Nad Niemnem to jedna z najbardziej znanych – i najdłuższych! – powieści Elizy Orzeszkowej. Z korespondencji autorki dowiadujemy się, że pracę nad nią rozpoczęła w roku 1886. Powieść drukowana była w odcinkach w Tygodniku Ilustrowanym od stycznia do grudnia następnego roku. Tytuł utworu może wydawać się nam banalny. Jak jednak zatytułować powieść rzekę, która przedstawia tak wiele istotnych spraw: problem powstania styczniowego i stosunku do niego, konflikt dwór – wieś, kwestię poszanowania tradycji, problem pracy? Początkowo autorka chciała inaczej zatytułować swoje dzieło – Mezalians. W trakcie pracy nad powieścią Orzeszkowa zmieniła jednak plany – rozbudowała dzieło, dodała nowe wątki i nowych bohaterów. Także tytuł uległ wówczas zmianie, ale planowany wątek miłosny – uczucia łączącego Jana i Justynę – pozostał.
Narrator tej powieści, podobnie jak w większości powieści pozytywizmu, jest wszechobecny i wszechwiedzący. Narracja utrzymana jest w konwencji realistycznej. Są jednak odstępstwa. W partiach ukazujących przyrodę narrator zmienia się w lirycznego piewcę piękna krajobrazu. Zaangażowanie emocjonalne – a nawet wzruszenie – narratora dobrze też widać we fragmentach, w których mowa o mogile i związanych z nią wydarzeniach.
.
Powieść realistyczna czy tendencyjna?
Cechy przemawiające za tym, że jest powieścią realistyczną
- Świat w niej przedstawiony ma charakter całościowy i samowystarczalny – sportretowana tu rzeczywistość to panorama stosunków panujących na polskiej wsi końca XIX wieku, wnikliwością opisu dorównująca realistycznym utworom opisującym miasta, jak Ojciec Goriot i Lalka.
- Ma charakter wielowątkowy – porusza jednocześnie wiele problemów, zarówno jednostkowych, jak i społecznych.
- Układ zdarzeń jest chronologiczny. Zdarzają się, oczywiście, retrospekcje, na przykład gdy Anzelm wspomina Andrzeja Korczyńskiego lub Marta o dziejach miłości jej i Anzelma.
- Prawdopodobne są postaci i wydarzenia – to, o czym opowiada Nad Niemnem, mogło zdarzyć się naprawdę.
- Zawiera szczegółowe opisy codzienności i realiów obyczajowych, które podporządkowane są widzeniu ważnych problemów, takich jak stosunki panujące między dworem i wsią, powstanie styczniowe, zwane tu, ze względu na cenzurę, pożarem.
- Ciągle obecny jest wszechwiedzący narrator, który nie uczestniczy w opisywanych przez siebie wydarzeniach.
Cechy przemawiające za tym, że jest powieścią tendencyjną
- Bohaterowie wykreowani są tak, że z łatwością można ich podzielić na pozytywnych i negatywnych. Stałe cechy zaliczane do pozytywnych to pracowitość, szlachetność, odwaga. Nie mamy więc wątpliwości, że do pierwszej grupy należeć będą: Justyna, Witold, Marta, Jan. Bohater negatywny z reguły jest leniwy, gnuśny, próżny i wyzuty z uczuć patriotycznych. A zatem drugą grupę tworzą: pani Emilia, Teofil Różyc, Zygmunt Korczyński, Bolesław Kirło.
- Obecny jest w powieści bohater – rezoner (formułujący postępowe postulaty). Pewne jego cechy ma Witold Korczyński. Według niektórych syn Benedykta to porte-parole autorki.
- Zwyciężają pozytywne wartości (praca, patriotyzm, uczciwość) i pozytywni bohaterowie – z góry wiadomo, że tak się stanie. Można też przewidzieć, jak ułożą się losy bohaterów – nikomu z nas nie przyszłoby chyba do głowy, że Justyna zostanie kobietą sprzedajną, Różyc wzorowym patriotą, a Benedykt popełni samobójstwo.
- Z kart Nad Niemnem przebija przeświadczenie, że możliwe jest harmonijne współistnienie człowieka i otaczającego go świata. Co więcej, szczęśliwi są ci bohaterowie, którzy akceptują otaczający ich świat.
Wniosek
Nad Niemnem ma i cechy powieści realistycznej, i tendencyjnej. Odpowiedź brzmi więc: to powieść realistyczna z elementami tendencyjnej. Dlaczego? Ponieważ tendencyjność przejawia się tu głównie w kreacji bohaterów i w pewnych uproszczeniach akcji. Cechy świadczące o tym, że jest to powieść realistyczna, są znacznie bardziej istotne: dotyczą budowy całego utworu, jego wielowątkowości, sposobu prowadzenia narracji. Poza tym dla przeciętnego czytelnika ważniejsze i bardziej pouczające od tego, że Justynę i Jana połączyło uczucie, mogą być opisy obyczajów i mentalności ludzi tamtych czasów. W Nad Niemnem poznajemy wszystkie warstwy polskiej szlachty – jej problemy i sposób myślenia. Justyna i Janek są tylko reprezentantami swoich grup, trudno ich traktować jako jednostki, na które nie miało wpływu środowisko.
Bohaterowie powieści
Bohaterowie pozytywni
- Benedykt Korczyński – człowiek niezwykle pracowity, wiecznie zajęty, pragnący za wszelką cenę ocalić rodzinny majątek. Nie szczędzi sił, aby zapewnić byt rodzinie i zapłacić nałożone przez zaborcę wysokie podatki.
- Justyna Orzelska, dziewczyna dzielna i mądra, nie akceptuje próżniaczego stylu życia pani Emilii i nie boi się o tym mówić. Gdy poznaje Janka, odkrywa, że praca na roli sprawia jej przyjemność. Odrzuca propozycję małżeństwa z bogatym arystokratą Różycem i wybiera ciężką pracę i skromny domek zamiast wielkopańskiej rezydencji.
- Witold Korczyński kocha ziemię i wiąże z nią wielkie nadzieje. Jest pełen zapału i entuzjazmu, broni chłopów, którym zdarza się popsuć maszyny rolnicze. Łatwo nawiązuje kontakty z ludem i jest bardzo lubiany. Ufa, że wykształcenie pomoże mu zachęcić rodaków do reform.
Bohaterowie negatywni
- Emilia Korczyńska spędza czas na lekturze francuskich romansów, piciu kakao i pustych rozmowach ze swoją towarzyszką Teresą. Nie docenia wysiłków męża wkładanych w utrzymanie majątku. Wręcz przeciwnie – zarzuca mu brak romantyzmu i prostactwo.
- Teofil Różyc przehulał znaczną część rodzinnego majątku. Nie czuje żadnego związku z ojczystą ziemią, ważniejsze jest dla niego zażycie codziennej dawki morfiny. Egoista, nihilista, znudzony życiem dekadent.
- Zygmunt Korczyński nie wykorzystuje swego talentu i wykształcenia malarskiego, przyjmując postawę pięknoducha. Podróże po Europie śladami dzieł sztuki uczyniły zeń kosmopolitę: nie potrafi już dostrzec piękna rodzimego krajobrazu! Znajomość z Justyną próbuje odnowić z czysto egoistycznych pobudek – chce nakłonić ją do romansu.
.
Jakie znaczenie ma w Nad Niemnem motyw pracy?
- Stosunek do pracy jest w powieści kryterium oceny człowieka. Życie bez pracy, wypełnione tylko lekturą, salonowymi rozmowami, narkotykami czy nawet sztuką, przedstawione jest jako puste, niedające satysfakcji, bezwartościowe.
- Autorka poświęca pracy wiele miejsca: opisuje ze szczegółami codzienną krzątaninę Marty, papierkową robotę Benedykta i jego troskę o majątek, gospodarskie zajęcia Janka, a nawet żniwiarską próbę Justyny.
- Wartość pracy uwypukla i symbolizuje legenda o Janie i Cecylii – założycielach osady. Za wysiłek włożony w przystosowanie do zamieszkania bezludnego dotąd terenu dostali od króla Zygmunta Augusta herb szlachecki Pomian.
- Orzeszkowa wprowadza nowe, pozytywistyczne rozumienie bohaterstwa, które polega nie na walce zbrojnej z groźnym najeźdźcą, lecz na zmaganiu się z przeciwnościami losu. Bohaterstwem jest tu codzienny, mozolny trud. W tym znaczeniu bohatersko zachowują się Benedykt, który walczy o zachowanie majątku, i Justyna, która odrzuca Różyca, by wybrać ciężką pracę na roli.
Zobacz:
Czy Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej można nazwać powieścią tendencyjną?