Przeczytaj fragment:
Adam Mickiewicz
Pan Tadeusz
(…)
Słońce ostatnich kresów nieba dochodziło,
Mniej silnie, ale szerzej niż we dnie świeciło,
Całe zaczerwienione jak zdrowe oblicze
Gospodarza, gdy skończywszy prace rolnicze,
Na spoczynek powraca. Już krąg promienisty
Spuszcza się na wierzch boru i już pomrok mglisty,
Napełniając wierzchołki i gałęzie drzewa,
Cały las wiąże w jedno i jakoby zlewa,
(…)
I wnet sierpy gromadnie dzwoniące
We zbożach i grabliska suwane po łące
Ucichły i stanęły, tak pan Sędzia każe,
U niego ze dniem kończą pracę gospodarze.
„Pan świata wie, jak długo pracować potrzeba,
Słońce, Jego robotnik, kiedy znidzie z nieba,
Czas i ziemianinowi ustępować z pola.”
Tak zwykł mawiać pan Sędzia; a Sędziego wola
Była ekonomowi poczciwemu świętą;
(…)
Właśnie z lasu powracało towarzystwo całe
Wesoło, lecz w porządku, naprzód dzieci małe
Z dozorcą, potem Sędzia szedł z Podkomorzyną,
Obok pan Podkomorzy otoczon rodziną;
Panny tuż za starszemi, a młodzież na boku;
Panny szły przed młodzieżą o jakie pół kroku
(Tak każe przyzwoitość); nikt tam nie rozprawiał
O porządku, nikt mężczyzn i dam nie ustawiał,
A każdy mimowolnie porządku pilnował,
Bo Sędzia w domu dawne obyczaje chował
(…)
(Fragment Księgi I Gospodarstwo)
Tekst źródłowy
Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem to epopeja szlachecka Adama Mickiewicza.
Powstawała w latach 1832-1834; wydana została w 1834 roku w Paryżu. Do jakich tematów może inspirować autorów CKE powyższy fragment?
Przykładowe tematy:
- 1. W oparciu o przytoczony fragment Pana Tadeusza oraz znajomość całego dzieła (i innych lektur romantycznych) zrekonstruuj portret ówczesnej szlachty polskiej.
- 2. Pan Tadeusz jest księgą opisującą potęgę i piękno tradycji. Udowodnij to w oparciu o powyższy fragment i znajomość całej lektury.
- 3. Romantycy dostrzegali i doceniali więź człowieka z naturą, często opisywali jej piękno. Czy powyższy fragment Pana Tadeusza i całe dzieło potwierdzają ten pogląd?
Punkty za kompozycję…
Czyli jeszcze raz:
- Trójdzielny układ: wstęp, rozwinięcie, zakończenie.
- Pamiętamy o akapitach – nowa myśl, pogląd – od akapitu, to ważne.
- W zakończeniu dokonujemy podsumowania – jeszcze raz pokrótce powtarzamy tezę i swoje wnioski.
Punkty za fakty…
To coś, czego nie unikniemy.
- Jeśli będziesz rekonstruować portret szlachty – każde konkretne zdanie o jej cechach, przykład czynu czy osoby to punkt.
- Jeśli będziesz opisywać obyczaj – za wskazanie w cytowanej części i potem przywołanie przykładu lektury – punkty, punkty, punkty.
- Jeśli natura w literaturze romantyzmie jest taka ważna i wszechobecna to: gdzie jest w przytoczonym fragmencie?
Jakie przykłady przywołasz?
Punkty za wnioski
Do tych punktów potrzebna jest wiedza o wymowie lektury, jej przesłaniu. Kto pamiętał kodeks ludowy z Dziadów części II – nie miał problemów na próbnym. Tak samo w powyższych przykładach:
- Piszesz o szlachcie – na pewno dostaniesz punkt za uwagę o zabiegu idealizacji. Mickiewicz wszak stworzył portret wyidealizowany, bliski swojemu sercu, „wybielony”siłą wspomnienia dziecinnych lat i tęsknoty za ojczyzną.
- Tradycja i obyczaj – są siłą narodów. Mickiewicz tak bardzo akcentował potrzebę pielęgnowana obyczajów, ponieważ są one spoiwem, jednoczą społeczeństwo, pomagają przetrwać niewolę.
- Jeśli temat natury – także ukłoni się i opłaci w punktacji wiedza o romantyzmie. W tej epoce natura nie była tylko tłem zdarzeń, była uważana za ważną siłę, wręcz istotę współistniejącą z człowiekiem. A wiadomości o Panu Tadeuszu? Tam piękno ojczystego kraju ma walor patriotyczny, jest jednym z elementów sielankowego świata przeszłości, jest wzorcem do budowania ludzkich, prawidłowych sposobów życia – bo jest dziełem Boga.
Literacki portret sarmacki
Postaw tezę.
Pan Tadeusz jest nazywany epopeją szlachecką.
Dlaczego?
Bo jest wspaniałym, literackim portretem szlachty polskiej z przełomu wieków XVIII i XIX. Daje obraz życia polskiego dworu, wprawdzie poddany zabiegowi idealizacji, ale barwny, optymistyczny, słoneczny.
Użyj sformułowań:
- portret literacki
- idealizacja
- obraz o cechach sielanki (uwaga – nie można nazwać Pana Tadeusza całkowitą sielanką, przedstawia także kłótnie, tragedie, ciemniejsze strony szlacheckiego życia
- portret malowany tęsknotą za dawną Polską
- portret sentymentalny
Co rozwijać?
- Czerpiemy z fragmentu.
Najpierw – i zawsze o tym pamiętaj – przeanalizuj przytoczony fragment. Co (a raczej kogo) tam mamy, jeśli chodzi o portret szlachecki?
Wzór idealnego, dobrego i sprawiedliwego gospodarza – to Sędzia, pan na Soplicowie. Pozwala pracować tylko do zmierzchu, ze słońcem nakazuje udać się na spoczynek. Podobny w tym do Boga – bo i jest Bogiem na swoich włościach. Pilny obserwator natury, szanuje jej prawa. Szanuje też tradycję – o czym wiemy ze słów „Sędzia w swym domu obyczaje chował”, ale i z innych fragmentów dzieła.
- Co jeszcze pamiętamy z epopei?
Sędzia jest patriotą, jest rozważny i sprawiedliwy. Jest prawy, chętnie pomaga krewnym i przyjaciołom, interesuje się sprawami kraju. Jest ostoją rodziny – wychowuje Tadeusza, jest po staropolsku gościnny. Nosi tradycyjny kontusz szlachecki – pielęgnuje tradycję narodową. Można powiedzieć, że dzięki takim ludziom przetrwał naród, Sędzia skupia pozytywne cechy polskiego Sarmaty.
- Odnosimy się do całości dzieła
a) inne postacie
b) po co idealizacja?
c) przekrój społeczny. Nie sam Sędzia reprezentuje szlachtę. I nie wszyscy bohaterowie dzieła Mickiewicza są idealni.- Jacek Soplica zanim dokona przemiany swojej osobowości, sporo nagrzeszy.
- Hrabia – arystokrata, zapatrzony w obce mody nie docenia piękna i walorów ojczystego kraju.
- Portretu szlachty dopełniają postacie drugoplanowe – na przykład Protazy i Gerwazy – wierni swoim rodom, patriotyczni, dumni, ale mściwi, pamiętliwi, zacięci w gniewie.
- Warto przyjrzeć się uważniej drobnej, zaściankowej szlachcie. Impulsywna, kłótliwa, zapalczywa, gotowa do zajazdu na sąsiada. Dumna ze swojego pochodzenia, ale tak naprawdę drobna szlachta zaściankowa pracuje na roli jak chłopi, odróżnia się od nich tylko ubiorem.
- Dzieło Mickiewicza nie jest w pełni sielanką.
Zostały tu przedstawione także wydarzenia ukazujące szlachtę w nie najlepszym świetle: błahe spory, poważne kłótnie, nieposzanowanie prawa, zapalczywość, prowadząca aż do zajazdu. Zostały jednak ukazane z…. humorem i sentymentem! Ciemne strony szlacheckiego charakteru nie drażnią odbiorcy poważnie, jesteśmy skłonni wybaczyć szlachcie jej wady, bowiem … szlachta jest podzielona i zwaśniona, ale gdy przychodzi do walki z prawdziwym wrogiem, to potrafi się zjednoczyć. A na końcu utworu wszystkie spory zostają rozwiązane.
- Po co Mickiewicz idealizował?
Bo pragnął stworzyć i utrwalić taki obraz ojczyzny, jaki kochał i pamiętał z lat dziecinnych. Chciał, żeby jego emigracyjni czytelnicy mogli ten kraj pięknie wspominać. Najważniejszy nie był więc realizm, ale pełen miłości urok wspomnienia.
Mamy zatem na portrecie Mickiewiczowskim szlachtę – patriotyczną, wierną obyczajom, odważną, bitną. Ale też: kłótliwą, egoistyczną, skłonną do bójek i pijatyk…
Wyciągnęliśmy już wniosek, że nie jest to świat idealny. Poza tym jest to, jak widać, grupa zróżnicowana! Autor rysuje obraz szlachty od jej warstw najwyższych – magnackich, arystokratycznych – jak Horeszko albo Hrabia – po drobną szlachtę zaściankową, żyjącą podobnie jak chłopi. Za zauważenie tej struktury i zróżnicowania klasy społecznej, jaką była szlachta – także należą się autorowi pracy punkty.
Jak popisać się szerszą wiedzą?
- Poprzez odniesienie do innych znanych Ci utworów literackich o szlachcie. Do Zemsty Fredry. Do Trylogii Henryka Sienkiewicza. To podobne wizerunki literackie – tak jak Mickiewicz kreują portret pełen sentymentu do przeszłości. Kto nie lubi Pana Zagłoby, kto nie płacze nad bohaterską śmiercią Małego Rycerza? Powyższe utwory składają się na polski pomnik literacki przeszłości narodu.
- Były też filmowane! Zawsze można pokusić się o zdanie o portrecie filmowym – zaznaczyć, że zna się wykonawców i wymowę, ale nie warto rozpisywać się na zbytnio, jeśli temat tego nie wymaga.
- Wzmocnisz swoją pracę jeśli nawiążesz do zjawiska sarmatyzmu – tak krytykowanego w oświeceniu. Jeśli pamiętasz satyry Ignacego Krasickiego – Pijaństwo, Żona modna, Do króla – w tych utworach poeta wyśmiewał sarmackie wady. W Panu Tadeuszu mamy do czynienia z pozytywnym obliczem sarmatyzmu – takim, który miał pocieszać serca i budzić dumę z przeszłości.
Kwestia zakończenia
Odpowiedz na pytanie tematu!
Uwaga!
To jest ważne – w zakończeniu powinno znaleźć się podsumowanie pracy, klarowna odpowiedź na pytanie lub polecenie zawarte w temacie. I tak – jeśli pracujemy nad tematem: zrekonstruuj portret – to w zakończeniu należy dokonać małej rekonstrukcji: kogo i jak sportretował Mickiewicz. Nie trzeba pisać czy to prawda czy nie i jak ów portret oceniamy – bo temat o to nie pyta. Gdyby brzmiał – twoje opinie o przedstawionym wizerunku szlacheckim – to wtedy co innego.
Przykład:
„Pan Tadeusz”, to najważniejsze polskie dzieło przedstawiające barwny portret szlachecki. Pokazuje społeczność zróżnicowaną, niejednorodną, ale połączoną tęsknotą za utraconą ojczyzną. Nie jest to świat idealny – szlachta obok zalet ma wady, lecz te przedstawione zostały z sentymentem i wyrozumiałością. Skłonna do kłótni – zdolna do zgody. Możemy powiedzieć, że tak jak Jackowi Soplicy, tak całej szlachcie polskiej wieszcz udziela rozgrzeszenia, swoistej rehabilitacji.
Piękno i siła krajobrazu
Wstęp
Na wypadek tematu pracy o obyczajach i tradycji dobrze mieć w zanadrzu ciekawy cytat. Na przykład:
Tradycja służy zachowaniu porządku świata. Jeśli ją złamiemy – świat się skończy.
Paulo Coelho
Albo nawet z przywołanego fragmentu lektury:
Bo Sędzia w domu dawne obyczaje chował.
Przytoczony cytat należy tylko ładnie zagospodarować – w słowach Coelho jest wszystko czego nam potrzeba. Mickiewicz czuł to samo co współczesny pisarz – że to, co trzyma porządek świata, to tradycja. Dlatego stworzył dzieło, które śmiało można nazwać księgą polskiej tradycji i obyczaju szlacheckiego.
Jak rozwijać?
Zaczynamy od przywołanego fragmentu. Jaki tu obyczaj opisano? Oto grupa szlachty powraca do dworu ze spaceru. Nie idą byle jak – powracają do domu w odpowiednim szyku (przytocz w jakim – za to będzie punkt) zauważ – nikt ich nie ustawia – pilnują sami obyczaju, bo tego wymaga gospodarz domu – Sędzia.
Czemu tak pielęgnuje dawne obyczaje?
Bo widzi w nich ostoję polskości gwarancję istnienia dawnego świata.
Co z tego wynika?
Szlachta to ludzie grzeczni, respektujący zasady dobrego wychowania, pełni szacunku dla starszych. Dobre obyczaje odgrywają w tym środowisku bardzo dużą rolę; wydają się wręcz rzeczą naturalną.
Odnosimy się do całości dzieła:
- Wspomnij inne szlacheckie obyczaje opisywane w Panu Tadeuszu:
- mogą to być uczta,
- sposób zasiadania przy stole,
- zachowywanie się wobec dam,
- grzybobranie, polowanie, ślub,
- zwyczaj częstowania czarną polewką niechcianego kawalera.
- Możesz przyjrzeć się dokładniej wybranemu obrządkowi, temu który najlepiej pamiętasz, który najbardziej ci się spodobał, i omówić jego przebieg, sens, koloryt.
- Zwróć uwagę na to, że obyczaje szlacheckie zostają też przeciwstawione obyczajom zagranicznym.
Dlaczego?
Bo symbolizują polskość, a to w dobie zaborów było bardzo ważne. Nie wszystkie zwyczaje są zresztą godne pochwały. Zajazd, wieczne spory: o zamek, o charty, o niedźwiedzia…
- Możesz przywołać i opisać postacie związane z dawnymi polskimi tradycjami szlacheckimi. Będą to na przykład Sędzia jako gospodarz dworu, Wojski, który gra na rogu podczas polowania, czy Maciek Dobrzyński. Są to różne osoby, ale łączy je właśnie pielęgnowanie dawnych polskich obyczajów, patriotyzm, poszanowanie prawa, dbałość o wspólne dobro.
- Do obyczaju należy też kwestia stroju – Zosia na przykład lubiła strój szlachecki, choć ciotka Telimena próbowała stroić ją w zagraniczne krynoliny, Sędzia nosił kontusz – w wierności tradycyjnemu strojowi kryje się szacunek dla własnego kraju i jego historii.
Jak popisać się szerszą wiedzą?
Poprzez nawiązanie do innych utworów – obyczajowość szlachty ukazana jest także w Zemście Fredry, W Chłopach Reymonta (czytałeś fragment dotyczący wesela Boryny – obyczaje innej grupy społecznej – mianowicie chłopstwa, a kto pamięta Krzyżaków i obyczaj rycerski – na przykład pojedynki lub okrycie Zbyszka nałęczką – śmiało może ten przykład literacki przytoczyć. Zawsze z komentarzem – dają nam obraz z przeszłości, łączą ludzi, ustanawiają porządek danego świata.
Uwaga – funkcja w utworze.
Może zaistnieć taki wariant tematu, bo autorzy testów bardzo lubią pytać o funkcję w utworze. Na przykład nagromadzenia staropolskich obyczajów. Z pewnością wskażemy, że:
- przytoczenie obyczajów polskich wprowadza swoisty ciepły, bliski, rodzinny klimat
- podkreśla patriotyzm dzieła
- szerzy wiedzę o dawnych obyczajach
- uczy o tym, jak niegdyś bywało
- jest składnikiem atmosfery i słonecznej idyllicznej przestrzeni stworzonej w Panu Tadeuszu.
Zakończenie
Znów podsumowujące:
- Obyczaje i tradycja są siłą narodów, są piękne i budzą nostalgię.
- Obrazują szacunek ludzi do siebie i do przodków.
- Porządkują świat, określają sposoby stroju, spożywania posiłków, rozrywki.
- Stanowią o trwałości narodów.
Natura
Gdyby piękno natury miało być tematem wypracowania – to romantyzm jest chyba najlepszą epoką z możliwych, by o tym pisać, pisać i pisać. Zakochani w pięknie przyrody poeci sławili jej piękno – i postępując trybem takim jak w powyższych przypadkach, łatwo znajdziemy mnóstwo przykładów.
Wstęp
Wystarczy mocna teza:
Natura współistnieje w literaturze romantyzmu z człowiekiem, jest świadkiem wydarzeń, współodczuwa, żyje. Bywa piękna, tajemnicza, mroczna, przyjazna. A w Panu Tadeuszu – jest też ważnym komponentem struktury świata – jej uroda jest pięknem ojczyzny, takim jakiego nie ma w żadnym zakątku ziemi, przyczynia się do sielankowego obrazu kraju dzieciństwa poety. Tu, w Soplicowie będzie piękna i burza, i chmury, i różnorodność grzybów, i mrówki, a nawet muchy. Poeta wspomina urok litewskiej przyrody na paryskim bruku, jako wygnaniec i tułacz. Warto dostrzec to przeciwstawienie:
- teraźniejszość – to miasto i smutek
- przeszłość– to wieś i radość istnienia.
A zatem – jeśli powiedzieliśmy już sobie, że Pan Tadeusz to bogaty i barwny obraz życia ówczesnej szlachty, rejestr jej obyczajów, to możemy śmiało dodać, że ważnym elementem tego obrazu jest litewska natura. A teraz nic tylko to udowodnić!
Jak rozwijać?
Po pierwsze – sprawdzamy rzecz w przytoczonym fragmencie:
- Na początku mamy opis zachodu słońca (to motyw typowy dla sielanek, pamięta ten, kto czytał wiersze staropolskie) a trzeba zauważyć, że Mickiewicz porównuje słońce do oblicza gospodarza – czerstwego i rumianego – daje to odbiorcy poczucie bezpieczeństwa i istnienia boskiej opieki nad światem.
- Tu w soplicowskim dworze ludzie żyją w zgodzie z naturą. Wstają ze słońcem i ze słońcem kończą pracę. Zmierzch łączy różne elementy krajobrazu i każe ziemi i ludziom zasnąć.
- Można w pracy przytoczyć jakiś ulubiony opis, który utkwił w pamięci – słynny opis chmur polskich w opozycji do włoskiego, nudnego nieba lub bór czy szczegółowy rejestr soplicowskich grzybów…
Jak popisać się szerszą wiedzą
- Przypomnieniem twórczości renesansowej – uroki dworu polskiej wsi opisywał Jan Kochanowski, także Mikołaj Rej. Nie jest to zatem tradycja nowa w polskiej literaturze, Mickiewicz jest raczej mistrzowskim kontynuatorem motywu ważnego w naszej kulturze.
- Wspomnieniem Jana Jakuba Rousseau – francuskiego pisarza oświeceniowego, który nawoływał do życia w bliskości z naturą jako jedynie prawdziwego i zdrowego.
- Obserwacją różnych ujęć przyrody w literaturze i sztuce romantyzmu. Przyroda w Panu Tadeuszu jest przyjazna, buduje życzliwy, bezpieczny świat wokół człowieka. Ale w Sonetach krymskich w Balladach, na obrazach Caspara Friedricha – wygląda zupełnie inaczej, bywa groźnym, potężnym, czasem złowrogim żywiołem.
Na zakończenie:
Znów suma powyższych wniosków:
- Jaka jest natura w dziele Mickiewicza, jaką rolę odgrywa, jakie przykłady pozostają w pamięci czytelnika?
- Jest taki cytat z Pana Tadeusza, którym można zgrabnie zamknąć właściwie wszystkie powyższe warianty wypracowań:
Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
Święty i czysty jak pierwsze kochanie.
(Epilog)
Zobacz:
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza jako portret szlachty polskiej.
Jakie warstwy społeczne przedstawione zostały w Panu Tadeuszu?
W jaki sposób Mickiewicz ukazuje pejzaż ojczyzny w Panu Tadeuszu?