Odwołując się do poniższego fragmentu dzieła i całej epopei narodowej, ukaż, w jaki sposób zostało sportretowane środowisko szlacheckie w Panu Tadeuszu.

Adam Mickiewicz

Pan Tadeusz

(…)
Słońce ostatnich kresów nieba dochodziło,
Mniej silnie, ale szerzej niż we dnie świeciło,
Całe zaczerwienione jak zdrowe oblicze
Gospodarza, gdy skończywszy prace rolnicze,
Na spoczynek powraca. Już krąg promienisty
Spuszcza się na wierzch boru i już pomrok mglisty,
Napełniając wierzchołki i gałęzie drzewa,
Cały las wiąże w jedno i jakoby zlewa,
(…)
I wnet sierpy gromadnie dzwoniące
We zbożach i grabliska suwane po łące
Ucichły i stanęły, tak pan Sędzia każe,
U niego ze dniem kończą pracę gospodarze.
„Pan świata wie, jak długo pracować potrzeba,
Słońce, Jego robotnik, kiedy znidzie z nieba,
Czas i ziemianinowi ustępować z pola.”
Tak zwykł mawiać pan Sędzia; a Sędziego wola
Była ekonomowi poczciwemu świętą;
(…)
Właśnie z lasu powracało towarzystwo całe
Wesoło, lecz w porządku, naprzód dzieci małe
Z dozorcą, potem Sędzia szedł z Podkomorzyną,
Obok pan Podkomorzy otoczon rodziną;
Panny tuż za starszemi, a młodzież na boku;
Panny szły przed młodzieżą o jakie pół kroku
(Tak każe przyzwoitość); nikt tam nie rozprawiał
O porządku, nikt mężczyzn i dam nie ustawiał,
A każdy mimowolnie porządku pilnował,
Bo Sędzia w domu dawne obyczaje chował
(…)
(Fragment Księgi I. Gospodarstwo)

Komentarz

Czekającym cię zadaniem jest rozstrzygnięcie, jak Mickiewicz sportretował szlachtę. Czy ten obraz zgadza się ze znaną nam rzeczywistością historyczną? I czy jest to obraz przedstawiający szlachtę w dobrym świetle? Nie ma jednej, ustalonej odpowiedzi na to pytanie, jej wybór będzie należał do Ciebie. Temat ten wymaga oczywiście dobrej znajomości zdarzeń i postaci pojawiających się w tekście.

Wyjaśnienie zadania

Temat nie jest trudny, wymaga jednak wyjścia poza prezentowany fragment – dobrej znajomości dzieła. Jego zaletą jest to, że można do niego podejść na wiele różnych sposobów. Przywołaj ważne Twoim zdaniem sceny i ważnych bohaterów; jak najczęściej przywołuj konkretne fragmenty tekstu.

Najprostszy plan pracy

przybliżenie okoliczności powstania dzieła;

wykazanie, że czas i okoliczności powstania wpłynęły na jego kształt;

wskazanie przykładowych 2 – 3 fragmentów, w których wyraźnie widać, że środowisko szlacheckie jest wyidealizowane (np. cytowany fragment Księgi I);

wskazanie przykładowych 2-3 fragmentów, które zaprzeczają sielankowej wizji środowiska szlacheckiego (np. absurdalny zajazd, awanturnictwo szlachty zaściankowej);

udowodnienie, że Pan Tadeusz to przekrój środowiska szlacheckiego (w tym celu przywołaj bohaterów reprezentujących różne warstwy: Stolnik Horeszko – magnat, Telimena – rezydentka, Maciek Dobrzyński – szlachta zaściankowa, gołota, Asesor – szlachta pracująca, Wojski – średnio zamożna szlachta);

wymienienie 2 – 3 ważnych obyczajów i zajęć szlacheckich opisanych w utworze, np. polowanie, grzybobranie, organizowanie zajazdów, polski taniec – polonez.

Konspekt

Wstęp

Przedstawienie utworu Mickiewicza jako dzieła napisanego „ku pokrzepieniu serc”. Obraz szlachty polskiej jest obrazem idyllicznym, nie do końca zgodnym z prawdą historyczną – poeta pragnął jak najlepiej i najpiękniej ukazać rodzinny kraj oraz jego mieszkańców i ich obyczaje. Czytelnikami Mickiewicza byli w końcu ludzie, którzy potrzebowali pocieszenia. Dlatego artysta pozwolił sobie na upiększenie i wyidealizowanie pewnych rzeczy.

Stwierdzenie, że najważniejszym celem Mickiewicza było stworzenie obrazu kraju rodzinnego w ten sposób, żeby jego emigracyjni czytelnicy, odcięci od niego, mogli ten kraj pięknie wspominać. Najważniejszy nie był więc realizm tego obrazu, ale jego barwność i nostalgiczny urok.

Rozwinięcie

Omówienie kilku najważniejszych i najbarwniejszych postaci występujących w dziele. Będą to na przykład postacie Sędziego, Wojskiego, Maćka Dobrzyńskiego – co je łączy? Pielęgnowanie dawnych polskich obyczajów, patriotyzm, poszanowanie prawa, dbałość o wspólne dobro. Wielu z nich walczyło też w przeszłości w obronie niepodległości kraju. Są to więc postacie symboliczne, mające reprezentować to, co w polskiej szlachcie najlepsze.

Przegląd obyczajów szlacheckich, jakie zostały przedstawione w Panu Tadeuszu – na przykład uczta, polowanie, ślub. Zawsze przebiegają one zgodnie z dawnymi tradycjami szlacheckimi. Często zostają też przeciwstawione obyczajom zagranicznym, o których mówi wiele postaci w utworze.

Przyjrzenie się kilku najbarwniejszym postaciom. Będą to np. Jacek Soplica, Wojski, Maciek Dobrzyński. Z każdą z nich wiążą się jakieś ciekawe historie. Obraz szlachty ukazany w utworze jest obrazem podkoloryzowanym, przedstawiającym ją jako ciekawszą, niż była w rzeczywistości.

Zakończenie

Zwrócenie uwagi na fakt, że chociaż w Panu Tadeuszu przedstawione zostały zarówno pozytywne, jak i negatywne obrazy życia szlachty polskiej, to jednak obraz całościowy jest dla niej bardzo korzystny. Mickiewicz chciał pokazać wszystkie uroki kultury szlacheckiej.

Zauważenie, że pisarzom epoki romantyzmu nigdy nie chodziło o odtworzenie w utworze prawdziwego świata, tak jak ich następcom, pozytywistom. Chcieli czegoś więcej, chcieli stwarzać własne światy. I Mickiewicz w Panu Tadeuszu podjął taką próbę, opierając się na obrazie swojego kraju rodzinnego, jaki zapamiętał z lat młodości.

Warianty wstępu

Wariant 1

Możesz rozpocząć od próby odpowiedzi na pytanie: w jakiej sytuacji politycznej został napisany Pan Tadeusz. Wiadomo, że działo się to niedługo po klęsce powstania listopadowego, kiedy emigranci nie mieli zbyt wiele nadziei na przyszłość, dzieliły ich liczne spory, większość z nich znajdowała się w trudnej sytuacji materialnej.

Możesz więc przedstawić utwór Mickiewicza jako dzieło napisane „ku pokrzepieniu serc”. Obraz szlachty polskiej jest obrazem idyllicznym. Nie ma znaczenia, że jest to obraz nie do końca zgodny z prawdą historyczną – poeta pragnął jak najlepiej i najpiękniej ukazać rodzinny kraj oraz jego mieszkańców i ich obyczaje. Czytelnikami Mickiewicza byli w końcu ludzie, którzy potrzebowali pocieszenia. Dlatego artysta pozwolił sobie na upiększenie i wyidealizowanie pewnych rzeczy.

Możesz wspomnieć o tym, jak utwór Mickiewicza odebrali jemu współcześni. Wiedzieli przecież, że nie wszystko wygląda tak pięknie, jak przedstawił to poeta w swym dziele, a mimo to Pan Tadeusz zdobył od razu ogromną popularność.

Wariant 2

Na wstępie postaw pytania:

czy sielankowa wizji Polski szlacheckiej jest prawdziwa?
czy wytrzymuje porównanie z rzeczywistością?

Odpowiedz na nie przecząco. Możesz przy tym posłużyć się przykładami z innych dzieł literackich epoki romantyzmu, które przedstawiałyby inny obraz szlachty polskiej (takim dziełem jest np. Grób Agamemnona Juliusza Słowackiego). Możesz także odwołać się do wiedzy o epoce wyniesionej z lekcji historii.

Wariant 3

Zacznij od stwierdzenia, że najważniejszym celem Mickiewicza było stworzenie obrazu kraju rodzinnego w ten sposób, żeby jego emigracyjni czytelnicy, odcięci od niego, mogli ten kraj pięknie wspominać. Najważniejszy nie był więc realizm tego obrazu, ale jego barwność i nostalgiczny urok. Taki też jest obraz szlachty powołanej do życia przez poetę. W utworze zawartych jest wiele przejaskrawień, ubarwień dotyczących życia szlachty, ale jest to celowe działanie poety.

Warianty rozwinięcia

Wariant 1

Możesz rozpocząć od omówienia kilku najważniejszych i najbarwniejszych postaci występujących w dziele. Skoncentruj się na tych, które związane są z dawnymi polskimi tradycjami szlacheckimi. Będą to na przykład postacie Sędziego, Wojskiego, Maćka Dobrzyńskiego. Nie chodzi tu oczywiście o to, żeby opisywać oddzielnie każdą z tych postaci. Zwróć uwagę raczej na to, co je łączy: pielęgnowanie dawnych polskich obyczajów, patriotyzm, poszanowanie prawa, dbałość o wspólne dobro. Wielu z nich walczyło też w przeszłości w obronie niepodległości kraju. Są to więc postacie symboliczne, mające reprezentować to, co w polskiej szlachcie najlepsze.

Przyjrzyj się też obyczajom szlacheckim, jakie zostały przedstawione w Panu Tadeuszu. Mogą to być na przykład uczta, polowanie, ślub. Możesz też przyjrzeć się dokładniej jednemu z nich i omówić jego najważniejsze cechy. Zwróć uwagę na to, że zawsze przebiegają one zgodnie z dawnymi tradycjami szlacheckimi. Często zostają też przeciwstawione obyczajom zagranicznym, o których mówi wiele postaci w utworze. Obyczaje te na ogół zostają przedstawione humorystycznie lub nawet potępione.

Wspomnij też o miejscach występujących w utworze, o idealnych obrazach polskiego dworu czy wsi. Zarówno we dworze, jak i na wsi panuje doskonały porządek. A także zamożność, jakiej próżno szukalibyśmy w rzeczywistości historycznej. Miejsca te zawsze powiązane są z opisami przyrody i harmonijnie z nią współistnieją. Są też, jak dwór w Soplicowie, ostojami polskości.

Nie zapominaj jednak że dzieło Mickiewicza nie jest sielanką. Zostały tu przecież przedstawione także wydarzenia ukazujące szlachtę w nie najlepszym świetle: błahe spory, poważne kłótnie, nieposzanowanie prawa, zapalczywość, prowadząca aż do zajazdu. Nie zapomnij też o negatywnych cechach szlachty i wydarzeniach, jakie one wywołują. Postaw jednak pytanie: w jaki sposób wydarzenia te zostały opisane? Czy rzeczywiście ze śmiertelną powagą, czy może raczej lekko, a czasami nawet zabawnie? Chyba ta druga odpowiedź będzie właściwsza. Przecież czytelnik obserwujący historię zajazdu raczej bawi się wydarzeniami, nie bierze ich do końca serio. Paradoksem jest więc to, że chociaż ukazane tu zostały ciemne strony życia szlacheckiego, to działają one na pozytywny obraz szlachty, ubarwiają utwór. Szlachta jest podzielona i zwaśniona, ale gdy przychodzi do walki z prawdziwym wrogiem, to potrafi się zjednoczyć w jednej chwili. A na końcu utworu wszystkie spory zostają rozwiązane.

Wariant 2

Przyjrzyj się zaprezentowanemu fragmentowi Księgi I. Liryczny i nastrojowy opis zachodu słońca możesz w tym wypadku po prostu pominąć. Zwróć uwagę na to, jak został zaprezentowany Sędzia – dobry gospodarz. Troszczy się o pracujących w polu chłopów, nie dopuszcza do tego, by trudzili się zbyt długo. Nie mogą pracować dłużej niż do zapadnięcia zmroku; taki porządek ustanowił przecież Stwórca. Nie można więc nazwać go człowiekiem chciwym – przeciwnie – jest ludzki, szanuje innych ludzi, nawet niższego stanu. Przykładów dobrych gospodarzy mieliśmy przecież w literaturze wiele – to pan opisany w Żywocie człowieka poczciwego Mikołaja Reja czy dojrzały, mądry Mikołaj Doświadczyński, bohater powieści Ignacego Krasickiego. Rzeczywistość nie zawsze wyglądała tak różowo – w II części Dziadów pojawia się przecież Widmo złego pana, który był okrutny i bezwzględny dla swoich poddanych…

Sędzia to prawdziwy wzór cnót szlacheckich – jest prawy, gościnny, rodzinny, chętnie pomaga krewnym i przyjaciołom, interesuje się sprawami kraju. Jednak nie wszyscy bohaterowie dzieła Mickiewicza są idealni.

Wystarczy przyjrzeć się uważnie bohaterom szlacheckim występującym w Panu Tadeuszu. Z pewnością znajdziesz wśród nich wielu, u których można bez trudu dostrzec poważne wady. Nie chodzi tu o Jacka Soplicę, który naprawia popełnione przez siebie błędy. Ciekawiej będzie przyjrzeć się postaciom drugoplanowym, takim, którym na ogół nie poświęca się zbyt wiele uwagi. Będą to na przykład Protazy i Gerwazy. Nie bez wad są też ważniejsi bohaterowie, jak Tadeusz czy Hrabia. W postaci tego ostatniego wykpiwa przecież Mickiewicz zapatrzenie na zagraniczne mody wśród młodzieży szlacheckiej. Mimo że jest to postać przedstawiona czasami komicznie, drobna szlachta nie waha się podczas zajazdu obrać go swoim przywódcą. W tym fragmencie nie chodzi oczywiście o przedstawienie wad poszczególnych bohaterów utworu. O wiele ważniejsze jest to, do czego prowadzą ich wady: od śmieszności aż do poważnych sporów.

Możesz też przyjrzeć się uważniej drobnej, zaściankowej szlachcie. Jeśli Pan Tadeusz ma przedstawiać pozytywny obraz szlachty polskiej, to i szlachta zaściankowa powinna zostać dobrze odmalowana. Tymczasem zaścianek wydaje się być przecież zbiorowiskiem wad: szlachta działa pod wpływem bezmyślnych impulsów, najważniejsze są dla niej drobne spory o kawałek ziemi. Jej patriotyczny zapał łatwo zmienia się w chęć uczestniczenia w bratobójczych walkach. Mickiewicz nie pomija też ekonomicznego aspektu jej życia: część szlachty pracuje przecież na roli z chłopami, odróżniając się od nich tylko ubiorem. Tak więc pod wieloma względami dominuje tu raczej negatywna wizja.

Zamiast koncentrować się na konkretnych postaciach, możesz też próbować opisać najważniejsze obyczaje szlacheckie i ich negatywne strony. Na przykład, to, że uczta w zamku kończy się sporem i wielką bijatyką, że w polowaniu na niedźwiedzia najważniejszy jest spór o to, kto go zabił itd. Więcej uwagi musisz też poświęcić sprawie zajazdu, który tylko dlatego nie kończy się tragedią, że przerwany zostaje przez nadejście Rosjan.

Te ciemniejsze strony szlacheckiego życia to oczywiście jeszcze nie całość utworu. Pozostaje jeszcze wiele mających wydźwięk pozytywny fragmentów, które mówią na przykład o urokach życia na wsi, o bogactwie szlacheckich siedzib. W tym miejscu możesz wrócić do pytań postawionych na wstępie. Czy taka wizja jest prawdziwa? I zestawić ją z faktami historycznymi: był to przecież czas zaborów, mało komu dobrze się powodziło, Polacy byli gnębieni przez Rosjan i innych zaborców. Takich zarzutów na pewno możesz postawić więcej. Możesz też wybrać inną metodę: skonfrontować Pana Tadeusza z innymi utworami romantycznymi. Najlepszym chyba przykładem będzie tu Nie-Boska komedia Krasińskiego.

Wariant 3

Zacznij od przyjrzenia się kilku najbarwniejszym postaciom. Będą to np. Jacek Soplica, Wojski, Maciek Dobrzyński. Z każdą z nich wiążą się jakieś ciekawe historie. Oczywiście tak wielkie nagromadzenie interesujących postaci niewiele ma wspólnego z rzeczywistością, to element fikcji literackiej. Przecież trudno się spodziewać, żeby na każdym polskim dworze szlacheckim było ich aż tyle. Zwróć też uwagę na to, że postacie drugoplanowe zostały przedstawione równie barwnie. Obraz szlachty ukazany w utworze jest obrazem podkoloryzowanym, przedstawiający ją jako ciekawszą, niż była w rzeczywistości. Możemy się tylko tego domyślać, ale zapewne prawdziwe życie szlachty w tamtych czasach było po prostu… nudne. Zapewne głównie dzięki Mickiewiczowi możemy sądzić, że było inaczej.

Powinieneś też przyjrzeć się wydarzeniom opisanym w dziele. Zwróć uwagę na liczbę konfliktów, jakie mają miejsce w utworze: spór o zamek, o charty, o niedźwiedzia i wiele innych. Takie ich nagromadzenie służy właśnie ożywieniu akcji, dzięki temu nieustannie coś się dzieje. Nie zabrakło też wątku miłosnego, pojawia się wątek historyczny.

Przedstawiony obraz jest obrazem ubarwionym, ale nie idyllicznym. Pokazane zostały również różne przywary szlachty, ale największy nacisk położył poeta nie na opisanie ich tak, aby przedstawić je zgodnie z rzeczywistością historyczną. Najważniejsze było dla niego bowiem pokazanie całej galerii szlacheckich postaci, niezależnie od tego, czy mają wady, czy też nie.

Zatrzymaj się na chwilę przy zacytowanym fragmencie dzieła – szlachta to ludzie grzeczni, respektujący zasady dobrego wychowania, pełni szacunku dla starszych. Dobre obyczaje odgrywają w tym środowisku bardzo dużą rolę; wydają się rzeczą naturalną:

nikt mężczyzn i dam nie ustawiał,
A każdy mimowolnie porządku pilnował.

Ani śladu warcholstwa, rozmachu i szlacheckiej fantazji, typowej dla Sarmatów!

Warianty zakończenia

Wariant 1

Na zakończenie możesz napisać, że chociaż w Panu Tadeuszu przedstawione zostały zarówno pozytywne, jak i negatywne obrazy życia szlachty polskiej, to jednak obraz całościowy jest dla niej bardzo korzystny. Mickiewicz chciał pokazać wszystkie uroki kultury szlacheckiej. Nieważne, że zrobił to, nie przejmując się zbytnio realiami życia ówczesnych ludzi. Możesz zakończyć stwierdzeniem, że obraz szlachty został przecież namalowany przez człowieka, który ojczyznę, kraj dziecinny wspomina z emigracji, więc zawsze upiększa jej obraz.

Wariant 2

Możesz zaryzykować tezę: Mickiewicz wcale nie chciał wybielać obrazu szlacheckiej Polski. Przedstawione w utworze waśnie między szlachtą są nie tylko opisem Polski, lecz także i… emigracji. Miały bowiem uświadomić Polakom błahość ich emigracyjnych sporów. A także pokazać, że ich rozwiązanie tkwi tylko w zjednoczeniu i poświęceniu uwagi sprawie polskiej.

Wariant 3

Napisz, że pisarzom epoki romantyzmu nigdy nie chodziło o odtworzenie w utworze prawdziwego świata, tak jak ich następcom, pozytywistom. Chcieli czegoś więcej, chcieli stwarzać własne światy. I Mickiewicz w Panu Tadeuszu podjął taką próbę, opierając się na obrazie swojego kraju rodzinnego, jaki zapamiętał z lat młodości.

Konteksty

eposy Homera, Iliada i Odyseja
inne dzieła, w których ukazany jest dworek szlachecki i jego mieszkańcy, np. Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, Noce i dnie Marii Dąbrowskiej
dzieła, których tematem jest charakterystyka środowiska szlacheckiego, np. Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza
sielankowe wizje życia na wsi, np. Pieśń świętojańska o sobótce Jana Kochanowskiego, Dworek Leopolda Staffa
dzieła pisane „ku pokrzepieniu serc”, np. Trylogia Henryka Sienkiewicza

Ważne pojęcie

Epos to jeden z najstarszych gatunków literackich. Zaliczają się do niego rozbudowane, wierszowane utwory, których tematem były najczęściej walki legendarnych lub historycznych bohaterów. Obok opowiadań o ich czynach, wiele miejsca poświęcano też drobiazgowym opisom przedmiotów. Przebieg akcji relacjonował wszechwiedzący narrator, a utwór zwykle otwierała inwokacja do bóstwa z prośbą o natchnienie. Najbardziej znane eposy to, rzecz jasna, Iliada i Odyseja, a także starszy od nich Gilgamesz. Najwybitniejsza polska epopeja narodowa to oczywiście Pan Tadeusz, choć jest to utwór nie do końca zachowujący wszystkie właściwości tego gatunku. Pojawiają się w nim bowiem elementy znane z powieści – gatunku, który ostatecznie wyparł epos.

Efektowne sformułowania

Dzięki niezwykle ciekawym opisom obyczajów szlacheckich i staropolskich tradycji oraz przedstawieniu całej galerii barwnych szlacheckich postaci, Pan Tadeusz stał się najważniejszym i najchętniej czytanym utworem opowiadającym o życiu szlachty na początku dziewiętnastego stulecia.

Najczęściej bohaterami literatury romantycznej były postacie niezwykłe, nieszablonowe. Trudno więc, żeby taki bohater nie pochodził z wielkiej arystokracji albo przynajmniej ze znaczącej szlachty. Aż do czasów pozytywizmu to właśnie bohaterowie szlacheccy znajdowali się w centrum uwagi większości autorów, natomiast postacie chłopów i mieszczan były przeważnie postaciami epizodycznymi.

Niemal każdy, kto wspomina swój kraj dziecinny, stara się go jakoś upiększyć. Dotyczy to zwłaszcza tych, którzy znaleźli się na emigracji i którzy nie mają możliwości przekonania się, że to, co zapamiętali z młodości, zmieniło się wraz z nimi.

Zobacz:

Pan Tadeusz Adama Mickiewicza

Staropolska obyczajowość w Panu Tadeuszu

Opisz obyczaje szlacheckie przedstawione w Panu Tadeuszu