Zaprezentuj świat przedstawiony w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej

Znajdujemy się w nadniemeńskiej krainie lat osiemdziesiątych dziewiętnastego wieku. Świat, który przedstawia Orzeszkowa, jest piękny, został skonstruowany według swoistego ładu.

Czas

Obowiązuje tu zasada podwójnej perspektywy czasowej, czyli:

Powieściowa teraźniejszość – wszystkie wydarzenia, o których czytamy, trwają od końca czerwca (powrót dzieci ze szkół), przez lato (czas żniw, imieniny Emilii), aż po wrzesień (jesienne połowy jacicy na Niemnie). Jest to zatem lato jednego roku, określonego na mniej więcej dwadzieścia lat po powstaniu (czyli być może 1883).

Czas przywołany – wydarzenia historyczne, która wciąż funkcjonuje w świecie powieści – to:
- XVI w. – historia Jana i Cecylii,
- XVII w. – okopy szwedzkie, wspomnienie najazdu Szwedów,
- XIX w. – epoka napoleońska (opowieść dziadunia o odwrocie Napoleona spod Moskwy),
- powstanie 1863 roku – mogiła w borze, opowieść Janka.

W jakim celu autorka stosuje taką technikę? Czy tylko dlatego, by wpleść informacje o historii? Wydaje się, że obowiązuje tu inna reguła – czas przeszły staje się oparciem dla współczesnych, przemijanie i trwanie rodzi wspólnotę przeszłych i obecnych pokoleń.

Przestrzeń

Skupione są tutejsze siedziby mieszkańców:

Korczyn – dwór Benedykta Korczyńskiego,
Bohatyrowicze – zaścianek,
Olszynka – dwór Kirłów,
Osowce – siedziba Andrzejowej Korczyńskiej,
Wołowszczyzna – majątek Różyca.

Teren przecina Niemen i otaczają gęste lasy. Bór skrywa dwa miejsca święte odgrywające kluczową rolę w powieści:

mogiłę protoplastów rodu – Jana i Cecylii,
mogiłę powstańców 1863 – w tym Andrzeja Korczyńskiego i Jerzego Bohatyrowicza.

Postacie

Jest ich wiele, są różne pod względem charakteru i stanu majątkowego, zestawione na zasadzie kontrastu, czasem przerysowane. Najpierw pogrupujmy je wiekowo:

Starsza generacja – ich przeżyciem pokoleniowym było powstanie styczniowe. Jest to Benedykt Korczyński (teraz głoszący ideę pracy na swojej ziemi), Dominik Korczyński (pracujący w Rosji), Andrzejowa Korczyńska (arystokratyczna wdowa po powstańcu, trzecim bracie Korczyńskim), Marta (pracowita i zniechęcona do życia krewna Korczyńskich), Emilia Korczyńska (żona Benedykta, wiecznie chora, rozkapryszona „romantyczka”), Kirłowie – sąsiedzi (ona – tytan pracy, sama prowadzi gospodarstwo, on – legat i intrygant, wieczny gość Korczyna). Pozostaje Anzelm Bohatyrowicz – powstaniec, który ocalał, szlachetna postać o złamanym życiu.

Generacja „spadkobierców” – młodych, tych, którzy określą przyszłość. To przede wszystkim Justyna Orzelska – kuzynka Korczyńskich, dumna dziewczyna opiekująca się zdziwaczałym ojcem muzykiem, Zygmunt Korczyński – zmanierowany artysta malarz, pogardliwie odnoszący się do prowincji, Różyc – bogaty arystokrata, szukający podniet w narkotykach i mocniejszych wrażeniach natury uczuciowej, Witold – syn Benedykta, młodzieniec przejęty ideą pracy i reformy społecznej, i wreszcie Jan Bohatyrowicz – przedstawiciel młodego pokolenia w zaścianku Bohatyrowiczów (syn powstańca pochowanego w mogile).

Fabuła

Osią główną powieści jest intryga miłosna, a jej ośrodkiem Justyna Orzelska. Ma ona za sobą pierwszą miłość do Zygmunta Korczyńskiego, który ożenił się z majętną panną, lecz tego właśnie lata, znudzony miłością małżeńską, stara się „odgrzać dawne uczucie”. Justyna odrzuca tę propozycję. Układ Zygmunt – Justyna jest nieaktualny.

Justyna – Różyc. Zniechęcony do życia magnat znajduje rozrywkę i pociechę w uczuciu do Justyny do tego stopnia, że proponuje jej małżeństwo. Justyna jednak odrzuca kontrakt zwany dobrą partią ku zdumieniu i oburzeniu otoczenia. Odrzuca z bardzo prostego powodu – bo nie kocha Różyca.

Justyna – Jan. Ta miłość narasta przez cały czas trwania powieści, jej kolejne etapy to wyprawy do obu mogił, odwiedziny Justyny w Bohatyrowiczach, jej udział w pracach w polu. Jan powoli „wciąga” pannę w obręb swojego świata i ten świat zaczyna się jej podobać. Decyduje się zatem na związek z Janem, popełniając tym samym mezalians, gdyż Jan należy do schłopiałej szlachty. Decyzja Justyny jest też jakby zadośćuczynieniem przeszłości, naprawą błędu Marty, która bała się takiego kroku i odrzuciła niegdyś Anzelma Bohatyrowicza – stryja Janka.

Problematyka powieści Orzeszkowej:

Obraz społeczeństwa polskiego lat 80. XIX w. – autorka przedstawia przekrój warstw społecznych, sytuację finansową każdej z nich, relację: dwór – zaścianek.

Motyw powstania styczniowego – temat licznych odwołań, nawet dyskusji o roli i skutkach powstania, symbol patriotyzmu.

Etos pracy – praca jest najbardziej wyeksponowanym i postulowanym w powieści hasłem pozytywistów. Organizuje bieg zdarzeń – kierując losem postaci i określając ich portrety, Orzeszkowa udowadnia wartość pracy.

Program pozytywistyczny – oprócz niechęci do pewnych postaw romantycznych, autorka włącza w materię powieści program pozytywistyczny, argumentując kolejne pojęcia (propaganda pozytywistyczna).

Obyczajowość szlachty i piękno przyrody – te tematy stanowią odrębną, choć bardzo zespoloną z innymi, warstwę powieści Nad Niemnem. Eliza Orzeszkowa podąża tu śladem Mickiewicza, który podobną technikę wykorzystał w Panu Tadeuszu, dlatego możemy się czasem spotkać z twierdzeniem, że Nad Niemnem jest epopeją.

Problematyka powieści Orzeszkowej

Obraz społeczeństwa polskiego lat 80. XIX w. – autorka przedstawia przekrój warstw społecznych, sytuację finansową każdej z nich, relację: dwór – zaścianek.

Motyw powstania styczniowego – temat licznych odwołań, nawet dyskusji o roli i skutkach powstania, symbol patriotyzmu.

Etos pracy – praca jest najbardziej wyeksponowanym i postulowanym w powieści hasłem pozytywistów. Organizuje bieg zdarzeń – kierując losem postaci i określając ich portrety, Orzeszkowa udowadnia wartość pracy.

Program pozytywistyczny – oprócz niechęci do pewnych postaw romantycznych autorka włącza w materię powieści program pozytywistyczny, argumentując kolejne pojęcia (propaganda pozytywistyczna).

Obyczajowość szlachty i piękno przyrody – te tematy stanowią odrębną, choć bardzo zespoloną z innymi, warstwę powieści Nad Niemnem. Orzeszkowa podąża tu śladem Mickiewicza, który podobną technikę wykorzystał w Panu Tadeuszu, dlatego możemy się czasem spotkać z twierdzeniem, że Nad Niemnem jest epopeją.

Zauważ pokrewieństwo Nad Niemnem i Pana Tadeusza

Oba utwory łączy:

rozlewność epicka,
prezentowanie urody natury litewskiej,
prezentacje warstw szlacheckich – dworu i zaścianka, a także arystokracji,
spór „o miedzę” sąsiadujących dworów,
prostota uczuć głównych bohaterów,
ważna rola wydarzeń historycznych.

Zapamiętaj!
Ważnymi wątkami Nad Niemnem są:

wydarzenia historyczne i aluzje do popowstaniowej sytuacji,
spór Korczyńskich i Bohatyrowiczów o szkodę w zbożu (relacja dwór – zaścianek),
problemy finansowe Benedykta Korczyńskiego.

Tematy podejmowane przez Elizę Orzeszkową:

emancypacja kobiet (Marta, Nad Niemnem)
temat patriotyczny (Gloria victis, Nad Niemnem)
kwestia żydowska (Meir Ezofowicz)
sytuacja dziecka (Dobra pani, A… B… C…)

Zobacz:

Nad Niemnem – Eliza Orzeszkowa

Jakie hasła programowe pozytywizmu propaguje Orzeszkowa w Nad Niemnem?

Czy Nad Niemnem jest powieścią tendencyjna czy realistyczną?

Jakie hasła programowe pozytywizmu propaguje Orzeszkowa w Nad Niemnem?

W jaki sposób Eliza Orzeszkowa udowadnia wartość pracy? Odpowiedz na podstawie Nad Niemnem.