Publicystyka to esej, reportaż, artykuły krytycznoliterackie i polityczne, a przede wszystkim programowe – podejmujące problematykę społeczną, popularyzujące program i polemikę z przeciwnikami ideowymi. Jasne jest, że publicystyka była konieczną formą wypowiedzi w przypadku pozytywistów.
Artykuły programowe, które zasługują na uwagę:
My i wy – wyraźnie polemiczny artykuł Aleksandra Świętochowskiego, wydrukowany na łamach Przeglądu Tygodniowego, wystosowany przeciwko bezprogramowości i bierności konserwatystów. Inne artykuły tego publicysty to: Poszanowanie pracy, Praca u podstaw, Tradycja i historia wobec postępu. Już tytuły wskazują na określoną problematykę wypowiedzi. Warto wiedzieć, że Świętochowski był bardzo agresywnym publicystą, nie wzdragał się przed używaniem nazwisk i bezpośrednim formułowaniem ataków, zresztą bardzo napastliwych, co w konsekwencji powodowało zniechęcenie jego kolegów.
Z publicystyki Piotra Chmielowskiego można wymienić cykl artykułów programowych w czasopiśmie Niwa, m.in. Pozytywizm i pozytywiści. Zajmował się ów publicysta szczególnie literaturą – rolą i powołaniem artysty, tym, co w literaturze niemoralne, opowiadał się za jej utylitaryzmem. Dotyczą tego artykuły: Artyści i artyzm, Niemoralność w literaturze, Utylitaryzm w literaturze.
Eliza Orzeszkowa w swoich artykułach propagowała modne i potrzebne wówczas hasła. Kilka słów o kobietach, O Żydach i kwestii żydowskiej, Kilka uwag nad powieścią – to przykłady wypowiedzi publicystycznych autorki postulującej potrzebę emancypacji i kształcenia kobiet, asymilacji Żydów i tolerancji wobec ich wiary, użyteczności powieści, która ma pouczać i przedstawiać wzorce postępowania.
Bolesław Prus proponował Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa.
Ów program to:
- zasada „wymiany usług” w społeczeństwie i konieczność użyteczności każdego – mieszczan, rzemieślników, inteligencji,
- harmonia interesów ogółu i jednostki (człowiek jak trybik w maszynie – bierze udział w jej funkcjonowaniu i sam od niej zależy),
- pochwała pracy i aktywności człowieka,
- postulat koniecznego rozpowszechnienia wśród społeczeństwa nauk przyrodniczych i technicznych.
Zobacz:
Program i filozofia epoki realizmu. Wymień pojęcia i ich znaczenie