Tego się naucz!

Powinieneś umieć:

  • wskazać elementy powieści tendencyjnej w tym dziele,
  • pokazać Nad Niemnem jako powieść realistyczną,
  • przedstawić i skomentować obecność pamięci o powstaniu styczniowym,
  • ukazać rolę tradycji polskiej w powieści,
  • streścić i skomentować obie sceny (do czego są potrzebne, dlaczego są tak ważne).

Tematy, z którymi można powiązać Nad Niemnem

• powstanie styczniowe,
• patriotyzm,
• praca u podstaw,
• etos pracy,
• miłość,
• rodzina,
• konflikt dzieci – rodzice,
• przyroda,
• ubożenie szlachty,
• idee pozytywistyczne w powieści,
• tendencja i schematyzm w literaturze,
• dwór i zaścianek,
• samotność,
• codzienność,
• tradycja.

Tło epoki
Powstanie styczniowe, kobiety w żałobie narodowej, niedola dziecka, uciskani chłopi, germanizacja, rusyfikacja… Taki jest obraz epoki. Ale w tych smutnych okolicznościach toczyło się życie jak zwykle. Kwitła miłość, odbywały się spotkania towarzyskie, podróżowano. To wszystko pokazuje Orzeszkowa w Nad Niemnem.

Gatunek
Nad Niemnem, jak łatwo zauważyć, jest powieścią. Ale na etapie liceum warto rozróżniać jeszcze typy powieści.

  • Charakterystyczna dla początkowej fazy pozytywizmu jest powieść tendencyjna, która była skomponowana tak, by udowadniać założoną z góry tezę – np. konieczność kształcenia warstw niższych.
  • Powieść realistyczna spełniała inne założenia – ukazywała prawdę o ówczesnym świecie i o człowieku zatopionym w rzeczywistości. Orzeszkowa pisała powieści tendencyjne (np. Marta), ale Nad Niemnem jest już powieścią realistyczną, choć nosi pewne znamiona tendencji.

Tytuł
Nad Niemnem to tytuł, który określa miejsce akcji utworu. Litewskie strony, ograniczone trójkątem Niemna, stanowią miejsce wydarzeń współczesnych, ale są też świadkiem wydarzeń z przeszłości istotnych dla historii narodu polskiego i rodu Bohatyrowiczów. Niemen jest obecny w literaturze wielkich polskich pisarzy, np. w twórczości Adama Mickiewicza (Pan Tadeusz, sonet Do Niemna).

Czas akcji

Akcja powieści rozgrywa się w dwóch planach czasowych:

  • Teraźniejszości, którą organizują aktualne wydarzenia powieściowe. Trwają one od końca czerwca (co pozwala ustalić np. fakt powrotu dzieci ze szkół), przez lato (czas żniw, imieniny Emilii łatwe do sprawdzenia w kalendarzu), aż do września. Główna akcja powieści toczy się latem jednego roku, mniej więcej dwadzieścia lat po powstaniu styczniowym (czyli, być może, w roku 1883).
  • Przeszłości funkcjonującej w świecie powieści na prawach wspomnień bohaterów. To między innymi:
    – historia Jana i Cecylii,
    – okopy szwedzkie, wspomnienie najazdu Szwedów,
    – epoka napoleońska (opowieść dziadunia o odwrocie Napoleona spod Moskwy w roku 1812)
    – powstanie 1863 r. – mogiła w borze, opowieść Janka.

Miejsce akcji

  • Korczyn – dwór Benedykta Korczyńskiego, zamieszkiwany również przez Martę oraz Justynę z ojcem,
  • Olszynka – dwór Kirłów,
  • Osowce – siedziba Andrzejowej Korczyńskiej,
  • Wołowszczyzna – majątek Różyca,
  • Bohatyrowicze – zaścianek.

Teren położony jest nad Niemnem i otaczają go gęste lasy, wśród których znajdują się dwa miejsca odgrywające kluczową rolę w powieści:

  • mogiła założycieli rodu Bohatyrowiczów – Jana i Cecylii,
  • mogiła powstańców z roku 1863 – w tym Andrzeja Korczyńskiego i Jerzego Bohatyrowicza.

Główny wątek powieści

to intryga miłosna, której bohaterką jest Justyna Orzelska.

  • Justyna – Zygmunt
    Bohaterowie przeżyli kiedyś romans. Później Zygmunt Korczyński ożenił się z bogatą Klotyldą, lecz po pewnym czasie, znudzony małżeństwem, stara się odgrzać dawną miłość. Justyna odrzuca tę propozycję.
  • Justyna – Różyc
    Znudzony i zmanierowany magnat znajduje rozrywkę i pociechę w uczuciu do Justyny do tego stopnia, że proponuje jej małżeństwo. Dziewczyna jednak odrzuca dobrą partię ku zdumieniu i oburzeniu otoczenia. Odrzuca, bo prostu nie kocha Różyca, jednak nie dla wszystkich jest to powód oczywisty.
  • Justyna – Jan
    Ta miłość narasta przez cały czas trwania powieści, jej kolejne etapy to wyprawy do obu mogił, odwiedziny Justyny w Bohatyrowiczach, jej udział w pracach w polu. Jan powoli wciąga dziewczynę w swój świat, który zaczyna się jej podobać. Decyduje się zatem na związek z Janem, popełniając tym samym mezalians, ponieważ młody Bohatyrowicz należy do niższej warstwy społecznej. Decyzja Justyny jest też zadośćuczynieniem przeszłości, naprawą błędu Marty, która bała się takiego kroku i odrzuciła niegdyś Anzelma Bohatyrowicza – stryja Janka.

Oprócz głównego wątku pojawiają się w powieści echa ważnych wydarzeń historycznych (powstanie styczniowe), spór pomiędzy dworem Korczyńskich a zaściankiem Bohatyrowiczów o szkodę w zbożu, a także gospodarskie problemy Benedykta. Mowa jest też o małżeńskich kłopotach Kirłowej i losie wdowy po Andrzeju Korczyńskim. Pokazany został kontrastowo świat ludzi pracujących (Bohatyrowiczowie, Kirłowa, Benedykt) i próżniaków (Zygmunt Korczyński, Emilia Korczyńska, Różyc).

Bohaterowie

  • Starsze pokolenie – to Benedykt Korczyński (teraz głoszący ideę pracy na swojej ziemi), Dominik Korczyński (pracujący w Rosji), Andrzejowa Korczyńska (arystokratyczna wdowa po powstańcu, trzecim bracie Korczyńskim), Marta (pracowita i zniechęcona do życia krewna Korczyńskich), Emilia Korczyńska (żona Benedykta, wiecznie chora, rozkapryszona „romantyczka”), Kirłowie – sąsiedzi (ona – tytan pracy, sama prowadzi gospodarstwo, on – intrygant, wieczny gość Korczyna). To także Anzelm Bohatyrowicz – powstaniec, który ocalał, szlachetna postać o złamanym życiu. Powstanie styczniowe było dla nich wszystkich przeżyciem pokoleniowym, doświadczeniem kształtującym ich losy.
  • Młode pokolenie – to przede wszystkim Justyna Orzelska – kuzynka Korczyńskich, dumna dziewczyna opiekująca się zdziwaczałym ojcem muzykiem, Zygmunt Korczyński – zmanierowany artysta malarz, pogardliwie odnoszący się do prowincji, Różyc – bogaty arystokrata, szukający podniet w narkotykach i mocniejszych wrażeniach natury uczuciowej, Witold – syn Benedykta, młodzieniec przejęty ideą pracy i reformy społecznej, i wreszcie Jan Bohatyrowicz – przedstawiciel młodego pokolenia w zaścianku Bohatyrowiczów (syn powstańca pochowanego w mogile). To spadkobiercy, od których zależy przyszłość.

Parada postaci

We dworze w Korczynie zamieszkuje rodzina Korczyńskich: senior rodu – Benedykt, jego żona Emilia, dwoje dzieci – dwudziestoletni Witold i kilkunastolatka Leonia, które uczą się w szkołach w mieście i właśnie przyjechały na wakacje, a także zajmująca się całym domem krewna Benedykta, Marta, inni zubożali krewni – Justyna i Ignacy Orzelscy, oraz panna Teresa, dama do towarzystwa Emilii.

  • Benedykt Korczyński, dobry gospodarz, ciężko pracuje, aby zapewnić byt rodzinie. Kary pieniężne nałożone przez zaborców, konieczność spłacania długów zmusiły go do zastawienia domu i są źródłem jego nieustannej troski o to, czy podoła przyjętym zobowiązaniom. Za swój patriotyczny obowiązek uważa utrzymanie Korczyna – zdradą byłoby dla niego sprzedanie majątku Rosjanom. Trudności finansowe stają się przyczyną jego gwałtowności i przepełniającej go goryczy. Benedykt ma dość trudny charakter. Z dwóch jego braci jeden, Andrzej, zginął w powstaniu styczniowym, drugi zaś, Dominik, żyje w głębi Rosji i w listach namawia Benedykta, by ten sprzedał majątek i podobnie jak on osiedlił się w cesarstwie.
  • Emilia Korczyńska nie wspiera męża. Spędza czas na lekturze francuskich romansów i marzeniach. Jest rozhisteryzowaną hipochondryczką, która stale martwi się o siebie. Benedykta ani nie rozumie, ani nie stara się zrozumieć.
  • Marta Korczyńska to stara, nieco zdziwaczała panna, która w młodości zrezygnowała z uczucia do Anzelma Bohatyrowicza, bojąc się trudu pracy. Obecnie jej życie stanowi głównie praca, tyle że na rzecz innych – pomaga Benedyktowi w prowadzeniu domu.
  • Justyna Orzelska to dumna, wrażliwa i piękna panna, rzec można – czysta moralnie. Mimo że nie ma majątku, odrzuca jałowe wychowanie salonowe, decydując się na życie z Janem Bohatyrowiczem, wprawdzie w znojnym trudzie, ale z miłością.
  • Witold Korczyński, uczeń szkoły agronomicznej, z zapałem zdobywa wykształcenie, które będzie chciał wykorzystać dla ulepszenia rodzinnego majątku. To energiczny, przyjazny światu pozytywista żyjący ideałami i pragnący wcielać je w życie.
    W sąsiedztwie dworu znajduje się zaścianek zamieszkany przez schłopiałą szlachtę – Bohatyrowiczów.
  • Jan Bohatyrowicz, syn Jerzego, który poległ w powstaniu styczniowym, to młodzieniec pracowity, szczery, uczciwy i szlachetny. Dąży do pogodzenia dworu z zaściankiem, szacunkiem darzy przeszłość i tradycję – dba o grób Jana i Cecylii, legendarnych przodków całego rodu, oraz mogiłę, miejsce pochówku powstańców z 1863 roku. Justynę pokochał dojrzałym, pełnym oddania uczuciem.
  • Anzelm Bohatyrowicz to stryj Janka. Także, jak brat, powstaniec 1863 roku. Samotnik, ale życzliwy dla świata, dobry, uczciwy i pracowity. Pamięta o Marcie, z którą nie mógł się połączyć z powodu panujących uprzedzeń klasowych.

Między zaściankiem a dworem od lat istnieje antagonizm, którego dawniej nie było. Kiedyś oba rody żyły w wielkiej przyjaźni, a ich przedstawiciele wspólnie walczyli w powstaniu styczniowym. Symboliczną pozostałością po tych czasach jest mogiła, w której pochowani są razem chłopi i szlachcice, a także brat Anzelma – Jerzy Bohatyrowicz, i brat Benedykta – Andrzej Korczyński. Mogiła jednak tylko dla Bohatyrowiczów jest miejscem kultu. Dwór o niej zapomniał.

W bliskiej okolicy znajduje się bardziej znamienity dwór – Osowce, zamieszkany przez wdowę po bracie Benedykta, Andrzejową Korczyńską, która po upadku powstania styczniowego i śmierci męża przybrała wieczną żałobę. Kultywuje pamięć poległego, lecz niezbyt konsekwentnie, bo – mimo że sama niewątpliwie jest patriotką – synowi patriotyzmu nie wpoiła. Pozwalając mu na nadmiernie długie przebywanie za granicą, przyczyniła się do osłabienia jego więzi z ojczyzną. Uświadomienie sobie tego było dla niej wstrząsem.

Zygmunt Korczyński, jej syn, to młodzieniec znudzony życiem, niechętny do pracy, obojętny na los innych. Ma pewien talent artystyczny, ale nie umie go rozwinąć. Jest bierny, to kosmopolita, dużą część życia spędził za granicą; dla Polski i Polaków odczuwa rodzaj pogardy. Jest młodym mężem, ale swojej żony już nie kocha. Bezskutecznie próbuje uwieść Justynę.

Jeszcze inni sąsiedzi to Kirłowie. Bolesław, hulaka i błazen, pozostawia rodzinę na pastwę losu i żyje z pracy swej żony, Marii, która samotnie boryka się z domem i dziećmi, dzielnie stawiając czoło trudnościom dnia codziennego. To mądra, szczera, uczciwa i pracowita kobieta.

Skojarz
Z innymi dziełami, w których zaprezentowane są kłopoty i radości mieszkańców polskich dworków, np.

  • z Panem Tadeuszem Adama Mickiewicza,
  • z Nocami i dniami Marii Dąbrowskiej.

 

Rozwój wydarzeń

Pewnego pięknego lipcowego dnia, wracając z kościoła, Justyna Orzelska po raz pierwszy spotyka Janka Bohatyrowicza. Młody człowiek już dawniej był nią zainteresowany. Od tej pory zainteresowanie to będzie wzajemne. Kiedy po paru dniach, znudzona i zniechęcona sztuczną atmosferą panującą na imieninach pani Emilii wybierze się na samotny spacer, przypadkowo spotkany Janek zaprosi ją do swej chaty. Justyna jest oczarowana gościnnością i serdecznością mieszkańców zaścianka. Czuje się tu lepiej niż w Korczynie.

Tymczasem we dworze życie płynie swoim rytmem. Witold i Leonia wrócili na wakacje do domu. Niekiedy bywają goście, między innymi Teofil Różyc, znudzony życiem arystokrata, nihilista i morfinista, który przehulał znaczną część odziedziczonego po ojcu majątku. Egoista, który z nudów próbował uwieść Justynę, a widząc, że mu się to nie uda – nawet zaproponował jej małżeństwo, mimo bariery społecznej i majątkowej. Atmosfera we dworze jest sztuczna. Każdy żyje życiem innym niż pozostali, choć większość domowników łączy podobny brak satysfakcji z tworzonej przez nich samych codzienności: pani Emilia niepokoi wszystkich swą hipochondryczną nerwowością; zapracowany Benedykt zamartwia się o dom; Marta zajęta jest codzienną krzątaniną. Jedynie Witold nie ulega zgorzknieniu ojca oraz ciotki i z zapałem oddaje się pracy. Pragnie wprowadzić różne ulepszenia w sposobie gospodarowania majątkiem. Chciałby także doprowadzić do poprawy stosunków między dworem a wsią, lecz efektem tych działań jest narastające niezrozumienie między nim a Benedyktem, który sam przed sobą nie chce się przyznać, że niegdyś wyznawał podobne do synowskich zasady demokratyczne, lecz zrezygnował z nich, niejako zapomniał o nich, pod wpływem trudności dnia codziennego.

Jeśli idzie o pomysły reformatorskie, nieoczekiwaną sojuszniczkę Witold znajdzie w Justynie, która – zirytowana dworską egzystencją – coraz więcej czasu spędza z mieszkańcami zaścianka, nawet pracując z nimi w polu.

Pod koniec powieści młodzi mieszkańcy dworu wraz z Martą są na weselu w zaścianku i przeprowadzone tam rozmowy uświadamiają im raz jeszcze konieczność pilnej zmiany stosunków z sąsiadami. Po powrocie Witold odbywa długą i szczerą rozmowę z ojcem, której efektem jest odnowienie się więzi między nimi. Benedykt uświadamia sobie, że syn ma dużo racji. Kiedy następnego dnia Justyna oświadczy, że jest zaręczona z Jankiem, Benedykt ją poprze. Odprowadziwszy dziewczynę do chaty Anzelma i Janka, odbędzie ze swym dawnym towarzyszem Anzelmem rozmowę i nastąpi między nimi po­godzenie, a zarazem symboliczne pojednanie wsi i dworu.

Powieść kończy się więc optymistycznie, ukazując możliwości rzeczywistego pojednania między zantagonizowanymi grupami społecznymi, pod warunkiem wykazania dobrej woli i zapomnienia o dawnych urazach. Wspólna praca – praca organiczna! – jest możliwa i warta propagowania.

Uwaga! Konstrukcja losów Jana i Justyny realizuje motyw reintegracji, czyli ponownego scalenia zwaśnionych stron. Ślub bohaterów będący symbolicznym pojednaniem dworu z zaściankiem ku ogólnemu pożytkowi nawiązuje do pozytywistycznego hasła pracy organicznej, sformułowanego przez angielskiego myśliciela Herberta Spencera.

 

Ważne sceny

Przy mogile Jana i Cecylii

Pewnego razu Janek opowiada Justynie historię Jana i Cecylii. Ich grób jest przedmiotem kultu całego rodu. Przed wiekami ta kochająca się para, nie mogąc się pobrać z powodu różnic majątkowych, przybyła tu, by się ukryć. Jan i Cecylia własnymi rękami karczowali puszczę, powstałe zaś dzięki temu pola samodzielnie, a potem wraz z dziećmi, uprawiali. Kiedyś polował w tamtych okolicach król Zygmunt August ze swoim orszakiem. Władcy zaimponowała dzielność osadników i nadał im herb szlachecki Pomian.

W opowieści Anzelma świat jego przodków przypomina po części arkadię, a także biblijny raj. Jest prosty, pełen ładu i harmonii. Każdy ma w nim swoje miejsce i poprzez pracę otrzymuje szansę uzyskania własnej tożsamości. Praca nie jest więc przekleństwem człowieka, ale swoistym darem pozwalającym na samookreślenie i odnalezienie swojego miejsca w świecie. Stylizacja rzeczywistości Jana i Cecylii na wzór biblijnego edenu (złotowłosa Cecylia wielokrotnie kojarzy się z biblijną Ewą) nobilituje ją i uświęca, nadaje pracy Bohatyrowiczów wymiar sakralny.
Arkadyjskiej rzeczywistości Jana i Cecylii przeciwstawiona zostaje współczesność. Jej obraz różni się diametralnie od mitycznej wizji świata przywołanego w legendzie.

Nie zmieniła się jedynie materialna uroda rzeczywistości – ogromne, dzikie puszcze, bezkresne pola i łąki otaczane błękitną wstęgą Niemna, triumfująca, bujna przyroda letnich miesięcy emanująca grą barw, zapachów i dźwięków, to wszystko tworzy w efekcie niezwykle powabny spektakl natury i sprawia wrażenie, że ziemski raj trwa. Nic bardziej mylnego. Świat człowieka nie jest już tak doskonały i harmonijny jak porządek przyrody. Dawno utracił swój ład, chociaż zachował zewnętrzne piękno. Jest teraz w stanie waśni, sąsiedzkich sporów, ogólnej niezgody.

Przy mogile powstańców

Inną opowieścią – robiącą wrażenie na Justynie – jest historia mogiły powstańczej, którą poznała także dzięki Jankowi. Dowiedziała się zarazem o tym, jak inne, przyjacielskie były dawniej stosunki między dworem a zaściankiem, oraz o wspólnej walce chłopów i szlachty w powstaniu.

Także kontrast między życiem dworu a nowo poznanym życiem zaścianka doprowadza do ostatecznej rozmowy Justyny z Zygmuntem Korczyńskim, który stale ją adoruje i namawia, by została jego kochanką. Justyna, choć kiedyś zainteresowana Zygmuntem, a nawet zakochana w nim, teraz ostatecznie, w sposób bardzo zdecydowany, ostry, odrzuca jego zaloty. Zirytowany tym Zygmunt odbywa przykrą rozmowę z matką, w której namawia ją do sprzedaży majątku i wyjazdu na zawsze za granicę. Andrzejowa jest zdruzgotana świadomością, że jej syn nie czuje żadnej więzi z ojczystą ziemią, a powstańców – wśród nich przecież własnego ojca – nazywa szaleńcami.

70. Znaczenie mogiły powstańców i grobu Jana i Cecylii w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej

Czas i przestrzeń

W powieści funkcjonują następujące plany czasowe:

  • Teraźniejszość – obejmuje lata osiemdziesiąte XIX wieku. Akcja powieści toczy się mniej więcej dwadzieścia lat po powstaniu styczniowym, trwa krótko, bo zaledwie przez jedno lato do początków jesieni, o czym świadczą połowy jacicy na Niemnie. Plan czasu teraźniejszego zawiera główny wątek powieści opisujący przebieg konfliktu między dworem a zaściankiem. Dla uatrakcyjnienia tego wątku autorka wprowadza romansowy wariant akcji, kreśląc historię miłości Jana i Justyny – przedstawicieli zwaśnionych rodzin.
  • Przeszłość dalsza – historia ta sięga wieku XVI, wskrzesza czasy Polski Jagiellonów. Wprowadzona zostaje w formie opowieści o Janie i Cecylii – protoplastach rodu Bohatyrowiczów, którzy przybyli w nadniemeńskie knieje, wykarczowali część puszczy i założyli swoją siedzibę.
  • Przeszłość bliższa – obejmuje swoim zasięgiem dwa doniosłe wydarzenia z XIX wieku:
    • kampanię napoleońską, którą przywołuje opowieść dziadunia wspominającego odwrót Napoleona spod Moskwy;
    • powstanie styczniowe z 1863 roku. Jego fragmentaryczny obraz pojawia się w opowieści Janka Bohatyrowicza o tym, jak ojciec wyruszał do walki.

 

Etos pracy

To ona staje się elementarnym warunkiem nie tylko powrotu do raju utraconego, ale także jego utrzymania na zawsze.
Uwydatnieniu tej treści służy wprowadzony do powieści tendencyjny schemat podziału bohaterów na pozytywnych i negatywnych ze względu na ich stosunek do pracy.

Próżniactwo, utracjuszostwo, wielkopańskie maniery prowadzą do bankructwa (Kirło), sztucznych egzaltacji i śmiesznego manieryzmu (Emilia, Teresa), apatii i wyobcowania (Różyc, Zygmunt). Ludzie stroniący od pracy nie mogą stać się zatem gwarantami ładu. Są nimi ci, którzy pracę ukochali, właśnie w niej widząc największą wartość. To przede wszystkim mieszkańcy zaścianka, Bohatyrowicze. Życie wypełnione pracą przynosi im nie zmęczenie i udrękę, ale zdrowie, piękno fizyczne i moralne, satysfakcję i szczęście. Szacunek dla pracy okazują również niektórzy mieszkańcy dworów – Benedykt Korczyński, jego siostra Marta, syn Witold, Kirłowa. Tylko nieustanna troska i ciężka praca dziedzica pozwalają przecież utrzymać majątek i dawny status dworu.

 

Nad Niemnem jako powieść tendencyjna
Mimo iż Nad Niemnem jest przede wszystkim powieścią realistyczną, zawiera również wiele elementów tendencji. Jednym z nich jest właśnie kult pracy, która nobilituje i uszlachetnia. Autorka celowo nie wspomina o tym, że ciężka praca przynosi nie tylko radość, ale jest także przyczyną znużenia, utraty urody.

Czy Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej można nazwać powieścią tendencyjną?

Motywy romantyczne w powieści

  • Idea walki – motyw kampanii napoleońskiej i powstania.
  • Związek człowieka z przyrodą.
  • Motyw dworu i zaścianka jak w Panu Tadeuszu.

 

Geneza powieści

Pomysł jej napisania zrodził się w trakcie pobytu Orzeszkowej w nadniemeńskim majątku państwa Kamieńskich, w Mieniewiczach. Początkowo pisarka nie zamierzała stworzyć tak obszernego epickiego dzieła. Miał to być romans obyczajowy kreślący historię miłości panny z dworu i schłopiałego szlachcica z zaścianka, stąd też pierwotny tytuł powieści – Mezalians.

W trakcie pracy nad utworem zmieniły się wstępne założenia. Powieść rozrosła się do rozmiarów wielkiej epopei przedstawiającej obraz życia polskiego na kresach. Przed przystąpieniem do pracy nad powieścią Orzeszkowa dokładnie poznała różne środowiska nadniemeńskie, studiowała szczegółowo świat przyrody, aby wiernie oddać tamte realia.

 

Zobacz:

Nad Niemnem – Eliza Orzeszkowa

Zaprezentuj świat przedstawiony w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej

Jak wygląda ocena romantyzmu i romantyków w świetle Nad Niemnem?

Jakie hasła programowe pozytywizmu propaguje Orzeszkowa w Nad Niemnem?