W jaki sposób Eliza Orzeszkowa udowadnia wartość pracy? Odpowiedz na podstawie Nad Niemnem.

Stosunek pisarki do ideału pracy jest oczywisty – wyraża ona pogląd, że praca jest najwyższą wartością wolnego człowieka, stanowi o jego godności, nadaje życiu sens i szczęście.

Powieść Nad Niemnem udowadnia powyższe założenia poprzez:

  • wypowiedzi bohaterów reprezentujących pogląd autorki,
  • losy i charakterystykę postaci,
  • podział społeczny – ocenę dworu i zaścianka.

Kto reprezentuje pogląd aprobujący wartość pracy, postulujący użyteczność człowieka dla świata i społeczeństwa?

  • Benedykt Korczyński – który wiąże ideę pracy z umiłowaniem ziemi, a pracę na ziemi polskiej uważa nie tylko za sens życia, lecz również za akt patriotyzmu równy walce zbrojnej.
  • Marta Korczyńska – która przepracowała całe życie i był to jedyny sens egzystencji, jaki znalazła. Będąc młodą panną, bała się pracy, z tej przyczyny odrzuciła Anzelma Bohatyrowicza – ceną była samotność przez całe smutne życie.
  • Jan i Anzelm Bohatyrowicze – praca jest sensem życia i źródłem ich utrzymania. Daje im zadowolenie, poczucie wolności, a nawet zdrowie. Praca zakodowana jest w ich świadomości jako wartość od początków ich rodu – pierwsi Bohatyrowicze ciężką, rzetelną pracą opanowali bór i założyli siedzibę (historia Jana i Cecylii).
  • Justyna Orzelska – nie od razu jest rzeczniczką pracy. Na początku powieści nie może znaleźć sobie miejsca w świecie i wiedzie byt nieco próżniaczy. Powoli poznaje pracę, próbuje jej i na końcu powieści jest już zwolenniczką pracy.
  • Witold Korczyński – młodzieniec, który kończy szkoły po to, by kiedyś przejąć Korczyn. Jego poglądy są zbieżne z postawą Benedykta Korczyńskiego, z tym że Witold pragnie reformować rolnictwo i stosunki społeczne na wsi. Widzi w tym zadanie człowieka i obowiązek obywatela wobec kraju.

Zauważmy, że są to postacie sympatyczne, wyraźnie kreowane przez Orzeszkową na wzory pozytywne. Ich losy przebiegają sensownie, zwłaszcza zwycięska i szczęśliwa miłość Jana i Justyny, która wydaje się nagrodą za prawidłowe poglądy. Zwróćmy uwagę na to, że Jana i Justynę łączy przede wszystkim zgodność ideałów i poglądów na życie, że jest to miłość bardziej „programowa” niż zmysłowa.

A jakie losy i oceny przypadły wrogom pracy?

  • Emilia Korczyńska – chora, nieszczęśliwa, wiecznie narzekająca, słaba istota, która budzi niechęć otoczenia i czytelników.
  • Różyc – brak pracy, a nadmiar pieniędzy powoduje apatię, bezwolność i niechęć do życia. Potrzebuje on sztucznych, wyrafinowanych podniet – np. narkotyków.
  • Zygmunt Korczyński – zarozumiały malarz, który nie może znaleźć z daleka od Paryża natchnienia, a z nudów roją mu się po głowie pomysły rozrywek niezbyt moralnych i niezbyt uczciwych wobec młodej żony.

I czyż losy tych osób nie są dowodem na potrzebę i wartość pracy w życiu człowieka?

Skutki życia bez pracy:

• choroba fizyczna, słabość ciała i duszy,
• brak motywu do życia, ospałość i bierność,
• sztuczność uczuć, maniera i fałsz.

A jaki efekt daje pracowita egzystencja?

• autentyczność i szczerość uczuć,
• siła fizyczna, zdrowie, radość życia, uroda,
• zdrowie moralne,
• aktywność życiowa,
• satysfakcja z pracy i wolności.

Motyw pracy wielokrotnie był dyskutowany w literaturze:

  • pozytywiści głoszą kult pracy i jej zbawienny wpływ na ludzkość.Żeromski pokazuje tragiczne skutki dehumanizujące ludzi jakie ma praca ponad siły – w opowiadaniu Zmierzch.
  • Reymont w Chłopach uważa pracę za niezbędny element ludzkiego życia, praca chłopa na ziemi jest jego naturalnym obowiązkiem.
  • Maria Dąbrowska w Nocach i dniach wskrzesi pozytywistyczny mit pracy, czyniąc zeń treść życia Bogumiła Niechcica.
  • Autorzy literatury łagrowej i lagrowej wskazują zło i amoralne konsekwencje niewolniczej pracy więźniów obozów koncentracyjnych i łagrów sowieckich, socrealiści opiewali pracę na rzecz ojczyzny, wyróżniając wysiłek robotnika i chłopa, pracę służącą „budowie socjalizmu”.

Inne hasła programowe propagowane w Nad Niemnem:

  • Scjentyzm – potrzebę nauki udowadnia m.in. Witold, który jest pozytywną postacią, ma wiele planów na przyszłość – a to dzięki naukom, które pobiera i które będzie umiał spożytkować.
  • Utylitaryzm – hasło ściśle związane z postulatem pracy. Ludzie muszą być użyteczni dla kraju, społeczeństwa. Wystarczy popatrzeć na los tych, którzy są pasożytami: Emilii, Różyca, Zygmunta, Kirły. Są bezużyteczni, niezbyt szczęśliwi, nie widzą sensu istnienia.
  • Ziemia jako idea ojczyzny – pojęcie zastępujące mit walki zbrojnej, która nie była wówczas możliwa (czasy po klęsce powstania). Ziemia polska jest ziemią polską bez względu na zabory i trzeba o nią dbać, w ten sposób czynnie czekając na wolność. Taki pogląd głoszą Benedykt, Witold, potwierdza go też sposób życia Bohatyrowiczów.
  • Praca organiczna – porównanie społeczeństwa do organizmu jest adekwatne w przypadku bohaterów Nad Niemnem. Oglądamy tu arystokrację, szlachtę ziemiańską, szlachtę zaściankową niemal schłopiałą. Tylko ta ostatnia wydaje się być zdrowa, wyższe warstwy dotknięte są chorobą i wymagają reform. W dodatku są one skłócone – trudno więc, by współdziałały w jednym organizmie. Postulat o „leczenie” – reformy i pojednanie jest w powieści wyraźny.