Pozytywizm polski to w równej mierze program społeczno-ideowy, jak i literacki. O pozytywizmie zachodnioeuropejskim (używamy tego terminu wyłącznie w odniesieniu do filozofii, myśli społecznej, nie całej epoki literackiej, jak w przypadku Polski) mówi się, że: to ideologia zwycięskiej burżuazji, wiek pary i elektryczności.
Polska nie może się porównywać z krajami zachodnimi ani pod względem rozwoju cywilizacyjnego, ani ekonomicznego. Zupełnie inna była też w Polsce sytuacja społeczna. Programy pozytywistów zachodnich były dla Polaków jedynie wizją, marzeniem, do którego ziszczenia dążyli. Realia były zupełnie inne – pogrążony w żałobie po kolejnej klęsce powstańczej kraj, represje rządów państw zaborczych, skasowanie wszystkich instytucji krajowych w Kraju Przywiślańskim, postępująca rusyfikacja i germanizacja w szkołach i urzędach, kryzys ekonomiczny. Tak pokrótce wyglądał stan ziem polskich pod zaborami.
- Praca organiczna nawiązująca do teorii socjologicznych Herberta Spencera miała wydźwignąć ziemie polskie z ruiny gospodarczej, oświatowej i kulturalnej. Spencer porównał życie społeczeństwa do egzystencji organizmu biologicznego. Organizm jest zdrowy, gdy wszystkie jego części właściwie funkcjonują. Podobnie jest ze społeczeństwem: aby mogło się rozwijać, konieczna jest współpraca wszystkich warstw. Każda grupa społeczna – część organizmu – ma do odegrania ważną rolę, powinna wypełnić swe zadania jak najlepiej.
- W skład społeczeństwa – organizmu – wchodziły też warstwy najmniej wykształcone, najbiedniejsze. Aby mogło być zrealizowane hasło pracy organicznej, również te warstwy społeczne powinny współpracować z resztą społeczeństwa. Dlatego zrodziło się kolejne hasło: praca u podstaw. Warstwy lepiej wykształcone, oświecone miały zająć się oświecaniem, edukacją, pomocą w zdobyciu wiedzy warstwom najbiedniejszym, a także zadbać o poprawę ich warunków bytowych.
- Bardzo ważne miejsce w programie społecznym polskich pozytywistów miało hasło emancypacji kobiet (emancypacja to usamodzielnienie, uniezależnienie, uwolnienie się od zależności, poddaństwa, ucisku, uzyskanie równouprawnienia). Pozytywiści domagali się umożliwienia kobietom wykonywania pracy zawodowej na prawach równych z mężczyznami, a co za tym idzie – możliwości zarabiania pieniędzy przez kobiety. Do podjęcia pracy często zmuszała je sytuacja – przeniesienie się do miasta („wysadzona z siodła” szlachta) czy pozostawanie bez opieki mężów (zginęli lub zostali zesłani). Z kwestią pracy wiązała się też kwestia wykształcenia dziewcząt. Pensja, którą zwykle kończyły panny, nie przygotowywała ich do żadnego zawodu. Dziewczęta powierzchownie przyswajały przedmioty ogólne i poza tym uczono je rzeczy niemal nieprzydatnych – malarstwa, gry na fortepianie, konwersacji salonowej. Po ukończeniu pensji i wyjściu za mąż młoda dziewczyna była całkowicie zależna od męża. Nie mogła uczyć się dalej – wyższe uczelnie nie przyjmowały kobiet (tylko w Szwajcarii kobiety mogły studiować), nie potrafiły wykonywać żadnego zawodu. Należy podkreślić, że pewne zawody były zwyczajowo niedostępne dla kobiet – zawód sprzedawcy czy prawnika, w innych kobiety zarabiały znacznie mniej niż mężczyźni.
- Inną ważną kwestią społeczną była asymilacja (z łac. assimilatio – upodobnienie) – narodowa i kulturowa integracja z ludnością polską mniejszości narodowych, głównie Żydów.
Pozytywizm nie był tak wzniosłą epoką jak romantyzm, nie tak uduchowiona, ale praktyczniejszą.
Pozytywiści bowiem głosili:
- ideę pracy zamiast nierównej walki;
- propagowali ideał nauki, oświecania społeczeństwa;
- organicyzm i pracę u podstaw zamiast indywidualizmu jednostki;
- postulowali praktycyzm zamiast ideału „mierz siły na zamiary”;
- pracę na polskiej ziemi zamiast walki zbrojnej;
- utylitaryzm literatury i sztuki;
- równouprawnienie mniejszości narodowych;
- emancypację kobiet.
- Ideały te prezentowano i propagowano w publicystyce i literaturze.
Zapamiętaj!
Program społeczny polskiego pozytywizmu można streścić w czterech głównych hasłach, które propagowali w swoich utworach publicyści i pisarze doby pozytywizmu:
- praca organiczna,
- praca u podstaw,
- emancypacja kobiet,
- asymilacja mniejszości narodowych.
Ważne terminy:
- utylitaryzm – idea użyteczności wszelkich działań, w tym sztuki – to też program
- scjentyzm – wiara w siłę nauki
- organicyzm
- praktycyzm – zamiast walki przemyślane działania.
Zobacz:
Jak zarysował się w literaturze polskiego pozytywizmu problem dziecka?
68. Omów problem emancypacji kobiet w literaturze pozytywizmu
69. Przedstaw problematykę żydowską w literaturze pozytywizmu