Nad Niemnem to kolejny w literaturze polskiej gatunkowy przykład epopei szlacheckiej.
Jakie cechy powieści o tym świadczą?
Bohater zbiorowy
Choć, oczywiście, każdego z głównych bohaterów i traktować można bardzo indywidualnie, to jednak – podobnie jak w wypadku Pana Tadeusza – wszyscy razem tworzą pewną całość noszącą cechy bohatera zbiorowego. Tym bohaterem zbiorowym Nad Niemnem jest właśnie polska szlachta – w całej swej społecznej rozciągłości – od arystokraty Różyca aż po zaściankową szlachtę – Bohatyrowiczów. Poznajemy tego szczególnego bohatera różnymi drogami – wnikając w psychikę poszczególnych jego przedstawicieli, przyglądając się ich dążeniom i poglądom, obserwując ich obyczajowość. Wreszcie – poznajemy też ich codzienne zmagania – także te z wrogiem „ukrytym” – czyli sytuacją pod zaborami.
Dwór jako centrum świata
Korczyn stanowi niewątpliwe centrum opisywanego przez Orzeszkową świata. To tu spotyka się większość szlacheckich postaci powieści. To tu wychowali się Justyna i rodzeństwo Korczyńscy. W powieści jest miejscem niemal tak ważnym jak Soplicowo w Panu Tadeuszu. Niemal – bo czytelnik Nad Niemnem prócz Korczyna poznaje także inne dwory – Osowce i Olszynkę. I nic w tym dziwnego, bo dla zamieszkujących je rodów są to miejsca równie ważne jak Korczyn dla rodziny Benedykta.
Dwór pełni ponadto funkcje społeczne i kulturowe – stanowi pierwszą instancję sądowniczą i urzędową, pomaga chłopom, interweniuje w ich sprawach – jest niewątpliwie głównym ośrodkiem przypisanych do niego wsi.
Obyczajowość szlachecka
Podobnie jak w Panu Tadeuszu, w Nad Niemnem silnie obecne są kwestie obyczajowe.
Poznajemy obyczaje szlachty na różne sposoby – uczestnicząc w jej posiłkach, rozmowach, codziennym nadzorowaniu majątku, wreszcie w spotkaniach towarzyskich czy flirtach. Całość jest imponująca: podobnie jak epopeję Mickiewicza, Nad Niemnem można czytać niemal jako antropologiczny opis obyczajów pewnego kręgu kulturowego. Co ważne jednak – w powieści Orzeszkowej szlacheckie obyczaje jawią się w sposób nieco bardziej zróżnicowany. Nad Niemnem nie chwali całej szlachty. Często pojawiają się tu momenty wyraźnej krytyki niektórych szlacheckich słabostek. Przykłady – postać Różyca czy żony Benedykta Korczyńskiego.
Polskość
Szlacheckość i polskość są ze sobą w Nad Niemnem nierozerwalnie związane. Jedyną postacią, która zdaje się nie cenić drugiej z tych wartości, jest Różyc – kosmopolita i bohater zdecydowanie negatywny. Polskość i narodowe tradycje wciąż przewijają się w rozterkach głównych bohaterów. Wspominane jest stale powstanie styczniowe, zaś legenda o Janie i Cecylii zakorzenia rodowe i narodowe tradycje Bohatyrowiczów aż w średniowieczu. Słynne opisy przyrody występujące w powieści także mają „narodowy” charakter – nawiązują z jednej strony do Pana Tadeusza, a z drugiej prezentują pejzaże typowo polskie i litewskie, już na pierwszy rzut oka kojarzące się Polakowi z ojczyzną.
Codzienna walka
Nie ma w powieści Orzeszkowej bitew i jawnie bohaterskich czynów. Pod pozorami spokojnego życia toczy się jednak długoletnia uporczywa walka. W pewnym sensie biorą w niej udział właściwie wszyscy. Każdy czuje zagrożenie „gospodarczą inwazją” zaborców, jest to stale obecne w powieści.
Dlatego konieczne są starania o zachowanie ziemi, której posiadacze zagrożeni są przez rosyjską strategię ekonomiczną. Zaborcy bowiem – nie decydując się w okresie pozornego pokoju na jawne konfiskaty, stosują swoisty terror gospodarczy. Wiadomo powszechnie, że jeśli dany majątek ekonomicznie się nie obroni, prędzej czy później za pośrednictwem banków i urzędów przejmą go Rosjanie. To jedna z głównych trosk Benedykta – nie dać się w tej stałej, choć może pozornie mało dramatycznej walce.
Narracja
W Nad Niemnem występuje tradycyjny realistyczny narrator auktorialny. Wszystko wie i wszystko mówi – spełniając funkcję przewodnika po nadniemeńskim szlacheckim światku. On właśnie nas po nim oprowadza – bo jego podstawowym celem jest pokazanie czytelnikowi panoramy życia szlachty w określonym momencie historycznym. Jeśli nawet udziela głosu poszczególnym postaciom, to po to tylko, by same, ale dokładnie tak jak on, opowiadały historie – choćby tę o mogile lub tę o losie Jana i Cecylii. W epopei nie ma raczej miejsca na skomplikowane eksperymenty narracyjne.
Zobacz:
Zaprezentuj świat przedstawiony w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej
Omów najważniejsze konflikty i spory pomiędzy bohaterami w Nad Niemnem