Nad Niemnem – powieść realistyczna czy tendencyjna?
Zacznij od wprowadzenia
Zaznacz różnicę znaczeniową między terminami powieść realistyczna i powieść tendencyjna. Podkreśl, że powieść tendencyjna była formą charakterystyczną dla pierwszej fazy pozytywizmu polskiego, w miarę rozwoju prądu zaś znacznie popularniejsze stały się utwory typowo realistyczne.
Nad Niemnem to powieść Elizy Orzeszkowej powstała w okresie pozytywizmu, czyli w czasie, kiedy przed literaturą stawiano konkretne zadania. Pisać dla samego pisania po prostu nie wypadało. Cała literatura realizowała hasła pozytywistyczne, więc tendencyjność powieści Orzeszkowej jest oczywista.
Rozwiń:
Przedstaw realistyczne i tendencyjne cechy powieści:
- Dowody realizmu: wieloaspektowy, zróżnicowany obraz społeczeństwa; typowe dla realizmu kwestie techniczne – metoda millieu, narracja auktorialna; drobiazgowość topografii Korczyna i okolic; dokładność w opisie postaci i obyczajowości.
- Dowody tendencyjności: idea pracy – podporządkowane są jej najważniejsze wydarzenia powieści; schematyzm postaci – bohaterowie negatywni i pozytywni (oceniani także poprzez stosunek do pracy); fragmenty typowo ideologiczne – rozmowy Witolda z Benedyktem.
Przedstaw swoje zdanie
Realizm powieści jest niezaprzeczalny. Cechami powieści realistycznej są: przedstawienie rozległego obrazu społeczeństwa, w Nad Niemnem środowiska arystokratycznego – pani Andrzejowa i Zygmunt Korczyńscy, dworskiego – Korczyńscy, i zaściankowego – mieszkańcy Bohatyrowicz; stypizowanie postaci, wyrazistość i dokładność w przedstawieniu charakterów i tła obyczajowego. Orzeszkowa z wyjątkową drobiazgowością opisała Korczyn, Bohatyrowicze, Olszynkę, Osowce. Działania bohaterów umotywowane są nie tylko przyczynami współczesnymi, ale także dawnymi – występują odniesienia do historii, czyli nawiązania do niedawnych powstań i bardzo odległych w czasie dziejów Jana i Cecylii. Narracja w powieści realistycznej jest prowadzona w trzeciej osobie, narrator jest bezosobowy, bezstronny, opowiada o świecie zewnętrznym, ale nie wnika w psychikę postaci – jest to tak zwana narracja przezroczysta. Wszystkie te cechy możemy odnaleźć w Nad Niemnem, badacze literatury uważają, że Orzeszkowa stworzyła wręcz ideał realistycznej powieści pozytywistycznej.
Przejdź do sedna
Ale czy powieść Orzeszkowej jest zupełnie pozbawiona tendencyjności?
Przypomnę cechy powieści tendencyjnej, nazywanej powieścią z tezą. Od powieści realistycznej różni się tym, że najważniejszym celem, któremu podporządkowane są wszystkie inne, jest udowodnienie pewnej tezy. Teza taka jest zwykle założeniem politycznym lub ideologicznym, aktualnym w danym czasie. Bohaterowie powieści tendencyjnej są wyraźnie podzieleni na dobrych i złych (czarne charaktery i świetlane postaci), a ich postępowanie jest pozytywnym albo negatywnym przykładem ilustrującym założoną tezę.
W Nad Niemnem na pewno dostrzeżemy pewne cechy charakterystyczne dla tego typu powieści.
Sama autorka w jednej z wypowiedzi stwierdziła, że najważniejszym motywem powieści jest powstanie 1863 roku. W całej książce zauważymy, że jednym z najważniejszych kryteriów oceny postaci jest właśnie ich stosunek do „sprawy narodowej”. Na przykład Anzelm Bohatyrowicz przekonuje się do Justyny, kiedy razem odwiedzają mogiłę.
Innym ważnym kryterium, według którego oceniamy bohaterów, jest ich stosunek do pracy. Choć bez dodatkowych komentarzy, ale wyraźnie negatywnie przedstawieni są Emilia i Zygmunt Korczyńscy. Są to postaci piękne fizycznie, ale ich postępowanie budzi naszą niechęć. Rozmowy Benedykta i Witolda można nazwać dyskursami o sprawach aktualnych. Również w wielu wypowiedziach Justyny odnajdziemy wyraźne ślady ideologii pozytywistycznej.
Zakończ, podsumuj
Oczywiście odpowiedź brzmi – powieść realistyczna z elementami tendencyjności. Warto zauważyć, że to, co przeciętnego czytelnika Nad Niemnem najbardziej w powieści irytuje, to właśnie elementy poetyki realizmu tendencyjnego (schematyzm postaci, jednostronność ujęć problemów, patos niektórych scen).
Zwykle powieści tendencyjne właśnie ze względu na swoją schematyczność i podporządkowanie idei były nudne i niechętnie czytywane. Współcześnie nie wznawia się ich zupełnie. Nad Niemnem stanowi wyjątek.
Ważne pojęcie:
Powieść tendencyjna – inaczej powieść z tezą – choć jej autor posługuje się technikami realistycznymi, to naczelnym celem powieści jest z góry założone udowodnienie wybranej tezy – na ogół o charakterze społecznym, politycznym. W związku z tym niektóre aspekty przedstawionej rzeczywistości zostają wyolbrzymione, inne przemilczane. Ważne jest też uschematyzowanie postaci – bohaterowie są czarno-biali, jednoznaczni.
Zobacz:
Jak wygląda ocena romantyzmu i romantyków w świetle Nad Niemnem?
Jakie znaczenie ma w Nad Niemnem powstanie styczniowe i pamięć o nim?