlachcic. Doskonały organizator polowań, uczt. Znakomity gawędziarz.

Rejent – gaduła, najważniejsze były dla niego uczty i polowania. Wybuchowy, gwałtowny.

Asesor – spokojny, ale złośliwy i podstępny. Nie miał żadnego majątku, w sporze o psy gotowy był jednak stracić ostatnią cenną rzecz.

Jankiel – stary Żyd prowadzący karczmę. Współpracował z Robakiem, służył radą, był szanowany przez szlachtę. Sławny cymbalista.

Major Płut – dowodził Rosjanami podczas ataku na Soplicowo. Gardził Polakami, tchórzliwy, bał się stanąć do otwartej walki. Chętnie przyjął łapówkę za oswobodzenie szlachty.

Kapitan Rykow – przeciwieństwo Płuta. Walczył po stronie Rosjan, sprzyjał jednak Polakom. Honorowy, odważny.

Wydarzenia w skrócie:

Księga I: Gospodarstwo

1. Tadeusz powraca do Soplicowa.
2. Nieoczekiwanie Tadeusza spotyka Zosię, zawstydzona dziewczyna ucieka.
3. Tadeusz spotyka się z Wojskim i resztą rodziny oraz gośćmi przybyłymi na sądy graniczne.
4. W zamku odbywa się wieczerza:
a) Tadeusza spotyka Telimenę
b) wybucha spór między Asesorem a Rejentem o Kusego i Sokoła
c) Sędzia mówi na temat grzeczności5. W nocy Ksiądz Robak prowadzi potajemne rozmowy z Sędzią.

Księga II: Zamek

6. Hrabia spotyka Gerwazego niedaleko zamku.
7. Gerwazy opowiada o zabójstwie Stolnika.
8. Hrabia rozmawia z Zosią w ogródku.

Księga III: Umizgi

9. Goście wyruszają na grzybobranie.
10. Telimena rozmawia z Sędzią; protestuje przeciwko małżeństwu Tadeusza z Zosią.
11. Tadeusz w dyskusji z Hrabią i Telimeną broni piękna litewskiego krajobrazu.
12. Telimena dyskretnie podaje Tadeuszowi klucz do swojego pokoju.
13. Gajowy przynosi wiadomość o pojawieniu się niedźwiedzia.

Księga IV: Dyplomatyka i łowy

14. W karczmie Ksiądz Robak zapowiada nadejście wojsk Napoleona.
15. Niedźwiedź na polowaniu zagraża życiu Hrabiego i Tadeusza.
16. Odwaga Księdza Robaka ratuje Hrabiego i Tadeusza.
17. Wojski gra na rogu.

Księga V: Kłótnia

18. Telimena planuje ślub z Tadeuszem, natomiast Zosię chce wydać za Hrabiego.
19. Tadeusza spotyka się z Telimeną w Świątyni Dumania, niespodziewanie następuje „atak” mrówek.
20. W nie najlepszych nastrojach odbywa się kolacja w zamku.
21. Gerwazy demonstruje swoje niezadowolenie z obecności Sopliców w zamku.
22. Wybucha kłótnia i bójka.
23. Gerwazy wraz z Hrabią planują zajazd na Soplicowo.

Księga VI: Zaścianek

24. Sędzia domaga się przeprosin od Hrabiego.
25. Hrabia na czele zbrojnego oddziału wyjeżdża do Dobrzyna, chcąc namówić szlachtę z zaścianka do napadu na Soplicowo.

Księga VII: Rada

26. W domu Maćka Dobrzyńskiego odbywa się rada szlachty. Tematem jest spodziewana wojna Napoleona z Moskwą.
27. Przybywa Gerwazy i podburza szlachtę przeciwko Soplicom.

Księga VIII: Zajazd

28. Ksiądz Robak wyznaje Sędziemu, kim naprawdę jest.
29. Tadeusz nie może sobie poradzić z sercowymi kłopotami, postanawia popełnić samobójstwo.
30. Nieoczekiwanie Tadeusz wpada w ręce Hrabiego i jego ludzi.
31. Dwór w Soplicowie zostaje zdobyty, zwycięska szlachta urządza ucztę i pijana zasypia.

Księga IX: Bitwa

32. Pijana szlachta zostaje napadnięta przez Moskali i uwięziona.
33. Pojawia się Ksiądz Robak ze szlachcicami przebranymi za chłopów.
34. Ksiądz Robak namawia Moskali do picia alkoholu.
35. Major Płut nachalnie zaleca się do Telimeny.
36. Wybucha bójka w obronie czci kobiet.
37. Uwolniona przez ludzi Robaka szlachta staje do walki z Moskalami.
38. W bitwie raniony zostaje Ksiądz Robak.
39. Moskale poddają się.

Księga X: Emigracja. Jacek

40. Dzięki burzy wieść o bitwie nie rozchodzi się.
41. Tadeusz, Hrabia i inni muszą w obawie przed zemstą Moskali uciekać do Księstwa Warszawskiego.
42. Tadeusz mówi Sędziemu o swej miłości do Zosi.
43. Ksiądz Robak w obecności Sędziego i Gerwazego wyznaje swoją tajemnicę.
44. Gerwazy przebacza Jackowi tuż przed jego śmiercią.

Księga XI: Rok 1812

46. Wraz z wojskami Napoleona na Litwę powracają uczestnicy bitwy w Soplicowie.
45. Następuje urzędowa rehabilitacja Jacka Soplicy.
46. Odbywają się zaręczyny trzech par: Tadeusza i Zosi, Rejenta i Telimeny, Asesora i Tekli Hreczeszanki.
47. Spór o Sokoła i Kusego zostaje rozstrzygnięty.

Księga XII: Kochajmy się!

48. Tadeusz i Zosia ogłaszają uwłaszczenie swoich poddanych.
49. Jankiel gra na cymbałach.
50. Uroczysty polonez rozpoczyna tańce.

Trzy główne wątki do zapamiętania:

Spór o zamek

Zniszczony po śmierci Stolnika zamek nie ma właściwie żadnej wartości. Został sądownie przyznany Soplicom, ale prawa do niego rości sobie także Hrabia, daleki krewny Horeszków. O tragicznej śmierci Stolnika opowiedział Hrabiemu Gerwazy.
Argumenty Gerwazego i buntownicza postawa szlachty zaściankowej doprowadzają do zajazdu na Soplicowo, który kończy się porażką Soplicowa. Nieoczekiwanie pojawia się oddział Moskali. Wobec wspólnego wroga niedawni przeciwnicy jednoczą się i spór o zamek zostaje chwilowo zażegnany.
Ostateczne pogodzenie przynoszą zaręczyny Tadeusza i Zosi – to oni są teraz właścicielami zamku.

Losy Jacka Soplicy – Księdza Robaka

To najbardziej tajemniczy wątek. Dzieje Jacka poznajemy z opowieści Gerwazego i z przedśmiertnej spowiedzi Jacka.

Pewny siebie zawadiaka Jacek Soplica cieszył się dużym poparciem szlachty. Chętnie wykorzystywał to magnat Stolnik Horeszko. Stolnik miał córkę Ewę – Jacek ją pokochał i pragnął pojąć za żonę, ale Stolnik stanowczo odtrącił te zaloty. Jacek ożenił się z inną kobietą i został ojcem Tadeusza.
Okazja do zemsty nadarzyła się, gdy pewny siebie Stolnik odpierał atak Moskali. Jacek bez namysłu chwycił broń i zabił magnata. To zabójstwo zostało potraktowane jako zdrada ojczyzny – Jacek ucieka za granicę.
To moment przełomowy – Jacek wstępuje do Legionów, aby odpokutować winy. Opiekę nad synem powierza bratu. Opłaca też wychowanie Zosi (sieroty – córki z małżeństwa Ewy Horeszko z kasztelanem witebskim).
Po kilkunastu latach powraca na Litwę jako Ksiądz Robak. Przygotowuje szlachtę do powstania narodowego.
W czasie polowania broni Tadeusza i Hrabiego. Po raz drugi ratuje Hrabiego w czasie walki z Moskalami. Rana odniesiona podczas walki okazuje się śmiertelna. Tuż przed śmiercią Jacek zdobywa przebaczenie Gerwazego, ma pewność, że Tadeusz i Zosia pobiorą się oraz otrzymuje wspaniałą wiadomość o zbliżającym się ataku Napoleona na Moskwę.

Miłość Tadeusza i Zosi

Po powrocie z Wilna do Soplicowa Tadeusz nieoczekiwanie spotyka Zosię – niestety, widział ją zbyt krótko i niezbyt dobrze zapamiętał, skoro wkrótce pomylił Zosię z dużo starszą Telimeną. Pomyłka wychodzi na jaw – Tadeusz jest zrozpaczony. Zakochał się w Zosi, a przyrzekał miłość Telimenie.
Wyrozumiała Telimena jednak wybacza mu pomyłkę. Tadeusz może starać się o rękę Zosi.
W chwili zaręczyn Tadeusz jest już doświadczonym żołnierzem. Ślub młodych to symboliczne pogodzenie się dwóch zwaśnionych rodów, to także spełnienie marzenia Jacka Soplicy.

Warstwy społeczne przedstawione w Panu Tadeuszu

Magnateria

Przedstawiciele
Nieżyjący Stolnik Horeszko, Hrabia.
Poglądy
Świadomi swego bogactwa, żądni władzy. Stolnik był wzorem patriotyzmu, ale wobec niżej urodzonych był dumny i pogardliwy – o tym przekonał się Jacek.

Szlachta

Przedstawiciele
Ród Sopliców – Jacek, Sędzia, Tadeusz.
Poglądy
Patrioci, ale też często zainteresowani własnym zyskiem. Lubią się bawić, żyć wystawnie. Żyją zgodnie z tradycją, w poszanowaniu dla przyrody. Skłonni do awantur z sąsiadami, wszczynania coraz to nowych procesów sądowych.

Szlachta zaściankowa

Przedstawiciele
Ród Dobrzyńskich, czyli wszyscy ci, którzy biorą udział w zajeździe na Soplicowo – Bartek Prusak, Maciek Chrzciciel, Bartek Brzytewka itd.
Poglądy
Żyją bardzo skromnie, prawie tak biednie jak chłopi, odróżnia ich od nich tylko szlacheckie pochodzenie i patriotyczna, wojenna przeszłość, o której często wspominają. Niewykształceni, przeczuleni na punkcie wolności szlacheckiej, zawistni wobec bogatszych sąsiadów, łatwo ich podburzyć do walki – wykorzystał to Gerwazy.

Szlachta zubożała

Przedstawiciele
Rejent, Asesor, Klucznik Gerwazy, Wojski, Woźny Protazy.
Poglądy
Nie mają własnych majątków, ale sprawują różne funkcje, np. Rejent czy Asesor.

Chłopi, służba

Przedstawiciele
Nie ma pośród nich jednostkowych bohaterów.
Poglądy
Ich poglądy również nie zostały przybliżone – na pewno ucieszy ich decyzja Tadeusza i Zosi o zwolnieniu ich z pańszczyzny.

Przedstawiciele trzech pokoleń

Najstarsi (60-70 lat)
Maciek Dobrzyński, Wojski, Klucznik Gerwazy, Woźny Protazy.Są ostoją tradycji, często wspominają dawne czasy, są autorytetem dla miejscowej społeczności.

Średnie pokolenie (40-50 lat)
Sędzia, Jacek, Podkomorzy, Asesor, Rejent i większość ze szlachty zaściankowej.
Są ostatnim pokoleniem prawdziwej szlachty – uczestniczyli w ważnych wydarzeniach historycznych – ostatnich sejmach wolnej Polski, walkach w obronie wolności. Starają się żyć zgodnie z tradycją, ale zdają sobie sprawę, że świat się zmienia.

Młodzi
Tadeusz, Zosia, Hrabia
Do nich należy dokonanie zmian społecznych – świat szlachecki kończy się, teraz muszą nastąpić reformy– wiedzą o tym Tadeusz i Zosia, kiedy decydują się na uwłaszczenie chłopów.

Kto gdzie mieszkał?

1. W Soplicowie mieszkali:

Sędzia – brat Jacka Soplicy, opiekun Tadeusza. Zaradny gospodarz, zwolennik tradycji, gościnny. Bywa jednak porywczy, nie chce ustąpić w sporze o zamek, chociaż dobra Horeszków zyskał dzięki niechlubnej targowicy.

Tadeusz – 20-letni syn Jacka Sopolicy. Imię otrzymał na pamiątkę Tadeusza Kościuszki. Wychowywany przez Sędziego, ostatnie lata spędził w szkole w Wilnie. Łatwowierny, ufny, zakochany w Zosi. Nowoczesny – decyduje się na uwłaszczenie.

Zosia – 14-letnia córka Ewy Horeszko. Wychowywana przez Sędziego i Telimenę (za pieniądze przysyłane przez Jacka). Dobrze wychowana, woli jednak prostotę życia wiejskiego niż wykwintne salony. Troszczy się o ogródek, opiekuje się dziećmi wiejskimi. Pracowita, gospodarna, szczerze zakochana w Tadeuszu.

Telimena – krewna Sędziego, opiekunka Zosi. Piękna, dojrzała kobieta. Lubi flirty, stroje, zna się na sztuce. Wiele podróżowała. Sprytna, nawet w miłości kieruje się rozsądkiem i chęcią zysku (jednocześnie kokietuje Tadeusza i Hrabiego).

Wojski – krewny Sędziego. Doskonały organizator łowów i uczt. Lubi opowiadać anegdoty o sławnych ludziach.

Woźny Protazy – powiernik Sędziego, jego prawa ręka. Lubi wspominać czasy wielkich sporów szlacheckich i swoją pracę woźnego sądu.

2. Często tam bywali:

Ksiądz Robak – czyli Jacek Soplica. Jako bernardyn emisariusz przygotowuje litewską szlachtę do narodowego powstania. Pokorny, tajemniczy, odważny. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Legii Honorowej.
Podkomorzy – najwyższy urzędem spośród szlachty. Powszechnie szanowany. Zwolennik tradycji, szlacheckiej gościnności. Patriota, przeciwny obcym modom.
Rejent – gaduła, najważniejsze są dla niego uczty i polowania. Wybuchowy, gwałtowny. Ostatecznie narzeczony Telimeny.
Asesor – całkowicie stracił majątek, ale nadal lubi się pokazać – w sporze o psy jest skłonny stracić ostatnią cenną rzecz. Spokojny, ale złośliwy, podstępny.

3. W zamku Horeszków mieszkał:

Klucznik Gerwazy – wierny sługa Stolnika. Bardzo silny, znakomity szermierz. Jedynym jego celem jest zemsta na Soplicach. Podburza do zajazdu zaściankową szlachtę. Potrafi jednak przebaczyć Jackowi. Aby ochronić przed aresztowaniami uczestników walki z Moskalami, podstępnie zabija majora Płuta – choć wie, że jest to czyn niegodny szlachcica.

4. Często tam bywał:

Hrabia – daleki krewny Stolnika, arystokrata, romantyk, właściciel zamku Horeszków. Łatwo ulega obcym modom, chciałby przeżyć wielką, romantyczną miłość, bez przerwy poszukuje nowych, niezwykłych wrażeń. Tym śmieszy, ale jest też odważny – szybko zdobywa sławę pod dowództwem Dąbrowskiego.

5. W zaścianku mieszkali:

Maciek Dobrzyński – wielki autorytet. Doświadczony żołnierz i gospodarz. Spokojny, rozważny, odludek. Ostro skrytykował plan zajazdu na Soplicowo. Spokrewnieni lub zaprzyjaźnieni z nim: Bartek Prusak, Bartek Brzytewka, Maciej Konewka, Maciej Chrzciciel.

6. A w okolicy mieszkali:

Jankiel – stary Żyd prowadzący dwie karczmy. Szanowany przez szlachtę, służy radą i wielokrotnie pomaga w kłopotach, współpracuje z Księdzem Robakiem, pomagał oswobodzić szlachtę z rąk Moskali. Sławny cymbalista.

Major Płut – dowodzi Rosjanami, gardzi Polakami (choć sam ma polskie pochodzenie). Tchórzliwy, boi się stanąć do otwartej walki. Najważniejsze dla niego są pieniądze – chętnie przyjmie łapówkę za oswobodzenie szlachty.

Kapitan Rykow – przeciwieństwo Płuta. Waleczny, honorowy, karny żołnierz. Mimo iż walczy po stronie Rosjan, ceni Polaków, nie chce przyjąć od nich żadnych pieniędzy za umożliwienie ucieczki.

Przyroda nie tylko w tle

Te fragmenty najczęściej omijacie, a właśnie one zostały uznane za wyjątkowo piękne i niespotykane. Najważniejsze z nich to opisy:

ogrodu (Zamek),
lasu (Dyplomatyka i łowy),
matecznika (Dyplomatyka i łowy),
dwóch stawów (Zajazd),
zachodu słońca (Gospodarstwo),
burzy (Emigracja. Jacek),
gwiazdozbioru (Zajazd).

Każdy z tych fragmentów to bogactwo środków stylistycznych – epitetów, metafor, porównań, a przede wszystkim animizacji i personifikacji.

Opisy są nie tylko tłem dla wydarzeń, często przyroda staje się bohaterem, „wtrąca się” do akcji – np. po bitwie z Moskalami rozpoczyna się ulewa i dzięki niej Soplicowo zostaje odcięte od świata, a bohaterowie zyskują czas na ucieczkę. A wcześniej gdy nad Soplicowem i zaściankiem zawisa groźba kłótni i sąsiedzkiej wojny, to nawet słońcu nie chce się wstawać, ludzie są rozdrażnieni, a cała senna, przygnębiająca przyroda wcale nie nastraja optymistycznie.

Nietrudno zauważyć, że przyroda w Soplicowie jest wyjątkowo bujna – w ogródku Zosi rosną bardzo dorodne warzywa, a krótka przechadzka po lesie wystarczy, aby zapełnić koszyk pokaźnymi (i oczywiście zdrowymi!) grzybami. W mateczniku zaś zgodnie mieszkają wszystkie gatunki zwierząt.

Opisy

…bo się z jarzyn dobrych sztucznie składa
Bierze się doń siekana, kwaszona kapusta,
Która, wedle przysłowia, sama idzie w usta
Zamknięta w kotle, łonem wilgotnym okrywa
Wyszukanego cząstki najlepszego mięsiwa.

Opisy Mickiewicza są niezwykłe. Obok przepisu na prawdziwy bigos można znaleźć obraz szlacheckiego dworku, a nawet dowiedzieć się, do czego mogło służyć masło w bogatym domu. Wiemy, jak wyglądał dom zamożny, a jak wiejska chałupa czy żydowska karczma. Jakie stroje nosiły kobiety, w co ubierała się szlachta na co dzień, a w co od święta. Jakich przestrzegano obyczajów.

Ale uwaga!
Utwór tylko kreuje świat podobny do rzeczywistego. Jest on nawet doskonalszy. Taki, o jakim myślał każdy emigrant z dala od ojczystego kraju.

Obyczaje szlacheckie

Zwróć uwagę na dokładny opis sposobu spędzania czasu przez szlachtę – podane są nazwy posiłków, opisana zastawa stołowa, sposób usadzania gości i usługiwania im.

Uczta, polowanie, huczne zaręczyny – to rozrywki szlachty. A wszystko odbywa się ze słynną staropolską gościnnością.

Spory sąsiedzkie rozwiązuje się poprzez zakłady (jak Asesor z Rejentem) i pojedynki.

Młodzież musi bezwzględnie szanować starszych – świadczy o tym nauka Sędziego o grzeczności. Zauważ – o małżeństwie Zosi i Tadeusza decydują opiekunowie, na szczęście w tym przypadku było to po myśli młodych.

Wystrój domu w Soplicowie świadczy o patriotyzmie mieszkańców – zegar z melodią Mazurka Dąbrowskiego, obrazy – sceny historyczne, na talerzach sceny z Sejmu Czteroletniego.

Mieszkańcy i goście Soplicowa dzielą się na zwolenników tradycji (Sędzia, Podkomorzy, szlachta dobrzyńska) i ulegających obcym modom (Hrabia, Telimena, za jej namową, a wbrew sobie – Rejent). Ostatecznie jednak zwycięża kult tradycji (świadczy o tym strój Zosi na zaręczynach, ludowa kapela, polonez).

Zapamiętaj!
W Panu Tadeuszu opisano między innymi:

staropolską gościnność;
zwyczaje związane z ucztowaniem, np. hierarchię miejsc przy stole, zwyczaj usługiwania damom;
sposób przyrządzania i picia kawy;
staropolskie potrawy i sposób ich przyrządzania (bigos);
piękne naczynia (serwis);
byczaje myśliwskie;
tańce (polonez);
stroje szlacheckie (tradycyjne kontusze, pasy Podkomorzego i cudzoziemskie stroje Hrabiego, suknie kobiece – Zosi i Telimeny);
zwyczaje nakazujące zachować pewien dystans pomiędzy młodymi kobietami a mężczyznami (w czasie spacerów mężczyzn i dziewczęta dzieli określona odległość);
staropolskie urzędy i tytuły;
zwyczaje dotyczące edukacji: w czasach Sędziego kształcące podróże, przebywanie w domu szanowanego szlachcica i uczenie się dobrych obyczajów;
czasach Tadeusza dobre szkoły.

Pożegnanie ze światem szlacheckim

Pan Tadeusz to pożegnanie z przemijającym światem szlacheckim. Mickiewicz, opisując mieszkańców Soplicowa, wiedział, że już kilka lat później ich życie będzie wyglądać zupełnie inaczej: upadną nadzieje związane z Napoleonem, większość patriotów będzie musiała emigrować, sporo majątków szlacheckich popadnie w ruinę, a dzieci z rodzin szlacheckich nie będą już urządzać polowań i uczt, ale wyjadą do miast studiować i pracować. To właśnie oni stworzą nową grupę społeczną – inteligencję.

Słynne koncerty

Koncert Wojskiego
na rogu po zakończeniu polowania (Dyplomatyka i łowy). Rozpoczyna się opisem instrumentu (to przykład porównania homeryckiego – rozbudowanego, złożonego z wielu epitetów). Koncert to muzyczny opis kolejnych etapów polowania (pobudka myśliwska, obława, strzelanie, osaczenie zwierzyny, triumf po zakończeniu łowów). Z grającym Wojskim „współpracuje” przyroda – echo odpowiada mu i niesie w dal muzykę.

Koncert Jankiela
na cymbałach w czasie zaręczyn Zosi i Tadeusza (Kochajmy się!). To lekcja historii – Jankiel przywołuje najważniejsze momenty historyczne ostatniego półwiecza – od Konstytucji 3 maja aż do przybycia Legionów Dąbrowskiego.

Historia w koncercie Jankiela

Na prośbę Zosi, podczas jej ślubu, Jankiel wykonał koncert na cymbałach. Żyd cieszył się opinią najlepszego muzykanta. Gdy grał, wzruszali się wszyscy.

Koncert na ślubie Zosi rozpoczął od „Poloneza Trzeciego Maja”. Jego radosne rytmy u starszych budzą wspaniałe wspomnienia, a młodych porywają do tańca. Konstytucja 3 maja, z którą wiąże się ów polonez, była w owym czasie najbardziej postępową ustawą w Europie.

Potem Jankiel zmienia tony, które są nagle jak „zgrzyt żelaza po szkle”. Słuchacze byli zaskoczeni. Fałszywy akord brzmiał jednak z coraz większą siłą. Wszyscy zrozumieli szybko, że to historia konfederacji targowickiej, która była spiskiem magnatów przeciw reformom Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 maja. Kilku magnatów zwróciło się o pomoc do Rosji, czego skutkiem była wojna polsko-rosyjska, która doprowadziła do II rozbioru Polski. Dlatego Jankiel nawiązał swą muzyką do 1794 roku, szczególnie do rzezi Pragi, gdy generał Suworow po zdobyciu Warszawy wymordował mieszkańców prawej strony Wisły.

Następna część koncertu nawiązywała do losu żołnierza tułacza, który po III rozbiorze musiał opuścić kraj. W koncercie pojawiły się również wesołe dźwięki: takty „Mazurka Dąbrowskiego”. W 1797 roku we Włoszech powstały Legiony Polskie. Pod dowództwem Jana Henryka Dąbrowskiego miały u boku Napoleona walczyć o wolność naszego kraju.

Epopeja narodowa

Pan Tadeusz jest pisany wierszem (trzynastozgłoskowcem, a Epilog jedenastozgłoskowcem).

Ukazuje wszechstronnie społeczeństwo polsko-litewskie. Mamy tu przecież do czynienia z bohaterem zbiorowym – czyli cała akcja dotyczy nie jednego bohatera, ale zbiorowości (tu: mieszkańców Soplicowa i zaścianka).

Szczegółowe opisy życia, obyczajowości.

Wielowątkowość akcji.

Tłem losów bohaterów są ważne wydarzenia historyczne – tu: epoka napoleońska, czyli nadzieje Polaków i Litwinów związane z osobą Napoleona. To był naprawdę przełomowy moment, bo rok 1812 miał przynieść Polsce wolność. Niestety, nie udało się. Dodatkowo w Panu Tadeuszu pojawiają się wspomnienia Konstytucji 3 maja, powstania kościuszkowskiego, konfederacji targowickiej.

W epopei bardzo ważną rolę odgrywa narrator – nie tylko relacjonuje wydarzenia, ale często je komentuje, „wtrąca się” do opowieści – np. ostatnie słowa Księgi XII:
I ja tam z gośćmi byłem, miód i wino piłem,
A com widział i słyszał, w księgi umieściłem.

Inwokacja – każda epopeja od niej się rozpoczyna – to uroczyste wezwanie autora skierowane do boga lub muz z prośbą o natchnienie. Tu: inwokacja skierowana jest do ojczystej Litwy i do Matki Boskiej Ostrobramskiej.

Epopeja łączy w sobie elementy epiki, liryki i dramatu. I tak też jest w Panu Tadeuszu.
- Liryczna jest inwokacja, Epilog, miłosne wyznania, opis wiosny roku 1812 (początek Księgi XI).
- Dramatyczna – kłótnia w zamku (Księga V), bardzo dynamiczna narada w zaścianku (Księga VII), śmierć Jacka Soplicy (Księga X).
- A elementy epickie to: relacja z przebiegu wydarzeń, charakterystyka postaci, opisy przyrody i obyczajów itd.

Nie ma wątpliwości – Pan Tadeusz jest epopeją.

Ale wnikliwy czytelnik odnajdzie także elementy innych gatunków literackich:

baśni (opis matecznika, astronomii Wojskiego),
gawędy szlacheckiej (zwłaszcza w opowieściach Wojskiego lub w momentach, gdy narrator przyznaje się do niewiedzy),
powieści obyczajowej (gdy narrator wskazuje społeczne lub psychologiczne czynniki wpływające na działania bohaterów),
romansu (zwłaszcza w opisach zalotów Telimeny),
legendy (dzieje zamku Horeszków),
anegdoty (np. o Doweyce i Domeyce)
i sporo aforyzmów.

Uwaga!
Tytuł. Umieszczenie w tytule młodego Tadeusza jest zwodnicze. Nie jest on tu pierwszoplanową postacią – jest reprezentantem całej szlachty polskiej i dlatego nosi tak mało cech indywidualnych.

Fabuła – to wszystkie wydarzenia wspomniane w utworze: zabójstwo Stolnika, banicja Jacka, ale także pobyt Telimeny w Petersburgu, powstanie kościuszkowskie, targowica. Czas fabularny sięga przynajmniej 20 lat wstecz przed czasem akcji. Ale również wybiega w przyszłość w Epilogu – ukazującym środowisko emigrantów polskich już po roku 1830.

Niezbędnik historyczny

Zajrzyj tu, jeśli czegoś nie wiesz.

Co targowica dała Soplicom?
Targowica (1792) to haniebny spisek magnatów zawiązany przeciwko reformom Konstytucji 3 maja. Wewnętrzne walki w Polsce, jakie wywołała konfederacja targowicka (między zwolennikami reform konstytucji a zwolennikami magnatów), były pretekstem do zbrojnego ataku Rosji i ostatecznie zakończyły się II rozbiorem Polski.
Stolnik Horeszko był zwolennikiem reform i walczył z Rosjanami, a Jacek Soplica mimowolnie przyczynił się do zwycięstwa Moskali. Właśnie dlatego po śmierci Stolnika jego dobra w znacznej mierze przypadły rodzinie Sopliców.

Jakie powstanie przygotowywał Ksiądz Robak?
Marsz Napoleona na Moskwę w 1812 roku miał być sygnałem do powstania na Litwie, które wsparłoby wojska Napoleona i przyniosło Litwie wolność.

Rządzić kreskami
Jacek Soplica, chociaż nie posiadał zbyt dużego majątku, to „rodzinę Sopliców miał jakby w dowództwie,/ i trzystu ich kreskami rządził wedle woli” – czyli decydował, na kogo swój głos na sejmiku oddadzą członkowie rodziny Sopliców (a mieli tych głosów około trzystu).

Uwłaszczenie
Nadanie chłopom na własność ziemi przez nich użytkowanej (wcześniej musieli pracować na ziemi należącej do pana, teraz będą wolni, ziemia należeć będzie do nich). A więc Zosia i Tadeusz zwalniają chłopów z przymusowej pracy i rozdają im część ziemi.

Zajazd
Egzekucja zbrojna dekretu sądowego – brak sprawnej policji sprawiał, że często trudno było szlachcicowi odzyskać dobra, które sąd mu przyznał. Często więc szlachcic brał sprawy w swoje ręce – zbierał grupę sąsiadów i przyjaciół i napadał na posiadłość szlachcica, który był mu coś winien.

Pan Tadeusz – Adam Mickiewicz

Pan Tadeusz na egzaminie

Pan Tadeusz – pytania i odpowiedzi

Pan Tadeusz – wypracowanie egzaminacyjne

Pan Tadeusz – praca domowa

Jakie cechy wskazują, że Pan Tadeusz jest eposem?