Lalka Bolesława Prusa

Lalka Bolesława Prusa to jedna z największych powieści polskiego pozytywizmu. Jej główny bohater – kupiec Stanisław Wokulski – to człowiek, którego osobowość kształtowała się w dobie romantyzmu, ale dorosłe życie upływało w czasach pozytywizmu. Epoki te były tak skrajnie różne, że trudno sobie wyobrazić, iż w jednym bohaterze mogą skupić się cechy zarówno romantyka, jak i pozytywisty. Ale tak właśnie jest w przypadku Stanisława Wokulskiego.

Autor

Bolesław Prus (1847-1912) – jeden z najwybitniejszych twórców polskiego pozytywizmu, dziennikarz współpracujący z wieloma czasopismami i ceniony felietonista.

Dzieło

Powieść była publikowana w Kurierze Codziennym od listopada 1887 roku do maja 1889 roku; edycja książkowa miała miejsce w 1890 roku.

Epoka

Pozytywizm
Lalka to panoramiczna powieść wielkiego realizmu, wielopłaszczyznowa i wielowątkowa. Poznajemy dokładnie nie tylko bohaterów powieści, ich styl życia, ale także stosunki społeczne i np. topografię Warszawy.

Forma utworu

W Lalce mamy do czynienia z dwoma planami czasowymi: teraźniejszością i przeszłością. Podział utworu na dwie płaszczyzny czasowe (plan drugi poznajemy dzięki Pamiętnikowi starego subiekta) ma duży wpływ na kompozycję powieści. Inaczej niż w typowych powieściach realistycznych – staje się przez to mniej zwarta.

Narracja w Lalce także jest inna niż w typowych powieściach realistycznych. Prus wprowadził dwóch narratorów: pierwszy to klasyczny narrator wszechwiedzący, drugi to jeden z bohaterów powieści, przyjaciel Stanisława Wokulskiego, Ignacy Rzecki.

Czas i miejsce akcji

Czas akcji utworu w stosunku do momentu, w którym książka zaczęła się ukazywać, jest wcześniejszy o blisko dziesięć lat i obejmuje okres od początku 1878 roku do października roku 1879. Sporo mówi się tu także o czasach dużo wcześniejszych, od lat trzydziestych XIX wieku poczynając; wspomina się również o ważnych wydarzeniach historycznych, przede wszystkim Wiośnie Ludów (1848), w której brał udział Ignacy Rzecki, oraz powstaniu styczniowym (1863), którego uczestnikiem był Stanisław Wokulski.

Miejsce akcji to przede wszystkim zaprezentowana z dużą dbałością o szczegóły Warszawa; głównie Krakowskie Przedmieście i jego okolice, Stare Miasto, Aleje Ujazdowskie i Łazienki, czasem dalsze dzielnice: Powiśle, Pole Mokotowskie, Leszno. W Polsce to jeszcze fikcyjny majątek Zasławie i nieduża miejscowość Zasławek. A ponadto – Paryż.

Co się dzieje

Fabuła Lalki jest wielowątkowa, opisuje losy dziesiątek bohaterów. Niewątpliwie na plan pierwszy wysuwają się dzieje Stanisława Wokulskiego i perypetie jego uczucia do Izabeli Łęckiej. Jak wiemy – Wokulski dąży do zdobycia kobiety i ten, prywatny, a nie społeczny czy patriotyczny cel zdominuje wszystkie jego działania. Jak wiemy – poniesie porażkę, nie zdobędzie serca Izabeli, choć jej rekę – owszem, tyle, że z niej zrezygnuje. Dlatego tak często mówi się, że Wokulski został zmiażdżony ruinami romantyzmu (stare konwenanse okazały się nie do pokonania, a romantyczna miłość – niszcząca).

Bohaterowie Lalki Bolesława Prusa

Postacie Lalki

Lalka Bolesława Prusa jest powieścią panoramiczną, skutkiem czego występuje w niej cała armia postaci – liczni przedstawiciele wszystkich warstw społecznych obojga płci, różnego zawodu i wyznania. Sceną wydarzeń jest Warszawa – w większości fabuły, bo epizody rozgrywają się też w Zasławiu i w Paryżu. Wątki łączy osoba Stanisława Wokulskiego, którego dzieje są osnową powieści.

Izabela Łęcka – główna bohaterka powieści. Kobieta piękna (klasyczny typ błękitnookiej blondynki), arystokratka o zimnym sercu i wysokim mniemaniu o sobie i swojej rodzinie. Panna Łęcka ma wielu zalotników, lecz mało kandydatów na męża – bo arystokratyczny majątek Łęckich jest mocno zadłużony. Dziewczyna jest nieco egzaltowana – łatwo popada w uniesienia i zachwyt nad sobą – jej wyobraźnia odtwarza świat powieści i romansów, ją samą czyniąc główną bohaterką.

Stanisław Wokulski – kupiec galanteryjny, człowiek bardzo bogaty, właściciel sklepu, kamienicy. Z pochodzenia szlachcic, o ciekawej przeszłości. W powieści Prus przedstawia dzieje jego uczucia do panny Izabeli Łęckiej, w której jest bezgranicznie zakochany miłością ślepą i beznadziejną.

Ignacy Rzecki – stary subiekt Wokulskiego, trochę dziwak, postać zabawna i sympatyczna. Pisze pamiętnik. Ma Rzecki kilka namiętności: sklep, którego jest świetnym zarządcą, Wokulskiego, którego jest wiernym przyjacielem, panią Stawską, którą w tajemnicy wielbi i pragnie wydać za Stacha, i ponad wszystko – Napoleona Bonaparte, który jest dla niego symbolem wodza, walki o Polskę, nadziei na wolność (którą miał zwrócić Polakom, oczywiście, potomek cesarza). Sam Rzecki ma za sobą bohaterską przeszłość żołnierza – udział w Wiośnie Ludów na Węgrzech i w powstaniu styczniowym.

Inni

Julian Ochocki – sympatyczny młody człowiek, także arystokrata, zafascynowany nauką i postępem technicznym. Owładnięty marzeniem o latających maszynach, decyduje się poświęcić życie nauce i pracy badawczej.

Prezesowa Zasławska – staruszka, pani na Zasławiu, szlachetna i mądra osoba, przychylnie nastawiona do Wokulskiego (główny bohater), bo z jego stryjem łączył ją kiedyś romans, uczucie zniszczone przez nierówność klasową, przez co oboje cierpieli całe życie.

Baronowa Krzeszowska – prawdziwe indywiduum, przykra dla otoczenia, wieczna intrygantka w służbie plotki, skłócona z sąsiadami, szykanująca studentów (którzy także ją szykanują). Złośliwość jej ma swe źródło w nieszczęściu – kobieta ta straciła niegdyś córeczkę. Jej mąż – baron Krzeszowski, dziwak i utracjusz – przegrywa pokaźne sumy na wyścigach konnych.

Pani Wąsowska – samodzielna, inteligentna i piękna osóbka z temperamentem. Ona jedna prawidłowo ocenia Wokulskiego.

Pani Stawska – kobieta anioł, ideał uczciwości i pracowitości. Mieszka wraz z matką i córeczką Helunią w kamienicy zakupionej przez Wokulskiego. Mąż jej przepadł za granicą, gdzie udał się po haniebnym oskarżeniu go o zabójstwo. Owa piękna chodząca dobroć narażona jest na szykany sąsiadki Krzeszowskiej, zazdrosnej o dziecko (baronowa funduje jej nawet proces o lalkę, którą rzekomo miała ukraść, a którą po prostu stłukła służąca). Pani Stawska ma jednak obrońców – to zachwycony nią subiekt Rzecki i jego przyjaciel Wokulski, którego, zdaje się, pani Stawska obdarza uczuciem silniejszym niż przyjaźń. Nic z tego jednak nie wychodzi – Wokulski pomaga jej w poszukiwaniach męża, znajduje jej porządną pracę, lecz kocha inną kobietę.

Kazio Starski – nędzny typek arystokratyczny, były konkurent panny Izabeli, który po powrocie z zagranicy wznawia swoje zaloty, co kuzynka łaskawie aprobuje.

Geist – dziwny uczony, podobny do średniowiecznych alchemików. W swojej pracowni w Paryżu jest twórcą rzeczy niesamowitej: metalu lżejszego od powietrza. Ułamek tego kruszcu darowuje Wokulskiemu, którego pragnie namówić do współpracy.

Subiekci Wokulskiego – Mraczewski (oryginalny typ – świetny sprzedawca, lecz wielki flirciarz – naraża się swojemu pryncypałowi zalotami do Izabeli Łęckiej) oraz Klejn i Lisiecki.

Żydzi warszawscy – Szlangbaum, Spiegelman i szlachetny lekarz – doktor Szuman, który ukrywa tragiczną historię miłosną swojego życia.

Do tego szereg postaci tła: drugoplanowi hrabiowie i arystokraci. Odmienna grupa bohaterów to studenci – kpiarze i rozrabiaki, charakteryzujący się niewyczerpaną pomysłowością w dręczeniu baronowej Krzeszowskiej i bałamuceniu jej służących. Jeszcze inna grupa to proletariat – nędza warszawskiego Powiśla – bezrobotni lub nędznie zarabiający, jak np. Wysocki, któremu pomaga Wokulski.

Dzieje Stanisława Wokulskiego

Wokulski to bogaty kupiec galanteryjny. Pochodził ze zubożałej szlachty i od zawsze ciężko pracował.

Jako młody chłopak (rok 1860) pracował jako subiekt w kawiarni Hopfera, służył gościom i znosił rozmaite upokorzenia. Zdecydował się kształcić, wstąpił do Szkoły Przygotowawczej, zdał egzamin do Szkoły Głównej, co wzbudziło sensację w Warszawie: subiekt, który chce studiować. Przerwał naukę, by wziąć udział w powstaniu, po jego klęsce zaś znalazł się aż koło Irkucka.

Powrócił do Warszawy (1870), został subiektem w sklepie u Mincla. Po śmierci pryncypała ożenił się z zakochaną w nim, lecz niekochaną przez siebie wdową po Minclu. Dzięki Wokulskiemu sklep zaczął jeszcze lepiej prosperować. Po śmierci żony (ok. roku 1875) pewnego dnia w teatrze ujrzał Izabelę Łęcką – pokochał ją i postanowił zdobyć dla niej majątek. Bohater zostawił więc sklep pod opieką Rzeckiego, sam zaś ruszył na Bałkany i tam w czasie wojny dorobił się ogromnej fortuny na dostawach wojskowych. Powrócił do Warszawy i usiłował zbliżyć się do ukochanej Izabeli.

Pojedynkował się z Krzeszowskim o honor Izabeli, uczył się dla niej angielskiego, panna zapragnęła uznania dla włoskiego artysty – Wokulski zorganizował klakierów, kwiaty, prezenty. Sam się dziwił swojej miłosnej głupocie. Kilkakrotnie przeżywał zwątpienia (np. po koncercie, gdy ujrzał zachwyt panny Izabeli napuszonym skrzypkiem).

Wyjechał Wokulski do Paryża, lecz wrócił. Nie mógł uwolnić się od tej miłości. Pojechał do Zasławka, gdzie spotkał pannę Izabelę – ta z kolei dała mu pewne nadzieje… Oczywiście, w oczach panny Izabeli Wokulski nadal był pariasem o czerwonych rękach. Jakikolwiek związek z człowiekiem tak niskiego stanu nie byłby możliwy, lecz stopniowo, w związku z fatalnym stanem finansowym Łęckich, stawał się realny. Kiedy panna Izabela zdecydowała się powiedzieć „tak”, wymyśliła sobie mit „kobiety poświęcającej swoje życie i szczęście dla dobra rodu”.

Działalność społeczna

Wokulski pomagał nędzarzom (rodzinie Wysockiego, Węgiełkowi), pomagał pani Stawskiej, interesował się osiągnięciami naukowymi Geista. Wbrew nadziejom i marzeniom Rzeckiego nie wiódł konspiracyjnej działalności patriotycznej, lecz widział (nawet sam odczuwał) śmieszność podziałów społecznych, ich niesprawiedliwość i złe skutki.

Kiedy panna Izabela zgodziła się zostać jego żoną, Wokulski był szczęśliwy. Otrzeźwienie przyniosła mu podróż koleją wraz z „przyjacielem” Kaziem Starskim. Izabela rozmawiała z tym panem po angielsku – nieświadoma, że jej narzeczony nauczył się tego języka. Zakochany mężczyzna usłyszał najpierw parę niemiłych słów na swój temat, potem zaś wyszło na jaw, że pannę ze Starskim łączą stosunki zgoła „nadprzyjacielskie”… Na domiar złego wcześniej wśród miłosnych igraszek zgubili cenny dar od Wokulskiego – metal lżejszy od powietrza. Świat zawalił się mu na głowę. Wysiadł z pociągu, zerwał zaręczyny. Próbował popełnić samobójstwo, lecz uratował go Wysocki. Całą historię zakończył bohater w sposób tajemniczy. Udał się do ruin zamku koło Zasławia i tam wysadził mury w powietrze. Czy sam również zginął – nie wiadomo.

Różne koncepcje ciągu dalszego

Wokulski zginął – popełnił samobójstwo w ruinach zamku.
Wokulski wyjechał do Paryża, do Geista, by zamknąć się w jego pracowni, wspierać go swoimi pieniędzmi i poświęcić życie nauce.
Wokulski wyjechał w wielką podróż do Indii, Chin i Ameryki.
Być może powróci, skieruje swoje uczucia w stronę pani Stawskiej lub Wąsowskiej, być może nie wróci nigdy. Po jego zniknięciu nawet panna Izabela zrozumiała, co straciła, pojęła teraz, że obdarzała Wokulskiego uczuciem.

Wokulski – bohater pozytywistyczny czy romantyczny?

To ciekawa postać polskiej literatury. Łączy cechy bohatera romantycznego z realistycznym.

Wokulski jako bohater romantyczny

Bierze udział w powstaniu styczniowym – poświęca zatem młodość patriotycznej walce, miłość ojczyzny jest dla niego najważniejszą sprawą.

Miłość do Izabeli napotyka trudności przede wszystkim ze względu na nierówne pochodzenie społeczne obojga. Dlatego jest to od początku romantyczna miłość, dla której przeszkodą stają się konwenans i układy społeczne.

Miłość do Izabeli jest uczuciem wszechogarniającym, paraliżującym umysł Wokulskiego, jedyną jego ideą – jest na tym etapie romantycznym typem kochanka na miarę Gustawa z IV części Dziadów.

Tragiczne zakończenie miłości powoduje, że Wokulski próbuje popełnić samobójstwo. Zostaje jednak uratowany i na nowo musi podjąć trud życia.

Niejasny, otwarty koniec – wysadzając ruiny, Wokulski mógł zginąć, ale mógł też zniknąć po to, by rozpocząć kolejny etap życia, być może jako kto inny. Tajemniczość, niejasne okoliczności „śmierci”, metamorfoza – to typowe cechy bohatera romantycznego.

Wokulski jako bohater realistyczny

Szacunek dla nauki, pragnienie wiedzy i przyznawanie jej prymatu nad irracjonalizmem.

Wokulski jest silną, przedsiębiorczą jednostką – po powstaniu energicznie bierze się w garść i organizuje sobie życie. Dochodzi do fortuny własną pracą i wysiłkiem.

Wokulski stoi na granicy dwóch światów: upadającej arystokracji (świat Izabeli) i wstępującego kapitalizmu (świat, do którego należy Wokulski jako bogaty kupiec). Pokrywa się to zresztą ze zderzeniem odchodzącego romantyzmu (miłość Wokulskiego) i nadchodzącego pozytywizmu (racjonalizm bohatera).

Wokulski zajmuje się działalnością filantropijną i społeczną – zauważa nędzę biedoty, stara się jej pomóc – realizuje hasło pracy u podstaw.

Elementy romantyczne są w przypadku tego bohatera nieco odwrócone: oto, jako młody rzuca się w wir nauki, wir walki powstańczej, dopiero potem następuje prywatny wątek biografii – czyli miłość. W przypadku typowego bohatera romantycznego było zazwyczaj odwrotnie.

Podsumowując

Wokulski jest osobowością na styku dwóch światów, ma „stare” cechy bohatera romantycznego i „nowe” pozytywisty. Można usłyszeć o nim, że „zginął, przywalony resztkami feudalizmu”. Jest nieco sensu w tym twierdzeniu. Gruzy te – to nie tylko ruiny zamku, to cały system konwenansów i kanonów arystokracji, a uosobieniem ich jest panna Izabela Łęcka – przyczyna tragedii bohatera.

Wokulski – romantyk czy pozytywista?

Lalka – powieść o trzech pokoleniach idealistów

Pisarz przedstawia trzy pokolenia idealistów, trzech przedstawicieli tej postawy. Są to:

Idealista polityczny – Ignacy Rzecki. Stary subiekt był zwolennikiem bonapartyzmu. Tak uwierzył w myśl o wyzwoleniu, które przyniesie kampania wskrzeszona przez potomka cesarza, że nawet prywatne poczynania Wokulskiego pojmował jako działania spiskowe. Zagorzały bonapartysta, uczestnik walk na Węgrzech, nie przyjmował do wiadomości, że są to nierealne rojenia. W osobie i dziedzictwie Napoleona widział możliwość wyzwolenia ukochanej ojczyzny.

Idealista miłości – Stanisław Wokulski. Ten rozsądny, twardy człowiek dał się opanować i obezwładnić wyobrażeniu o miłości. Uosobieniem tego uczucia, ideałem kobiety, była w jego oczach panna Łęcka. Nie dostrzegał realiów, nie chciał znać prawdy o sytuacji – zatopił się w marzeniu o szczęśliwej miłości, pięknym i bogatym wnętrzu wybranki i robił wszystko, by ją zdobyć.

Idealista nauki – Julian Ochocki. Młody arystokrata był zarażony ideą nauki, wchłonęła go magia wiedzy, nieograniczonych możliwości człowieka. Marzenie o latających maszynach, pokonaniu niedostępnych dziedzin, tajnikach wiedzy opanowało umysł tego bohatera. Ochocki próbował żyć normalnie – lecz gdy miał do wyboru spotkanie towarzyskie, romans lub pracę badawczą – wybierał tę ostatnią.

Czy powyższe typy idealistów formuje Prus w swojej powieści celowo?

Tak – to jego interpretacja idealizmu. Rozważmy każdy przypadek.

Idea Rzeckiego pozostała bez szans na realizację. Staruszek zmarł, wciąż czekając nadejścia Napoleona, który nie miał nadejść. Była to romantyczna idea walki i romantyczna postawa wiary wbrew realiom.

Idea Wokulskiego – to też romantyczna wiara w miłość, postawa całkowitego poświęcenia się jej. Skutki przyniosła opłakane: być może śmierć, a w każdym razie bolesne rozczarowanie i wykluczenie bohatera ze społeczności.

Jedynie idea Ochockiego wydaje się mieć pewną szansę powodzenia. Wprawdzie nie metal lżejszy od powietrza – wiemy dziś, że czegoś takiego nie ma, lecz machiny latające. To dzięki ludziom pokroju Ochockiego możliwy jest postęp w nauce i wynalazki. Ale też – zauważmy – nauka nie jest ideą romantyczną. Wiedza, scjentyzm – to ideały pozytywistów, dlatego może ten idealizm jest jeszcze w miarę umotywowany.

Wniosek:
Lalka jest powieścią o straconych złudzeniach romantyków, o bezsensie i niszczącej sile romantycznego idealizmu. Definicja i ocena idealizmu w Lalce jest w dużej mierze głosem antyromantycznym, a pochwałą rozsądnego programu pozytywistów.

Zapamiętaj:
Prezentuje też trzy pokolenia idealistów…

Rzecki – wierzy w wolność i Napoleona.;
Ochocki – w naukę
Wokulski – w miłość i pomoc potrzebującym.

Wszyscy trzej przegrywają. Ale można pocieszać się myślą Ochockiego, że „cywilizacji nie stworzyli ani filistynowie, ani faryzeusze, lecz właśnie tacy wariaci”.

Kompozycja Lalki

Lalka Bolesława Prusa jest panoramiczną powieścią realistyczną, której wartość zwiększają dodatkowe, nowatorskie zabiegi kompozycyjne.

Dlaczego jest to powieść panoramiczna?

Ponieważ prezentuje panoramę – przekrojowy, ogarniający wszelkie elementy obraz społeczeństwa, sytuacji poszczególnych warstw, miasta (Warszawy) i jego mieszkańców.

Cechą powieści panoramicznej jest wielka liczba postaci, w tym drugoplanowych, tworzących tło akcji. Wszystkie te zjawiska występują w Lalce Bolesława Prusa.

Konstrukcja powieści

Utwór ma nowatorską strukturę. O wydarzeniach i losach bohaterów opowiada dwóch narratorów:

jeden anonimowy, obiektywny ,trzecioosobowy, tak zwany wszechwiedzący,
drugi to bohater utworu, Ignacy Rzecki, którego pamiętnik jest integralną częścią powieści, obejmującą rozdziały zatytułowane Pamiętnik starego subiekta.

Współcześni zarzucali Prusowi zbyt oryginalną konstrukcję, nadmiernie swobodną, nietrzymającą się utartych reguł, a przez to utrudniającą lekturę i zrozumienie wzajemnych powiązań zbyt licznych wątków. Tymczasem właśnie owa wielowątkowość uchodzi dziś za jedną z zalet utworu.

Na czym polega realizm Lalki?

Na opisie przestrzeni i osób. Tłem wydarzeń jest wielkie miasto, wiernie opisane w powieści. „Lustrzane” przedstawienie środowiska powodują:

Wierność topografii i nazw geograficznych. Prus opisuje w powieści Łazienki, Krakowskie Przedmieście, Powiśle, Nalewki, Służewiec.
Realizm szczegółów – w opisie przedmiotów (np. wystawy sklepu Wokulskiego), strojów (np. kreacji panny Łęckiej).
Milieu – prezentacja otoczenia postaci, co pośrednio ją charakteryzuje. Zachodzi to w przypadku opisu sypialni panny Izabeli lub pokoju subiekta Rzeckiego.

Miasto

U Prusa żyje – i jest obrazem XIX-wiecznej Warszawy: stroje, powozy, sklepy, wystawy, kwesty są opisane tak sugestywnie, że niemal słyszymy gwar stolicy.

Realizm czasu

Pisarz bardzo pilnuje zgodności i prawidłowości podawanych dat. Wydarzenia takie jak kwesta w kościele, spektakl teatralny, które opisuje Prus w powieści, są rzeczywiste, zgodne z informacjami zamieszczanymi w ówczesnej prasie.

Obecność epizodów

Liczne epizody nie tylko wzbogacają opis miasta, lecz także powodują stałe dopełnianie się sytuacji, dają również dodatkowe informacje o wydarzeniach.

Kreacja postaci
Prus przedstawia swoich bohaterów bezpośrednio (przez opis) i pośrednio (przez ich czyny). Są to postacie prawdziwe, ludzkie, nie czarno-białe, są prawdopodobne psychologicznie, poznajemy ich wewnętrzne motywacje.

Cel – prawda o świecie
W utworze Prusa nie wyczuwa się natrętnej tendencji, realizacji w pierwszym rzędzie programu pozytywistycznego. Wprawdzie z działań Wokulskiego, opisu biedoty miejskiej i arystokracji wynika postulat pracy organicznej i pracy u podstaw – nie są one jednak szczególnie wyeksponowane. Cel powieści realistycznej jest inny: ukazać wszechstronny obraz sytuacji jednostki w społeczeństwie, prawdę o niej, o stosunkach społecznych i współczesnym świecie. Ten cel powieść Prusa spełnia.

Na czym polega nowatorstwo Prusa w Lalce?

Dwugłosowy charakter narracji. Relację o wydarzeniach poznajemy z dwóch źródeł: od głównego, trzecioosobowego narratora i z pamiętnika. Drugi głos narracji to pamiętnik Rzeckiego. Jest to efektowne nowatorstwo, splot dwóch głosów daje bardzo pozytywne skutki: przedstawione wydarzenia są oświetlone z dwóch punktów, stają się jeszcze prawdziwsze, poza tym pamiętnik w sposób dodatkowy charakteryzuje starego subiekta i mentalność ludzi tamtej epoki.

Nowatorstwem jest otwarta kompozycja, którą stosuje Prus. Powieść realistyczna powinna być zwarta, a wszelkie jej elementy winny wynikać z siebie i wzajemnie się motywować. Prus rozluźnia nieco tę konstrukcję. By móc przedstawić życie i panoramę swojej współczesności, wprowadza wiele epizodów, nie zawsze je kończy, pomiędzy wątkami pozostawia luki, a powieść ogarnia wielką połać przestrzeni. By uatrakcyjnić wymowę dzieła, pozostawia niejasne zakończenie – właściwie nie wiemy, co stało się z Wokulskim.

Wartością nową jest także psychologizacja bohaterów – postacie nie tylko stają się prawdziwsze, autor ujawnia odbiorcom związek między psychiką a działaniem człowieka – złożoność czynu, a nie niepodważalną charakterystykę osoby.

Jest zatem Lalka Bolesława Prusa prawdziwym, panoramicznym dziełem dojrzałego realizmu, w dodatku nowatorskim w swojej epoce.

Przesłanie i problematyka Lalki

Jest to powieść o ludzkiej psychice, uczuciach, wielkiej miłości i skomplikowanej naturze ludzkiej, a także panoramie społecznej.

Miłość Wokulskiego do Izabeli Łęckiej jest głównym nurtem akcji i jej motorem. Wiążą się z tym kwestie, takie jak: obserwacja psychiki i postępowania zakochanego mężczyzny, reakcja „zaatakowanej” takim uczuciem kobiety, kolejne etapy uczucia, jego siła itd.

Ale to nie jedyna miłość w powieści. Przecież pani Stawska kocha Stacha (wariant uczciwej, wartościowej miłości), Rzecki kocha się w pani Stawskiej (uczucie ojcowskie, ale niepozbawione erotyzmu), pani Wąsowska jawi się Wokulskiemu jako wariant nieco mniej platoniczny, a stary książę nieszczęśliwie lokuje uczucie w młodszej od siebie i głupiej pannie Ewelinie. Jest jeszcze cień dawnego uczucia – miłości hrabiny Zasławskiej i stryja Wokulskiego, uczucie także niespełnione, będące dowodem na to, że w pewnych kręgach i uwarunkowaniach historia lubi się powtarzać.

Powieść o trzech pokoleniach idealistów.

Reprezentują je Rzecki, Wokulski i Ochocki.
Trzy potężne sfery, których ów idealizm dotyczy – to polityka, miłość i nauka.

Powieść o społeczeństwie polskim końca XIX w.

Prezentuje poszczególne stany, opiniuje, formułuje kierunki reform. Odzywa się tu pozytywistyczny organicyzm. Przecież te warstwy to człony jednego organizmu, ich zdrowie potrzebne jest do zdrowia całości. Czytelnik widzi:

Arystokrację (Łęccy, Krzeszowscy, Zasławscy) itp.
Prus nie daje jej zbyt pochlebnych opinii: to utracjusze, dziwadła, nawet gdy mają dobre chęci – nie mają energii i pomysłowości, by je realizować.

Mieszczaństwo (Rzecki, subiekci, Szuman, Mincel).
To warstwa zróżnicowana, ich cechą wspólną jest to, że pracują na swoje utrzymanie, zarazem dając coś społeczeństwu. Prus uważa ich za wartościową część społeczeństwa – lecz dość bezradną wobec wielkich problemów kraju.

Szlachtę (Wokulski)
Nie otrzymuje szerszej charakterystyki, bowiem jej reprezentant – Wokulski – znajduje się już właściwie na pograniczu klas – bardziej jest kupcem i bliżej mieszczaństwa niż szlachectwa i szlachty – zubożałej, szukającej nowych środków utrzymania.

Biedotę (magdalenka, mieszkańcy Powiśla, Węgiełek)
To właśnie „podstawy”, nad którymi trzeba pracować, którym trzeba pomóc. Wokulski wobec nich ujawnia miłosierdzie i duszę społecznika, ale Prus sugeruje, że potrzeba tu większych reform i działań ze strony klas rządzących, bowiem jeden Wokulski wiosny nie uczyni.

Powieść o straconych złudzeniach

Tak często nazywa się Lalkę, podkreślając w ten sposób wątek zderzenia marzeń głównego bohatera z rzeczywistością. Wokulski wierzył, że pracą, pieniędzmi, szlachetnością zdobędzie uczucie Izabeli i pokona stary porządek. Nic z tego – był blisko celu, a jednak przegrał, dlatego Lalka jest jeszcze jedną powieścią o człowieku, który chciał pokonać świat i któremu się nie udało.

Powieść obyczajowa

Panorama życia Warszawy końca wieku XIX. Dzięki Prusowi wiemy, jak mieszkali studenci, w jaki sposób odbywały się wyścigi konne, kwesty i grzybobranie na prowincji. Prus skrupulatnie oddaje swoją współczesność – zgodne z faktami ukazane są nawet drobne wydarzenia i szczegóły topografii miasta.

Powieść filozoficzna

Refleksja nad egzystencją ludzką. Szczególnie wymowna jest metaforyczna scena, w której Rzecki obserwuje zabawki z witryny swojego sklepu – i rozważa sens ludzkiego życia. Być może, tak jak nakręcone marionetki, żyjemy pociągani za sznurki, nieświadomi przyczyn i kresu egzystencji. Porównanie ludzi do zabawek lub aktorów na scenie nie jest w literaturze nowością. Pisał o tym Kochanowski i Szekspir, a nad zagadką istnienia zastanawiał się Pascal i Faust u Goethego – a rychło temat podejmą egzystencjaliści.

Powieść o sytuacji Polski i patriotyzmie

Idea patriotyzmu skupia się wokół postaci Rzeckiego. Ale i Wokulski brał udział w powstaniu, którego pamięć cały czas trwa w powieści. Zresztą Rzecki podejrzewa Wokulskiego o działalność „na rzecz ogółu”, a Wokulski – odwrotnie, chce wreszcie zrobić coś dla siebie: „A dajcież mi raz spokój z tym waszym ogółem” – mówi, ale to nie do końca prawda, bowiem podejmuje działania społeczne, tyle że w duchu pozytywistycznym. Poza tym funkcjonuje w powieści legenda napoleońska i wspomnienie Wiosny Ludów – generała Bema, również i walk „o wolność waszą i naszą”. To też za sprawą Ignacego Rzeckiego. Patriotyzm współczesny jest w powieści zakamuflowany ze względów cenzuralnych, ale ujawnia się – choćby przy organizacji spółki do handlu zbożem – w postawach księcia i innych arystokratów.

O jakich wartościach dyskutuje w Lalce Prus?

Praca

Jesteśmy przecież w pozytywizmie, nic dziwnego, że powieść podkreśla wartość pracy. Wokulski rozważa, obserwuje nędzę Powiśla i rozmyśla o bolączkach kraju: „A przecież jest proste lekarstwo – praca obowiązkowa – słusznie wynagradzana”.
Pomaga też znaleźć pracę magdalence i Węgiełkowi, co ratuje ich od katastrofy moralnej.

Wiedza

– jej symbolem stał się „metal lżejszy od powietrza”. Idea nauki, marzeń o przekraczaniu granic rzeczywistości okazała się silniejsza niż miłość czy walka.

Miłość

– uczucia właściwie Prus nie ocenia albo też przedstawia je wielostronnie.

Jest przecież siłą budującą – zmobilizowała Wokulskiego do aktywności, do zdobycia majątku, do wejścia w świat warszawskiej arystokracji.
Jest też siłą niszczącą
– właściwie zrujnowała mu życie. Być może, odpowiedź kryje się w refleksji prezesowej Zasławskiej: „Bywają wielkie zbrodnie na świecie, ale chyba największą jest zabić miłość”.

Dlaczego lalka w tytule?

Powieść nosi tytuł Lalka dzięki epizodowi, w którym baronowa Krzeszowska podaje do sądu panią Stawską – właśnie za rzekomą kradzież porcelanowej lalki.

Prus ujawnia:

W powieści Lalka znajduje się rozdział poświęcony procesowi o kradzież (…). A ponieważ fakt ten wywołał w moim umyśle skrystalizowanie się, sklejenie całej powieści – więc – przez wdzięczność – użyłem wyrazu «lalka» za tytuł.

Pisarz dodaje, że zamierzał początkowo nazwać swe dzieło: Trzy pokolenia. Pozostała jednak Lalka i wiele osób (w tym Świętochowski) uważało, że chodzi o Izabelę Łęcką – kobietę ładną, ale pustą.

Sceną wydarzeń jest Warszawa – w większości fabuły, bo epizody rozgrywają się też w Zasławiu i w Paryżu. To wystarczy: przekrój ludzi, których może pomieścić Warszawa, ziemiańsko-arystokratyczna elita Zasławka i jeszcze „cząstka” mieszkańców Paryża.

Zapamiętaj

Lalka jest najlepszą powieścią dojrzałego polskiego realizmu, która dała swoim współczesnym i potomnym:

wspaniałą panoramę życia w Warszawie końca XIX w.,
najlepszą w polskiej literaturze opowieść o miłości,
portrety psychologiczne bohaterów ogarniętych różnymi pasjami,
filozoficzną refleksję nad istnieniem ludzkości,
portrety idealistów epoki.

Zgodnie z obyczajami epoki Lalka drukowana była najpierw w odcinkach, w Kurierze Codziennym w roku 1887. W formie książki wydana została w 1890 roku. Prus pisał, że pragnie w Lalce „przedstawić dzieje naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu”.

Konteksty

Don Kichot Miguela Cervantesa – bo do tego błędnego rycerza przyrównuje się sam Wokulski;
Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego – bo i tam ważną rolę odgrywa idealizm głównego bohatera, Tomasza Judyma;
Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka – bo to także powieść realistyczna, której ważnym tematem jest awans społeczny;
Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego – bo i tu ukazana jest Warszawa;
Artykuł O Żydach i kwestii żydowskiej Elizy Orzeszkowej – bo kwestia asymilacji Żydów to jeden z ważniejszych problemów pozytywizmu;
Makbet, Jak wam się podoba i inne dramaty Williama Szekspira – bo obecny jest tam topos teatru świata.

Lalka jako powieść o:

trzech pokoleniach idealistów, reprezentowanych przez Rzeckiego, Wokulskiego i Ochockiego, miała udowodnić bankructwo ideologii romantycznej i pozytywistycznej;
kryzysie pozytywizmu, straconych złudzeniach, rozczarowaniu pisarza współczesnym mu społeczeństwem
polskim społeczeństwie – drobiazgowa charakterystyka poszczególnych warstw społeczeństwa (zwróć uwagę na kamienicę Krzeszowskiej – mikrokosmos)
Warszawie
miłości – wielkiej, niespełnionej i tragicznej
awansie społecznym
kondycji człowieka – lalki, marionetki

Z biografii Stanisława Wokulskiego

W młodości wątek powstańczy i zesłanie do Irkucka.
Po powrocie do Warszawy żeni się z Minclową, a po jej śmierci dziedziczy sklep.
W teatrze po raz pierwszy widzi Izabelę Łęcką i dla niej postanawia zdobyć majątek i pozycję w świecie.
Podczas wojny rosyjsko-tureckiej zdobywa ogromną fortunę.
Wraca do Warszawy i dostaje się do środowiska arystokracji; prowadzi interesy; stara się o rękę panny Izabeli; pomaga biedocie.
Już jako narzeczony panny Łęckiej przekonuje się o jej nieszczerości i doświadcza jej zdrady.
Próbuje popełnić samobójstwo, ale zostaje uratowany.
Znika, dalsze losy nieznane.

Różne wcielenia Wokulskiego

biedny student zafascynowany nauką (podobnie jak Prus w młodości)
pracownik u Mincla
powstaniec roku 1863
energiczny przedsiębiorca nieszczęśliwie zakochany
romantyk/pozytywista
pomagający potrzebującym
idealista miłości
XIX-wieczny biznesmen
człowiek przegrany, być może samobójca

Wokulski jako pozytywista:

pomaga ludziom z warstw uboższych;
ulega przemianie w człowieka interesu, zawiązuje spółkę do handlu z Rosją;
szanuje naukę (wątek Ochockiego i Geista).

Wokulski – bohater realistyczny:

energiczny
aktywny
usytuowany na granicy dwóch światów: arystokracji i wschodzącego kapitalizmu.

Elementy romantyczne w biografii Wokulskiego:

wątek walki o wolność – w młodości bierze udział w powstaniu styczniowym (odwrócona, w stosunku do typowej biografii romantycznej, kolejność etapów: najpierw walka za ojczyznę, potem miłość);
motorem jego działań jest wielka romantyczna miłość do Izabeli;
nieudana próba samobójstwa;
tajemniczość: luki w biografii, niejasny ciąg dalszy losów.

Wokulski o romantykach

„Zmarnowaliście życie moje… Zatruliście dwa pokolenia […] Bo któż to miłość przedstawiał mi jako świętą tajemnicę? Kto nauczył mnie gardzić codziennymi kobietami, a szukać niepochwytnego ideału? Miłość jest radością świata, słońcem życia, wesołą melodią w pustyni, a ty co z niej zrobiłeś? Żałobny ołtarz, przed którym śpiewają się egzekwie nad zdeptanym sercem ludzkim”.
(Bolesław Prus, Lalka)

Bolesław Prus – Lalka

Tematyka Lalki Prusa

Jakie warstwy znaczeniowe Lalki możesz wymienić?

Lalka Bolesława Prusa jako powieść metafizyczna

Miasto, miłość, los – trzy przestrzenie w Lalce Bolesław Prusa

W świecie lalek Bolesława Prusa, czyli topos teatru świata w Lalce Bolesława Prusa.

Obraz świata i człowieka w Lalce Prusa