Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej

Przestrzeń

Dwory nad piękną rzeką Niemnem. Akcja rozgrywa się pewnego lata w latach 80. XIX w. Świat, który przedstawia Orzeszkowa, jest piękny, został skonstruowany według swoistego ładu.

Siedziby tutejszych mieszkańców to:

• Korczyn – dwór Benedykta Korczyńskiego,
• Bohatyrowicze – zaścianek,
• Olszynka – dwór Kirłów,
• Osowce – siedziba Andrzejowej Korczyńskiej,
• Wołowszczyzna – majątek Różyca.

Teren przecina Niemen i otaczają gęste lasy. Bór skrywa dwa miejsca święte odgrywające kluczową rolę w powieści:

• mogiłę protoplastów rodu – Jana i Cecylii,
• mogiłę powstańców 1863 r. – w tym Andrzeja Korczyńskiego i Jerzego Bohatyrowicza.

 

Czas

Obowiązuje tu zasada podwójnej perspektywy czasowej, czyli:

• Powieściowa teraźniejszość – wszystkie wydarzenia, o których czytamy, trwają od końca czerwca (powrót dzieci ze szkół), przez lato (czas żniw, imieniny Emilii), aż po wrzesień (jesienne połowy jacicy na Niemnie). Jest to zatem lato jednego roku, określonego na mniej więcej dwadzieścia lat po powstaniu (czyli być może jest rok 1883).

• Czas przywołany – przeszłość, która wciąż funkcjonuje w świecie powieści – to liczne wydarzenia historyczne:
  • XVI w. – historia Jana i Cecylii,
  • XVII w. – okopy szwedzkie, wspomnienie najazdu Szwedów,
  • XIX w. – epoka napoleońska (opowieść dziadunia o odwrocie Napoleona spod Moskwy),
  • powstanie 1863 r. – mogiła w borze, opowieść Janka.

W jakim celu autorka stosuje taką technikę?
Czas przeszły staje się oparciem dla współczesnych, przemijanie i trwanie rodzi wspólnotę przeszłych i obecnych pokoleń.

 

Co się dzieje?

Osią główną powieści jest intryga miłosna, a jej główną postacią – Justyna Orzelska, młoda zubożała szlachcianka, która wraz z ojcem mieszka w Korczynie – dworze bogatych kuzynów. Justyna ma za sobą pierwszą miłość do Zygmunta Korczyńskiego, który ożenił się z majętną panną, lecz tego właśnie lata, znudzony miłością małżeńską, stara się „odgrzać” dawne uczucie. Kuzynka odrzuca tę propozycję. Zaleca się do niej także pan Różyc. Zniechęcony do życia magnat znajduje rozrywkę i pociechę w uczuciu do Justyny do tego stopnia, że proponuje jej małżeństwo. Dziewczyna jednak odrzuca kontrakt zwany dobrą partią ku zdumieniu i oburzeniu otoczenia. Odrzuca z bardzo prostego powodu – bo nie kocha Różyca. Kocha Jana Bohatyrowicza. Ta miłość narasta przez cały czas trwania powieści, jej kolejne etapy to ­wyprawy do obu mogił, odwiedziny Justyny w Bohatyrowiczach, jej udział w pracach w polu. Jan powoli wciąga pannę w obręb swojego świata i ten świat zaczyna się jej podobać. Decyduje się zatem na związek z młodym gospodarzem, popełniając tym samym mezalians, gdyż Jan należy do schłopiałej szlachty. Decyzja Justyny jest też jakby zadośćuczynieniem przeszłości, naprawą błędu Marty, która bała się takiego kroku i odrzuciła niegdyś Anzelma Bohatyrowicza – stryja Janka.

Poza tym ważnymi wątkami Nad Niemnem są:

• wydarzenia historyczne i aluzje do popowstaniowej sytuacji,
• spór Korczyńskich i Bohatyrowiczów o szkodę w zbożu (relacja dwór – zaścianek),
• problemy finansowe Benedykta Korczyńskiego.

 

Postacie

Starsze pokolenie. Ich przeżyciem pokoleniowym było powstanie styczniowe. Są to:

• Benedykt Korczyński (teraz głoszący ideę pracy na swojej ziemi),
• Dominik Korczyński (żyjący w Rosji),
• Andrzejowa Korczyńska (arystokratyczna wdowa po powstańcu, trzecim bracie Korczyńskim),
• Marta (pracowita i zniechęcona do życia krewna Korczyńskich),
• Emilia Korczyńska (żona Benedykta, wiecznie chora, rozkapryszona romantyczka),
• Kirłowie – sąsiedzi (ona – tytan pracy, sama prowadzi gospodarstwo, on – obibok, intrygant, wieczny gość Korczyna),
• Anzelm Bohatyrowicz – powstaniec, który ocalał, szlachetna postać o złamanym życiu.
• Generacja „spadkobierców” – młodych, tych, którzy określą przyszłość. To przede wszystkim:
• Justyna Orzelska – kuzynka Korczyńskich, dumna dziewczyna opiekująca się zdziwaczałym ojcem muzykiem,
• Zygmunt Korczyński – zmanierowany artysta malarz, pogardliwie odnoszący się do prowincji,
• Różyc – bogaty arystokrata, szukający podniet w narkotykach i mocniejszych wrażeniach natury uczuciowej,
• Witold – syn Benedykta, młodzieniec przejęty ideą pracy i reformy społecznej,
• wreszcie Jan Bohatyrowicz – przedstawiciel młodego pokolenia w zaścianku Bohatyrowiczów (syn powstańca pochowanego w mogile).

 

Fabuła

Główny wątek powieści to intryga miłosna, której bohaterką jest Justyna Orzelska.

• Justyna – Zygmunt
  Bohaterowie przeżyli kiedyś romans. Później Zygmunt Korczyński ożenił się z bogatą Klotyldą, lecz po pewnym czasie, znudzony małżeństwem, stara się nawiązać romans z dawną wielką miłością. Justyna odrzuca tę propozycję.

• Justyna – Różyc
  Znudzony i zmanierowany magnat znajduje rozrywkę i pociechę w uczuciu do Justyny – jest w to zaangażowany do tego stopnia, że proponuje jej małżeństwo, dyskretnie popychany zresztą do tego przez innych. Dziewczyna jednak odrzuca dobrą partię ku zdumieniu i oburzeniu otoczenia. Odrzuca, bo prostu nie kocha Różyca, jednak nie dla wszystkich jest to powód oczywisty.

• Justyna – Jan
  Ta miłość narasta przez cały czas akcji powieści, jej kolejne etapy to wyprawy do obu mogił, odwiedziny Justyny w Bohatyrowiczach, jej udział w pracach w polu. Jan powoli wciąga dziewczynę w swój świat, który zaczyna się jej podobać. Decyduje się zatem na związek z Janem, popełniając tym samym mezalians, ponieważ młody Bohatyrowicz należy do niższej warstwy społecznej. Decyzja Justyny jest też zadośćuczynieniem przeszłości, naprawą błędu Marty, która bała się takiego kroku i odrzuciła niegdyś Anzelma Bohatyrowicza – stryja Janka.

Oprócz głównego wątku pojawiają się w powieści echa ważnych wydarzeń historycznych (powstanie styczniowe), spór pomiędzy dworem Korczyńskich a zaściankiem Bohatyrowiczów o szkodę w zbożu, a także gospodarskie problemy Benedykta. Mowa jest też o małżeńskich kłopotach Kirłowej i losie wdowy po Andrzeju Korczyńskim. Pokazany został kontrastowo świat ludzi pracujących (Bohatyrowiczowie, Kirłowa, Benedykt) i próżniaków (Zygmunt Korczyński, Emilia Korczyńska, Różyc).

 

Najważniejsze wydarzenia powieści

Spotkanie Justyny i Jana

Pewnego pięknego lipcowego dnia, wracając z kościoła, Justyna Orzelska po raz pierwszy spotyka Janka Bohatyrowicza. Młody człowiek już dawniej był nią zainteresowany. Od tej pory zainteresowanie to będzie wzajemne. Kiedy po paru dniach, znudzona i zniechęcona sztuczną atmosferą panującą na imieninach pani Emilii, wybierze się na samotny spacer, przypadkowo spotkany Janek zaprosi ją do swej chaty. Justyna jest oczarowana gościnnością i serdecznością mieszkańców zaścianka. Czuje się tu lepiej niż w Korczynie.

Przyjazd Witolda i Leonii na wakacje. Jak żyją mieszkańcy dworu w Korczynie?

Tymczasem we dworze życie płynie swoim rytmem. Witold i Leonia wrócili na wakacje do domu. Niekiedy bywają goście, między innymi Teofil Różyc, znudzony życiem arystokrata, morfinista, który przehulał znaczną część odziedziczonego po ojcu majątku. Egoista, który dla rozproszenia nudy próbował uwieść Justynę, a widząc, że mu się to nie uda – nawet zaproponował jej małżeństwo mimo dzielącej ich bariery społecznej i majątkowej. Atmosfera we dworze jest sztuczna. Każdy żyje życiem innym niż pozostali, choć większość domowników łączy podobny brak satysfakcji z tworzonej przez nich samych codzienności: pani Emilia niepokoi wszystkich swą nerwowością; zapracowany Benedykt zamartwia się o dom; Marta zajęta jest codzienną krzątaniną. Jedynie Witold nie ulega zgorzknieniu ojca i ciotki i z zapałem oddaje się pracy. Pragnie wprowadzić różne ulepszenia w sposobie gospodarowania majątkiem. Chciałby także doprowadzić do poprawy stosunków między dworem a wsią, lecz efektem tych działań jest narastające niezrozumienie między nim a Benedyktem, który sam przed sobą nie chce się przyznać, że niegdyś wyznawał podobne do synowskich zasady demokratyczne, lecz zrezygnował z nich, niejako zapomniał o nich pod wpływem trudności dnia codziennego.

Anzelm opowiada Justynie historię Jana i Cecylii, a Janek – dzieje mogiły.

Jeśli idzie o pomysły reformatorskie, nieoczekiwaną sojuszniczkę Witold znajdzie w Justynie, która, zirytowana swoją egzystencją, coraz więcej czasu spędza z mieszkańcami zaścianka, nawet pracując z nimi w polu. Pewnego razu Anzelm opowiada dziewczynie historię Jana i Cecylii. Ich legendarny grób jest przedmiotem kultu całego rodu. Przed wiekami ta kochająca się para, nie mogąc się pobrać z powodu różnic majątkowych, przybyła tu w poszukiwaniu schronienia przed innymi. Jan i Cecylia sami karczowali puszczę, powstałe zaś dzięki temu pola samodzielnie, a potem wraz ze stopniowo dorastającym, licznym potomstwem, uprawiali. Gdy byli już starzy, trafił do nich król Zygmunt August z orszakiem. Władcy zaimponowała ich pracowitość i wytrwałość. Nadał im szlachectwo, herb Pomian i nazwisko Bohatyrowicz.

Inną opowieścią, która zrobiła wrażenie na Justynie, jest historia mogiły, którą poznała od Janka, dowiadując się zarazem o tym, jak różne od obecnych, przyjacielskie były dawniej stosunki między dworem a zaściankiem oraz o wspólnej walce w powstaniu.

Rozmowa Justyny z Zygmuntem

Także kontrast między życiem dworu a nowo poznanym życiem zaścianka doprowadza do ostatecznej rozmowy Justyny z Zygmuntem Korczyńskim, który stale ją adoruje i namawia, by została jego kochanką. Dziewczyna, choć kiedyś zainteresowana młodym malarzem, a nawet zakochana w nim, teraz ostatecznie, w sposób bardzo zdecydowany, ostry, odrzuca jego zaloty.

Rozmowa Zygmunta z matką

Zirytowany tym faktem Zygmunt odbywa przykrą rozmowę z matką, w której namawia ją do sprzedaży majątku i wyjechania na zawsze za granicę. Andrzejowa jest zdruzgotana świadomością, że jej syn nie czuje żadnej więzi z ojczystą ziemią, a powstańców – wśród nich przecież własnego ojca – nazywa szaleńcami.

Wesele w zaścianku. Pojednawcza rozmowa Witolda z ojcem

Pod koniec powieści młodzi mieszkańcy dworu wraz z Martą są na weselu w zaścianku i przeprowadzone tam rozmowy uświadamiają im raz jeszcze konieczność pilnej zmiany stosunków z sąsiadami. Po powrocie Witold odbywa długą i szczerą rozmowę z ojcem, której efektem jest odnowienie się więzi między nimi. Benedykt uświadamia sobie, że syn ma dużo racji.

Justyna odrzuca ofertę małżeńską Różyca. Pojednanie Benedykta z Anzelmem Bohatyrowiczem – zgoda między dworem a zaściankiem

Do Korczyna przybywa Maria Kirłowa, aby w imieniu Różyca prosić o rękę Justyny. Dziewczyna oświadcza, że nie może wyjść za Różyca, ponieważ jest zaręczona z Jankiem. Decyzję Justyny poprze Benedykt. Odprowadziwszy dziewczynę do chaty Anzelma i Janka, odbędzie ze swym dawnym towarzyszem Anzelmem rozmowę, w wyniku której nastąpi między nimi zgoda, a zarazem symboliczne pojednanie wsi i dworu.

 

Problematyka Nad Niemnem

• Obraz społeczeństwa polskiego lat 80. XIX w. – autorka przedstawia przekrój warstw społecznych, sytuację finansową każdej z nich, relację: dwór – zaścianek.

• Motyw powstania styczniowego – temat licznych odwołań, nawet dyskusji o roli i skutkach powstania, symbol patriotyzmu.

• Etos pracy – praca jest najbardziej wyeksponowanym i postulowanym w powieści hasłem pozytywistów. Organizuje bieg zdarzeń – kierując losem postaci i określając ich portrety, Orzeszkowa udowadnia wartość pracy.

• Obyczajowość szlachty i piękno przyrody – te tematy stanowią odrębną, choć bardzo zespoloną z innymi, warstwę powieści Nad Niemnem. Orzeszkowa podąża tu śladem Mickiewicza, który podobną technikę wykorzystał w Panu Tadeuszu, dlatego możemy się czasem spotkać z twierdzeniem, że Nad Niemnem jest epopeją.

• Program pozytywistyczny – oprócz niechęci do pewnych postaw romantycznych autorka włącza w materię powieści program pozytywistyczny, argumentując kolejne pojęcia (propaganda pozytywistyczna).

• Scjentyzm – potrzebę nauki udowadnia m.in. kreacja ­Witolda, który jest pozytywną postacią, ma wiele planów na przyszłość – a to dzięki naukom, które pobiera i które będzie umiał spożytkować.

• Utylitaryzm – hasło ściśle związane z postulatem pracy. Ludzie muszą być użyteczni dla kraju, społeczeństwa. Wystarczy popatrzeć na los tych, którzy są „pasożytami”: Emilii, Różyca, Zygmunta, Kirły. Są bezużyteczni, niezbyt szczęśliwi, nie widzą sensu istnienia.

• Ziemia jako idea ojczyzny, pojęcie zastępujące mit walki zbrojnej, która nie była wówczas możliwa (czasy po klęsce powstania). Ziemia polska jest ziemią polską bez względu na zabory i trzeba o tę ziemię dbać, w ten sposób czynnie czekając na wolność. Taki pogląd głosi Benedykt, Witold, potwierdza go też tryb życia Bohatyrowiczów.

• Praca organiczna. Porównanie społeczeństwa do organizmu jest adekwatne w przypadku bohaterów Nad Niemnem. Oglądamy tu arystokrację, szlachtę ziemiańską, szlachtę zaściankową – niemal schłopiałą. Tylko ta ostatnia wydaje się być zdrowa, wyż­sze dotknięte są chorobą i wymagają reform. W dodatku są to warstwy skłócone – trudno więc, by współdziałały w jednym organizmie. Postulat o „leczenie” – reformy i pojednanie – jest w powieści wyraźny.

Jakie hasła programowe pozytywizmu propaguje Orzeszkowa w Nad Niemnem?

Interpretacje powieści

Orzeszkowa prezentuje w Nad Niemnem postromantyczne rozliczenie z dziedzictwem powstania styczniowego.

Bracia Korczyńscy (Andrzej, Benedykt i Dominik), Witold Korczyński, pani Andrzejowa, jej syn Zygmunt, Jerzy i Anzelm Bohatyrowiczowie – reprezentują kilka typowych dla swych czasów postaw.

Motyw arkadii

W opowieści Anzelma świat jego przodków przypomina po części arkadię, a także biblijny raj. Jest prosty, szczery, pełen ładu i harmonii. Każdy ma w nim swoje miejsce i poprzez pracę otrzymuje szansę uzyskania własnej tożsamości. Praca nie jest więc przekleństwem człowieka, ale swoistym darem pozwalającym na samookreślenie i odnalezienie swojego miejsca w świecie. Stylizacja rzeczywistości Jana i Cecylii na wzór biblijnego edenu (złotowłosa Cecylia wielokrotnie kojarzy się z biblijną Ewą) nobilituje ją i uświęca, nadaje pracy Bohatyrowiczów wymiar sakralny.

Arkadyjskiej rzeczywistości Jana i Cecylii przeciwstawiona zostaje współczesność. Jej obraz różni się diametralnie od mitycznej wizji świata przywołanego w legendzie.

Nie zmieniła się jedynie materialna uroda rzeczywistości – ogromne, dzikie puszcze, bezkresne pola i łąki otaczane błękitną wstęgą Niemna, triumfująca, bujna przyroda letnich miesięcy emanująca grą barw, zapachów i dźwięków, to wszystko tworzy w efekcie niezwykle powabny spektakl natury i sprawia wrażenie, że ziemski raj trwa. Nic bardziej mylnego. Świat człowieka nie jest już tak doskonały i harmonijny jak porządek przyrody. Dawno utracił swój ład, chociaż zachował zewnętrzne piękno. Jest teraz w stanie waśni, sąsiedzkich sporów, ogólnej niezgody.

Mieszkańcy dworu w Korczynie i mieszkańcy zaścianka Bohatyrowiczów pozostają w konflikcie.
Do stopniowej utraty świetności dworu przyczynia się również część jego mieszkańców i zaprzyjaźnionych z nimi pobliskich ziemian.

Karykaturalno-satyryczny obraz ziemiańskiego środowiska dosadniej podkreśla ułomność i niedoskonałość rzeczywistości, która utraciła dawne ideały. Od arkadyjskiego świata Jana i Cecylii dzieli ją ogromna przepaść, jednak możliwa do pokonania.

Małżeństwo panny z dworu z przedstawicielem zaścianka załagodzi także konflikt między Korczyńskimi a Bohatyrowiczami, doprowadzi do scalenia, odbudowania dawnych, przyjaznych układów – w trakcie rozwoju romansu Jana i Justyny dwór staje się coraz mniej obcy zaściankowi, jawi się w nowej społeczno-cywilizacyjnej roli. Patriarchalizm dziedzica, władza jego przywileju ustąpią funkcjom edukacyjnym dworu wobec wsi. Witold Korczyński będzie uczył chłopów nowych metod upraw roli i przekonywał o konieczności wprowadzenia mechanizacji. Wszystkie działania Justyny i Witolda, a potem także Benedykta Korczyńskiego, który przełamuje w sobie niechęć do Bohatyrowiczów, otwierają w powieści optymistyczną perspektywę powrotu do raju utraconego.

Etos pracy

To ona staje się elementarnym warunkiem nie tylko powrotu do raju utraconego, ale także jego utrzymania na zawsze.
Uwydatnieniu tej treści służy wprowadzony do powieści tendencyjny schemat podziału bohaterów na pozytywnych i negatywnych ze względu na ich stosunek do pracy.

Próżniactwo, utracjuszostwo, wielkopańskie maniery – prowadzą do bankructwa (Kirło), sztucznych egzaltacji i śmiesznego manieryzmu (Emilia, Teresa), apatii i wyobcowania (Różyc, Zygmunt). Ludzie stroniący od pracy nie mogą stać się zatem gwarantami ładu. Są nimi ci, którzy pracę ukochali, właśnie w niej widząc największą wartość. To przede wszystkim mieszkańcy zaścianka, Bohatyrowiczowie. Życie wypełnione pracą przynosi im nie zmęczenie i udrękę, ale zdrowie, piękno fizyczne i moralne, satysfakcję i szczęście. Szacunek dla pracy okazują również niektórzy mieszkańcy dworów – Benedykt Korczyński, jego kuzynka Marta, syn Witold, Kirłowa. Tylko nieustanna troska i ciężka praca dziedzica pozwala przecież utrzymać majątek i dawny status dworu.

Wartość pracy i jej uzdrawiającą siłę najlepiej obrazują losy Justyny. Stawia ją autorka wobec trudnego wyboru, rysując aż trzy diametralnie różne warianty przyszłego losu.

Justyna może zostać kochanką Zygmunta, na to jest jednak zbyt dumna, może wyjść za mąż za arystokratę Różyca, co dla panny z jej pozycją jest nie lada zaszczytem, lub może wybrać Janka Bohatyrowicza i razem z nim wieść życie wypełnione ciężką pracą. Justyna zwycięsko przetrwa próbę kuszenia, odrzuci Różyca i wszystkie splendory związane z egzystencją u boku arystokraty, wybierze Bohatyrowicza. Decyzja Justyny jest, rzecz jasna, decyzją programową, mającą na celu podkreślenie, że nie pławienie się w dostatku jest przeznaczeniem człowieka, ale ciężka praca. Nietrudno zauważyć, że związek obojga bohaterów jest raczej papierowy, odarty z głębi uczuć, zmysłowości. Nie tyle bowiem o wyeksponowanie miłosnego przeżycia chodziło autorce, co o konkretną deklarację ideową. Należy również zauważyć, że biografia opiera się na schemacie transformacji. Justyna z dumnej, nieco pustej panny o niesprecyzowanym poglądzie na świat – dzięki poznaniu Janka Bohatyrowicza i zakosztowaniu pracy – zmienia się. Praca pozwala jej uzyskać tożsamość, znaleźć najważniejszą prawdę o sobie.

 

Romantyzm i romantycy w świetle Nad Niemnem

Romantycy to:

• Emilia Korczyńska, kobieta rozczytana w romansach, żyjąca w iluzorycznym świecie ­wyobraźni, tęskniąca za wymyś­lonym mitem miłości romantycznej. Jej wypowiedzi śmieszą, a postawa bywa denerwująca, tym bardziej że bujając w obłokach, lekceważy szczere uczucie ­Benedykta.

• Zygmunt Korczyński. Wybitna jednostka – uduchowiony artysta, wyobcowany w tłumie przeciętniaków. Oczywiście, należy rozumieć to ironicznie. Ta jednostka koniecznie potrzebuje Paryża – by tworzyć i romansu – by snuć romantyczną miłość… Wzbudza niechęć i pogardę.

• Rodzajem romantyka jest Różyc (podobny do Hrabiego Henryka). Nie wzbudza on pogardy, lecz współczucie. Jego wyobcowanie, bierność życiowa, ciągła potrzeba sztucznych podniet ukazują romantyczną manierę.

Przypada im w udziale:

• choroba fizyczna, słabość ciała i duszy,
• brak motywu do życia, ospałość i bierność,
• sztuczność uczuć, maniera i fałsz.

Romantyzm

• Orzeszkowa ośmiesza schematy romantyczne, pogardza biernymi postawami romantyków, drwi z ich wyobrażeń, a nawet okazuje im współczucie. Romantyczne mity, np. uduchowionego artysty, puste pozy romansowe zdecydowanie odrzuca jako nieprzydatne, a wręcz szkodliwe.

• Nie potępia jednak całkowicie romantyzmu. Są dwa motywy, dzięki którym autorka składa hołd minionej epoce. Pierwszy to mogiła powstańców 1863 – wątek patriotyzmu i czci, jaki składa bohaterom ostatniego zrywu romantycznego. Drugi element, który zdradza sentyment pisarki do romantycznych upodobań, to rola, jaką spełnia w jej powieś­ci przyroda: liczne nastrojowe opisy opiewają piękno kraju i współistnienie człowieka i natury.

A jaki efekt daje pracowita egzystencja?

Popatrzmy na zaścianek:

• autentyczność i szczerość uczuć,
• siła fizyczna, zdrowie, radość życia, uroda,
• zdrowie moralne,
• aktywność życiowa,
• satysfakcja z pracy i wolności.

Orzeszkowa nie pozostawia wyboru czytelnikowi: opłacalność pracy została klarownie wyłożona.

 

Idea pracy w Nad Niemnem

Stosunek pisarki do ideału pracy jest oczywisty – Orzeszkowa wyraża pogląd, że praca jest najwyższą wartością wolnego człowieka, stanowi o jego godności, nadaje życiu sens i szczęście.

Dowody:

• Wypowiedzi bohaterów reprezentujących pogląd autorki, przede wszystkim młodego Witolda – jej porte-parole.

• Losy i charakterystyka bohaterów: osoby pracowite to postacie sympatyczne, wyraźnie kreowane przez Orzeszkową na wzory pozytywne. Ich losy przebiegają sensownie, zwłaszcza zwycięska i szczęśliwa miłość Jana i Justyny, która wydaje się nagrodą za prawidłowe poglądy. Osoby oddalone od pracy są chore, niezadowolone z życia, nieszczęśliwe.

Reprezentanci idei pracy

• Benedykt Korczyński – wiąże ideę pracy z umiłowaniem ziemi, a pracę na ziemi polskiej uważa nie tylko za sens życia, lecz również za akt patriotyzmu równy walce zbrojnej.

• Marta Korczyńska – ciężko przepracowała całe życie i był to jedyny sens egzystencji, jaki znalazła. Jako młoda panna bała się pracy, z tej przyczyny odrzuciła Anzelma Bohatyrowicza – ceną była samotność przez całe smutne życie.

• Jan i Anzelm Bohatyrowicze – praca jest sensem życia i źródłem ich utrzymania. Daje im zadowolenie, poczucie wolności, a nawet zdrowie. ­Praca zakodowana jest w ich świadomości jako wartość od początków ich rodu – pierwsi Bohatyrowicze ciężką, rzetelną pracą opanowali bór i założyli siedzibę (historia Jana i Cecylii).

• Justyna Orzelska – nie od razu jest rzeczniczką pracy. Na początku powieści nie może znaleźć sobie miejsca w świecie i wiedzie byt nieco próżniaczy. Powoli poznaje pracę, próbuje jej i na końcu powieści jest już zwolenniczką pracy.

• Witold Korczyński – młodzieniec, który kończy szkoły po to, by kiedyś przejąć Korczyn. Jego poglądy są zbieżne z postawą Benedykta Korczyńskiego, z tym że Witold pragnie reformować rolnictwo i stosunki społeczne na wsi. Widzi w tym zadanie i obowiązek obywatela wobec kraju.

Ci, którzy nie pracują

• Emilia Korczyńska – chora, nieszczęśliwa, wiecznie narzekająca, słaba istota, która budzi niechęć otoczenia i czytelników.

• Różyc – brak pracy, a nadmiar pieniędzy powoduje apatię, bezwolność i niechęć do życia. Potrzebuje on sztucznych, wyrafinowanych podniet – np. narkotyków. Łatwo wyczytać sugestię autorki, że gdyby zagonić go do roboty, rychło przeszłyby mu duchowe boleści.

• Zygmunt Korczyński – zarozumiały malarz. Jest nieszczęśliwy – nie może znaleźć z daleka od Paryża natchnienia, a z nudów roją mu się po głowie pomysły rozrywek niezbyt moralnych i niezbyt uczciwych wobec młodej żony.

Kompozycja Nad Niemnem

• Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej jest powieścią realistyczną, z elementami tendencji (powieś­ci z tezą). Jako powieść realistyczna na plan pierwszy wysuwa świat przedstawiony i prawdę o nim.

• Narrator wszechwiedzący, nie ujawnia bezpośrednio swoich ocen.

• Epickość powieści ujawnia się w opisach przestrzeni, w których dostrzegamy realizm szczegółu i dokładność relacji. Przykładem może być opis siedzib, np. Korczyna, który rysuje się jako długi, drewniany dwór z wielkim gankiem i rzędem okien. Dalszy opis postępuje „okiem kamery”, jakby z punktu widzenia kogoś, kto zbliża się do budynku, wchodzi do środka i ogląda wnętrze.

• Autorka dokładnie przedstawia ludzi, zaznaczając ich wiek, wygląd, charakter, przeszłość, uderza drobiazgowość opisu stroju – wystarczy porównać portret Justyny i niechlujnej Teresy.

• Orzeszkowa dokładnie określa czas – porę roku, pogodę, wprowadza słynne opisy przyrody stanowiące panoramę nadniemeńskiej okolicy.

• Bohaterowie – ludzie z krwi i kości, realni, są przedstawicielami różnych warstw społecznych, mówią językiem, który odzwierciedla rzeczywistość obyczajową i społeczną.

• Akcja jest prawdopodobna, pozbawiona jakiejkolwiek fantastyki czy baśniowości, zwarta – jedne wydarzenia pociągają za sobą następne. Można śmiało nazwać tę powieść nadniemeńskim zwierciad­łem. Działania bohaterów umotywowane są nie tylko przyczynami współczesnymi, ale także dawnymi – występują odniesienia do historii, czyli nawiązania do niedawnych powstań i bardzo odległych w czasie dziejów Jana i Cecylii.

• Elementy tendencyjności – Orzeszkowa zakłada sobie udowodnienie wartości pracy, ośmieszenie mitów romantycznych, konwenansów – i tak kształtuje opis bohaterów i ich losy. To cechy powieści tendencyjnej.

 

Tematy, z którymi można powiązać Nad Niemnem

• powstanie styczniowe
• patriotyzm
• praca u podstaw
• etos pracy
• miłość
• rodzina
• konflikt dzieci – rodzice
• przyroda
• ubożenie szlachty
• idee pozytywistyczne w powieści
• tendencja i schematyzm w literaturze
• dwór i zaścianek
• samotność
• codzienność
• tradycja

Uwaga!
Słabym punktem powieści jest romans i małżeństwo Justyny i Janka Bohatyrowicza. Orzeszkowa bardzo stara się uczynić je prawdopodobnym, ale związek ów przede wszystkim spełnia cele programowe. Uczucie Justyny i Jana posłużyło Orzeszkowej do pokazania idei – nie jest więc prawdziwe, a w dodatku mało ­zmysłowe.

Zauważ, że…
Nad Niemnem jest powieścią rodzinną. Opowiada o losach dwóch pokoleń rodów Korczyńskich i Bohatyrowiczów. Następną taką powieścią będą Noce i dnie Marii Dąbrowskiej.

Wyraźne jest pokrewieństwo Nad Niemnem i Pana Tadeusza.
Oba utwory łączy:

• rozlewność epicka,
• prezentowanie urody natury litewskiej,
• prezentacja warstw szlacheckich – dworu i zaścianka, a także arystokracji,
• spór „o miedzę” sąsiadujących dworów,
• prostota uczuć głównych bohaterów,
• ważna rola wydarzeń historycznych.

Zauważ
Motyw powstania styczniowego funkcjonuje w powieści na zasadzie aluzji, przemilczeń, niedomówień. Autorka, aby uniknąć represji cenzury, zastosowała pewien rodzaj kamuflażu literackiego. Nigdy bezpośrednio nie używa słowa powstanie, wprowadza natomiast do powieści motyw mogiły kryjącej kości bohaterów.

Uwaga!
Mimo iż Nad Niemnem jest przede wszystkim powieścią realistyczną, zawiera również wiele elementów tendencji. Jednym z nich jest właśnie kult pracy, która nobilituje i uszlachetnia. Autorka celowo zapomina o tym, że ciężka praca nie tylko przynosi radość, ale jest także przyczyną znużenia, utraty urody.

Z biografii Justyny Orzelskiej

• W młodości romantyczna miłość do Zygmunta Korczyńskiego, niemająca przyszłości z racji różnic społecznych.
• Mieszkając w Korczynie, dziewczyna stoi u progu życiowych decyzji: musi określić swoją rolę w społeczeństwie.
• Rezygnuje z romansu z Zygmuntem i małżeństwa z Różycem.
• Poznaje Janka i tryb życia Bohatyrowiczów.
• Decyduje się na ślub z Jankiem oraz życie i pracę w zaścianku.

Zobacz:

Nad Niemnem – Eliza Orzeszkowa

Nad Niemnem na maturze

Nad Niemnem – praca domowa

Nad Niemnem jako epopeja

Postacie Nad Niemnem

Jakie znaczenie ma w Nad Niemnem powstanie styczniowe i pamięć o nim?

Nad Niemnem – powieść realistyczna czy tendencyjna?

Jakie hasła programowe pozytywizmu propaguje Orzeszkowa w Nad Niemnem?

W jaki sposób Eliza Orzeszkowa udowadnia wartość pracy? Odpowiedz na podstawie Nad Niemnem.

Przedstaw kompozycję Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej