Chłopi – wielka epopeja Reymonta, dzięki której pisarz został uhonorowany literacką Nagrodą Nobla. Na pierwszym planie rozgrywają się dzieje rodziny Borynów i wsi polskiej – Lipiec.
Chłopi Władysława Reymonta
Fabułę dzieła można uporządkować, ujmując ją w trzech warstwach:
- Dzieje społeczności wiejskiej – w tym głównych bohaterów
- Rzecz dzieje się we wsi Lipce, bez konkretnego określenia czasu historycznego, choć pewne ślady wskazują na okres 20 lat po powstaniu styczniowym.
- Głównym bohaterem powieści są chłopi – społeczność lipiecka występuje tu jako bohater zbiorowy.
- Postacie jednostkowe, których losy obserwujemy, to Maciej Boryna i jego syn Antek, Hanka – żona Antka oraz Jagna – najpiękniejsza panna we wsi, późniejsza żona Boryny, a potem wdowa po nim.
- Ważne role odgrywają także wójt, ksiądz, młynarz, Dominikowa oraz biedota wiejska – parobek Kuba i żebraczka Agata.
- Ich dzieje zostały przedstawione w czasie czterech pór roku – jesieni, zimy, wiosny, lata.
- Ciąg fabuły
To warstwa świąt dorocznych, odpustów, obrzędów i obyczajów. Nie są one bynajmniej tłem akcji. Oto trwa rok obyczajowo-obrzędowo-liturgiczny, który składa się z powtarzalnych zwyczajów, wróżb, przesądów – a one organizują życie wsi. Przykładem wydarzeń tej warstwy fabularnej są: Boże Narodzenie, Wielkanoc, odpust.
- Warstwa fabuły
To rytm pór roku – kolejnych etapów prac rolniczych związanych z odpowiednią porą: wiosną, jesienią itd. Rytm przyrody i prace w polu są silnie związane. Tu czas wyznaczają: wykopki czy żniwa – jako ważne, niezmienne wydarzenia roku regulujące życie ludzi na wsi.
Wyżej wymienione warstwy fabularne nakładają się na siebie i tworzą spoistą całość – nierozerwalny związek
- działań człowieka,
- jego obyczaju,
- przyrody.
Reymont formułuje przesłanie powieści:
- świat taki nie ma początku i końca, wszystko, co ważne, jest w nim niezmienne i powtarzalne – święto i praca człowieka,
- losy indywidualne człowieka są uzależnione od społeczności, w której istnieje, od jej praw i jej pracy,
- człowiek żyje w pełnym zespoleniu z przyrodą i odwiecznym prawem tradycji.
Kompozycja
Chłopi jako dzieło złożone mają cechy:
- epopei,
- powieści realistycznej,
- powieści naturalistycznej,
- powieści impresjonistycznej.
Chłopi są epopeją, ponieważ:
- Dzieło cechuje:
- rozlewność i szczegółowość opisu,
- uniwersalizm czasu i miejsca,
- mitologizacja postaci,
- sceny batalistyczne.
- Prezentuje losy kilku postaci na tle konkretnej społeczności.
- Przemawia za tym także fakt istnienia bohatera zbiorowego; wśród występujących tu postaci trudno byłoby wskazać tę najważniejszą, każda z nich nabiera znaczenia dopiero na tle całości.
- Czas, jak to w epopei, też jest przełomowy. W życie mieszkańców Lipiec zaczynają się wdzierać nowe zjawiska: emigracja zarobkowa, kolonizacja niemiecka. Przełomowe wydarzenia typu: wojna zastępuje ogół przemian, jakim podlega wieś i konflikt z dworem.
- Bitwa z dworskimi jest doskonałą sceną batalistyczną.
- Mistrzowsko zrealizowany jest realizm szczegółu (dokładny opis targu, żniw, kobiet pracujących przy wykopkach) i tym samym retardacji – czyli zabiegu wstrzymującego akcję, zwiększającego napięcie właśnie przez opis.
- Autor dokonuje także mitologizacji – upodabnia nieco bohaterów i ich dzieje do mitu – czyli czegoś trwałego, funkcjonującego w odwiecznej świadomości społeczeństw.
- Do konwencji eposu nawiązują też patetyczne opisy śmierci trojga bohaterów: Kuby, Boryny i Agaty.
Chłopi są powieścią realistyczną
- w tej warstwie, która dotyczy obyczajowości,
- hierarchii społecznej na wsi,
- stosunku dwór – wieś,
- sytuacji ekonomicznej chłopów,
- a nawet w obserwacji ludzkiej psychiki.Są to często partie opisowe – zestawy realistycznych, zgodnych z rzeczywistością obrazów wsi.
Chłopi są powieścią naturalistyczną
- Elementy naturalizmu to:
- podporządkowanie życia ludzi rytmowi przyrody;
- ekspozycja roli, jaką odgrywa w życiu człowieka popęd płciowy, na przykładzie Jagny;
- liczne fragmenty o naturalistycznym wydźwięku, jak np. epizod, w którym Kuba obcina sobie nogę.
- Biologicznym prawem rządzącym życiem lipieckich chłopów jest instynkt płciowy. Najpełniej uosabia go Jagna, ale kierują się nim wszyscy: Maciej Boryna, Antek, Mateusz.
- Opisywany przez Reymonta świat rządzi się jeszcze jedną typowo biologiczną (a więc bliską naturalizmowi) zasadą: niezwykle liczy się w nim siła. Na tych, którzy potrafią walczyć o swoje, reszta gromady patrzy z szacunkiem.
- Obydwa instynkty: płciowy i posiadania ziemi są podporządkowane najwyższej wartości – instynktowi życia.
Elementy impresjonizmu i symbolizmu
- Chłopi obfitują w opisy. Kształt i barwy opisywanych obrazów są impresjonistyczne. Swoją malarskością, doborem kolorów, perspektywicznym spojrzeniem spełniają założenia impresjonizmu.
- Z kolei istnieją w utworze także sceny symboliczne – najlepszym przykładem jest śmierć Boryny, w pełni wiosny, na polu – czyli na ziemi, z którą związane było jego życie i związać się musiała jego śmierć.
Narracja w Chłopach
- Narrator w Chłopach posługuje się językiem poddanym stylizacji, gawędziarskim, świetnie odtwarzającym opisywany świat.
- Reymont stosuje gwarę stworzoną z różnych dialektyzmów Polski – elementy gwary zostają wplecione w język literacki. W efekcie – język stwarza iluzję wiejskiego świata, ale zarazem tworzy poważny epos o życiu wsi.
- Stosuje też stylizację językową – używa w dialogach gwary łowickiej bez mazurzenia, w partiach odautorskich różnych odmian polszczyzny.
.
Skrót wydarzeń:
- Ślub starego Macieja Boryny z Jagną.
- Spór Macieja z Antkiem o schedę i o Jagnę.
- Antek wraz z rodziną wyprowadza się z domu.
- Romans Jagny z Antkiem.
- Bójka o las z dworskimi (Do lasu chłopi mieli prawo na zasadzie popańszczyźnianych serwitutów, pan rozpoczął wyrąb drzew, czym wzbudził bunt i protest chłopów. Doszło do bitwy i uwięzienia lipieckich chłopów).
- Uwięzienie mężczyzn.
- Choroba i śmierć Boryny (pełna wiosna).
- Powrót mężczyzn z więzienia.
- Liczne romanse Jagny: m.in. z wójtem, próba uwiedzenia młodego kleryka Jasia, co wzbudziło gniew gromady lipieckiej.
- Wywózka Jagny na gnoju – wykluczenie jej ze społeczności wiejskiej.
Zapamiętaj!
Osią fabularną jest konflikt Macieja i Antka Borynów. Dwie namiętności powodują tę rodzinną nienawiść: kobieta (Jagna, której obaj pożądają) i ziemia (scheda rodzinna, do której Antek jako syn ma prawo).
.
Bohaterowie Chłopów
Maciej Boryna
Zamożny i szanowany gospodarz, ojciec czworga dzieci, wdowiec. W chwili rozpoczęcia utworu liczy sobie 58 lat. Bogacz lipiecki realizuje typ gospodarza z prawdziwego zdarzenia, rządzącego twardą ręką w swoim małym państewku oraz prezentuje prawdziwą, chłopską mentalność gospodarza zrośniętego z ziemią.
Jest symbolem władzy rodzicielskiej i gospodarskiej. Powiela też schemat z literatury romansowej – starszego mężczyzny, który żeni się z młodą dziewczyną, po czym staje się ofiarą zdrady małżeńskiej.
Cechy Boryny
- Odważny, dumny, może poszczycić się patriotyczną przeszłością – brał udział w powstaniu styczniowym, o czym wspomina pan Jacek.
- Pracowity, silny i bardzo przywiązany do ziemi – nie pozwala podzielić majątku, w związku z czym popada w konflikt z synem. Zawzięty i uparty – cechy przypisywane chłopstwu.
- Ma silną osobowość i charyzmę – chłopi uznają go za swego przywódcę i jest on dla nich autorytetem, choć nie piastuje żadnego stanowiska.
- Apodyktyczny, surowy i niekiedy bezwzględny nawet wobec najbliższych.
Ważna scena – opis śmierci Boryny. Jest to scena symboliczna, przyjmuje wymiar sakralny – gospodarz umiera na swojej ziemi, dokonując ostatniego siewu, tym samym oddaje się w pewien sposób ziemi, na której pracował i którą uważał za najwyższą wartość.
Antek Boryna
Porywczy, młody, zazdrosny. Nie tylko o Jagnę, ale też o ziemię, dziedziczenie, znaczenie w rodzinie. Buntował się przeciw ojcu, kochanek Jagusi, niewierny mąż Hanki – w końcu godzi się z ojcem, wraca do żony. Jest podobny do ojca:
- tak samo uparty, hardy i ambitny,
- z ojcem łączy go także przywiązanie do ziemi i nieustępliwość,
- porywczy, miewa zmienne nastroje, mściwy,
- łatwo ulega namiętnościom, czego dowodzą jego miłość do Jagny i nienawiść do ojca,
- przebiegły, podporządkowany grupie społecznej – nie chcąc narazić się wsi, nie staje w obronie kochanki.
Jagna
Główna bohaterka Chłopów, najładniejsza panna we wsi, wychodzi za mąż za starego Borynę.
- Wyróżnia się niezwykłą urodą – jest piękną, bujną blondynką. Stanowi obiekt pożądania mężczyzn i zazdrości kobiet.
- Pochodzi z dość zamożnej rodziny i jest oczkiem w głowie matki, która chce dla niej znaleźć dobrą partię. Jagna to postać symboliczna.
- Jest symbolem naturalnej namiętności, obiektem pożądania, kobiecym obrazem ludzkich żądz, seksualności. Porównana do ziemi – płodna, takie ukształtowanie postaci jest zgodne z duchem naturalizmu.
- Moralność niewielką odgrywa rolę w jej poczynaniach – Jagusia za każdym razem ulega „wewnętrznej niemocy”, daje się kierować instynktowi.
- Cechuje ją nieokiełznany temperament erotyczny, ale i duża wrażliwość. Ma zdolności manualne, robi najpiękniejsze we wsi wycinanki. Według Reymonta Jagna nie jest zła, zepsuta, nie jest też mądra – po prostu wciąż gotowa do miłości – jak matka ziemia.
- Jagna jest „inna” – różni się od wiejskich kobiet – ma inny stosunek do ziemi, obyczajów, łamie przyjęte normy. Środowisko chce pozbyć się takiego odmieńca – Jagna należy do kręgu postaci zbuntowanych, wyobcowanych ze swojego środowiska.
- Uosabia księżniczkę, archetyp kobiety, o którą – jak w micie – walczy ojciec i syn, władca i następca. Jest przykładem jednostki wykluczonej ze społeczności, ponosi ciężką karę za swoją odmienność.
.
Reymont otrzymał Nagrodę Nobla, ponieważ:
- Podjął problematykę społeczności chłopskiej, przedstawił całokształt uniwersalnej, zawieszonej w czasie wsi, zobrazował mentalność chłopa – nie tylko polskiego. Obraz ten jest wielobarwny, wielostronny i prawdziwy.
- Ukazał nie tylko nędzę wieśniaków (jak np. czynili to Konopnicka, Kasprowicz, Żeromski), lecz cały przekrój zhierarchizowanej społeczności – od bogatych gospodarzy po biedotę w rodzaju Kuby.
- Uniwersalne jest także przywiązanie chłopa do ziemi – cenniejszej niż pieniądze – ziemi ojców. Ziemia sama w sobie jest wartością, tradycją i miłością człowieka, który na niej urodził się, wychował, pracuje i umiera.
- Reymont stworzył w powieści suwerenne państewko ludzi: jest tu władca i jego młoda żona, jest książę zabiegający się o sukcesję tronu i o przychylność młodej królowej, jest tu odwieczna, erotyczna skłonność młodych ku sobie, zazdrość wiernej żony i zazdrość starego męża – czyli zasób uczuć, zachowań i procesów od wieków prześladujących człowieka, przypisanych mu i definiujących jego człowieczeństwo.
Były one w mitach greckich, w Biblii, w literaturze wszystkich epok. Powracają w Chłopach – tym jaskrawiej widoczne, że zarysowane w uniwersalnym, bez czasu i bez przynależności – państewku. Dopiero w takiej sytuacji widać prawdę o psychice człowieka – o sile namiętności i tradycji w jego życiu.
- Problematyka dzieła wykracza więc poza wiejski konkret i podejmuje kwestie ogólnoludzkie, filozoficzne:
- ludzkie namiętności,
- związek człowieka z naturą,
- mentalność i system wartości chłopów,
- walka o władzę,
- rywalizacja o kobietę,
- związek człowieka z ziemią.
Zobacz:
Zaprezentuj zawartość treściową powieści Reymonta pt. Chłopi
Człowiek częścią natury na podstawie fragmentu Chłopów Władysława Stanisława Reymonta.
Na czym polega artystyczna złożoność kompozycji Chłopów Reymonta?
Dlaczego powieść Reymonta Chłopi nagrodzono literacką Nagrodą Nobla?