Przestrzeń w dziele literackim jest elementem świata przedstawionego. Jej składnikiem może stać się postać, przedmiot, wydarzenie, przeżycie. W powieści realistycznej elementy te pokazywane są w konkretnym i wyrazistym ukształtowaniu. Przestrzeń na ogół prezentowana jest przy pomocy opisu. Przestrzeń czasami zostaje nacechowana symbolicznie: przestrzeń otwarta często kojarzy się z optymizmem, zamknięta ma wyrażać pesymistyczną wizję kondycji ludzkiej.
Plan wypowiedzi:
- Miasto
Przestrzeń miejska to głównie Warszawa. Przedstawiona jest w sposób realistyczny. Na podstawie powieści Prusa możemy odtwarzać mapę stolicy z końca lat siedemdziesiątych XIX stulecia. Co więcej, możemy identyfikować miejsca opisane przez Prusa, miejsca, w których przebywali i mieszkali fikcyjni bohaterowie powieści. Wiemy, że Wokulski mieszkał na Krakowskim Przedmieściu pod numerem czwartym, obok Pałacu Staszica, jego nowy sklep mieścił się pod numerem siódmym, tam, gdzie obecnie znajduje się Księgarnia Prusa. Opisana przez pisarza wielkanocna kwesta miała miejsce w kościele karmelitów, kamienica Łęckich była przy Kruczej 26. Przemierzając starą Warszawę krok po kroku, odkrywamy przestrzeń Lalki.Miasto to nie tylko zabudowania. Dzieli się na różne sfery. Alejami Ujazdowskim mkną powozy arystokracji, bogaci państwo wybierają się też na spacery do Łazienek i na wieczorne przedstawienia do teatru. Na Powiślu, na śmietnikach i w nędznych budach żyje biedota. Kupcy mają swoje sklepy i mieszkania przy Krakowskim Przedmieściu. Zubożała szlachta i studenci wynajmują mieszkania w kamienicach należących do arystokracji i mieszczaństwa.Czy miasto stanowi przestrzeń zamkniętą? Sam obszar oczywiście nie – Warszawa jest rozbudowywana (przemiany w sklepie Minclów przejętym przez Wokulskiego, a potem przez Szlangbauma) i odnawiana. Sfery społeczne wypełniające przestrzeń miejską są jednak cały czas sztywne. Jednak z wielkim trudem dokonują się pewne przetasowania (baron Krzeszowski ma za żonę mieszczankę, Wokulskiemu udaje się wkroczyć do salonów arystokracji).
- Miłość
Jest w Lalce głównym przedmiotem opisu. Mogę wręcz powiedzieć, że zapełnia większość przestrzeni powieści. Podstawowym motywem staje się oczywiście miłość Wokulskiego do Izabeli Łęckiej. Ale nie tylko. Rzecki ojcowską miłością obdarza swojego Stacha. W swojej małej izdebce pisze do niego listy, opowiada jego losy w pamiętnikach, wyczekuje powrotów i odwiedzin. W pustce przestronnego salonu Łęcka wzdycha do posągu Apollina. Prezesowa Zasławska wspomina zmarłego stryja Wokulskiego. Baronowa Krzeszowska rozpacza po śmierci ukochanej córeczki i nieustannie oczekuje powrotu niewiernego męża. Miłość jest uczuciem wypełniającym serca bohaterów Lalki. Nie przynosi jednak szczęścia, lecz smutek, łzy i tęsknotę.
- Los
Najlepiej prześledzić to na przykładzie historii Stanisława Wokulskiego. Można powiedzieć, że prześladuje go fatum, że nigdzie nie udaje mu się znaleźć właściwego miejsca i w każdej sytuacji pozostaje nieszczęśliwy. Kiedyś w piwiarni u Hopfera dowcipni koledzy zabrali mu drabinę. Przy pomocy własnych rąk, natężając wszystkie siły, wydobył się z piwnicy. I tak całe życie próbował wydobywać się z różnych sytuacji i wspinać tam, gdzie nie było dla niego miejsca. Udało mu się zdobyć wykształcenie, majątek, a także podbić salony arystokracji. Nie znalazł jednak nigdzie szczęścia ani spokoju. Czy przewrotna Fortuna ograniczyła jego możliwości?
Metaforę ludzkiego losu odnajdujemy też w epizodzie metafizycznym z lalkami – Rzecki patrząc na witrynę sklepową z lalkami, rozmyśla o kruchości i zmienności ludzkiego losu.
Podsumuj:
Przestrzeń w Lalce jest zamknięta, przez to pesymistyczna. Człowiek jest zdeterminowany ograniczeniem społecznym, spętany więzami miłości, prześladowany przez los. Nie można jednak powiedzieć, że Lalka jest powieścią zamkniętą i pesymistyczną. Zamyka ją przestrzeń, ale otwierają niedomówienia, niejednoznaczności (chociażby niejasne zakończenie – nieznane losy Wokulskiego), aluzje, bogactwo przedstawianych osobowości i sytuacji. Otwiera ją także tkwiący w ludziach dynamizm i pragnienie rozwoju.
Zobacz:
W jaki sposób i przez kogo realizowany jest w Lalce program pozytywistów?
Miasto, miłość, los – trzy przestrzenie w Lalce Bolesław Prusa