W jaki sposób Bolesław Prus kreśli obraz miasta (Warszawy lub Paryża) drugiej połowy XIX wieku na podstawie lektury podanego fragmentu „Lalki” i znajomości utworu.
Fragment
Paryż pomimo pozornego chaosu ma plan, ma logikę, chociaż budowało go przez kilkanaście wieków miliony ludzi nie wiedzących o sobie i bynajmniej nie myślących o logice i stylu. Paryż posiada to, co można nazwać kręgosłupem, osią krystalizacji miasta.
Lasek Vincennes leży w stronie południowo-wschodniej, a na kraniec Lasku Bulońskiego w północno-zachodniej stronie Paryża. Otóż: owa oś krystalizacji podobna jest do olbrzymiej gąsienicy (mającej prawie sześć wiorst długości) która znudziwszy się w Lasku Vincennes poszła na spacer do Lasku Bulońskiego (…)
Zatem wielkie miasto jak roślina jak zwierzę, ma właściwą sobie anatomię i fizjologię. Zatem – praca milionów ludzi, którzy tak głęboko krzyczą o swojej wolnej woli, wydaje te same skutki, co praca pszczół budujących regularne plastry, mrówek wznoszących ostrokrężne kopce albo związków chemicznych układających się w regularne kryształy. (…)
Tym sposobem Paryż jest arką, w której mieszczą się zdobycze kilkunastu, jeżeli nie kilkudziesięciu wieków cywilizacji… Wszystko tu jest…
(Lalka tom II, rozdział 3)
Co trzeba wyczytać z tekstu?
- Uwaga – to opis Paryża, nie Warszawy! Niby rzecz ewidentna, ale ponieważ Lalkę tak jednoznacznie uważa się (i słusznie) za księgę Warszawy – łatwo o pomyłkę. A opisy miast mogą zostać zestawione.
- Są to refleksje Wokulskiego na temat miasta i dziejów ludzkości.
- Bohater zauważa logikę miasta – mimo wielkiej liczby niezależnych budowniczych. W tym fragmencie można zauważyć aluzje do powstawania biblijnej wieży Babel.
- Fragment jest świetnym przykładem pozytywistycznego organicyzmu – miasto to jeden organizm, ma kręgosłup, oś, przypomina gąsienicę.
- Fragment jest także przykładem monizmu przyrodniczego – miasto ma swoją fizjologię jak roślina czy zwierzę.
- Miasto zostaje nazwane arką – to znów biblijna aluzja, ale i skarbnicą cywilizacji. Słowa „wszystko tu jest” można uznać za sposób spojrzenia na miasto jak na miniaturę świata całej społeczności ludzkiej.
Co trzeba wiedzieć w kontekście całej powieści?
- Warszawa – miasto, w którym rozgrywa się akcja powieści, nie jest tylko tłem, lecz autonomicznym bohaterem.
- Realizm opisów – Prus z niezwykłym pietyzmem dba o szczegóły w opisach. Jest to cechą powieści dojrzałego realizmu.
- Zwróć uwagę na dualizm miasta: Warszawa bogatych i Warszawa biednych (część opisów dotyczy przestrzeni fasadowo-reprezentacyjnej, a część przestrzeni biednego Powiśla i Nalewek).
- Struktura miasta jest odbiciem struktury społeczeństwa, podobnie element miasta – kamienica jest mikrokosmosem odzwierciedlającym społeczeństwo.
- Zgodność opisywanych zdarzeń z rzeczywistością (kwesty w Łazienkach, wyścigi konne miały miejsce naprawdę…).
- Charakterystyczne miejsca, które opisuje Prus, są znane i dziś w Warszawie: Krakowskie Przedmieście, Miodowa, Powiśle… (pamiętaj o istnieniu pamiątkowej tablicy wmurowanej w ścianę realnej kamienicy, w której mieszkał powieściowy Ignacy Rzecki – postać przecież fikcyjna).
- Warszawa była ukochanym miastem Prusa, osadzał w niej również akcję innych swoich utworów (np. Emancypantek), ale nigdzie nie pełni ona tak ważnej roli jak w Lalce.
- W powieści pojawia się też Paryż – inna stolica europejska. Tam mieszka Geist, który w swojej pracowni dokonuje niezwykłych wynalazków.
- Punkt dodatkowy – nawiąż do stwierdzenia Stendhala, że powieść to zwierciadło przechadzające się po gościńcu; można powiedzieć, że Lalka jest powieściowym zwierciadłem Warszawy tamtych lat.
- Prus w opisach miasta buduje także nastrój – nie są to suche relacje, kiedy opisuje wąskie uliczki, dorożki, wózki pod kamienicami – zarysowuje tętno ówczesnego warszawskiego życia. Warto to podkreślić, jeśli fragment dotyczyłby opisu miasta.
Z czym zestawiać?
W temacie dotyczącym przestrzeni miejskiej może pojawić się pytanie o funkcję, jaką miasto spełnia w utworze – w tym, ale i innych znanych ci dziełach literackich. Wówczas zaznacz, że dopiero od XIX wieku miasto staje się przestrzenią ważną w literaturze, za to od tej pory stale obecną i przyjmującą różne funkcje.
- Miasto może być w utworze:
- tłem wypadków i zdarzeń,
- monstrum, pochłaniającym i niszczącym swoich mieszkańców,
- złożoną strukturą odzwierciedlającą strukturę społeczną,
- miejscem magicznym – odkształcanym w wyobraźni (Schulz – Sklepy cynamonowe),
- terenem działania sił szatańskich, walki dobra ze złem (Bułhakow – Mistrz i Małgorzata),
- labiryntem – koszmarem sennym, miejscem zniewolenia (Kafka – Proces),
- polem działania sił totalitarnych, przestrzenią absurdu, apokalipsy (Konwicki – Mała apokalipsa).
- Inne XIX-wieczne powieści, w których miasto jest jednym z bohaterów, to np.:
- Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka (Paryż),
- Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego (Petersburg).
Zwłaszcza Paryż jako scena komedii ludzkiej – sprawdzian postaw i etyki może okazać się przydatny.
- Może kojarzyć się miasto biblijne – Jerycho, także abstrakcyjne miasto-bohater z poezji Zbigniewa Herberta.
.
Dokonaj analizy i interpretacji dwóch scen powieści, w których pojawiają się lalki i Rzecki. Jakie mają znaczenie dla interpretacji utworu?
Fragment
Jak zwykle, tak i tym razem wydobył wszystkie, zapełnił nimi cały kontuar i wszystkie jednocześnie nakręcił. Po raz tysiączny w życiu przysłuchiwał się melodiom grających tabakierek i patrzył, jak niedźwiedź wdrapuje się na słup, jak szklana woda obraca młyńskie koło, jak kot ugania się za myszą, jak tańczą krakowiacy, a na wyciągniętym koniu pędzi dżokej.
I przypatrując się ruchowi martwych figur po tysiączny raz w życiu powtarzał:
„Marionetki!… Wszystko marionetki!… Zdaje im się, że robią, co chcą, a robią tylko, co im każe sprężyna taka ślepa jak one…”
Kiedy źle kierowany dżokej wywrócił się na tańczących parach, pan Ignacy posmutniał.
„Dopomóc do szczęścia jeden drugiemu nie potrafi – myślał – ale zrujnować cudze życie umieją tak dobrze, jakby byli ludźmi…”
(Lalka tom III, rozdział 11)
Co trzeba zauważyć w tekście?
- Powtarzalność zachowań – Rzecki wielokrotnie przygląda się zabawkom i snuje refleksje o ludzkim życiu. Podkreślenie tego faktu daje w efekcie poczucie powtarzalności reguł istnienia, praw życia.
- Aktywność marionetek (wspinaczka niedźwiedzia, gonitwa kota i myszy itp.) – jest tu symbol zmagań, pracy, polowania, zabawy – różne aspekty życia – ilustrujące aktywność życiową ludzi.
- Marionetki są metaforą życia ludzkiego – refleksja Rzeckiego sprowadza się do myśli, że być może i ludziom błędnie zdaje się, że sami decydują o swoich czynach.
- Upadek dżokeja symbolizuje ludzką klęskę, niezależną od niego samego.
- Końcowa refleksja Rzeckiego jest smutną opinią o ludziach – którzy potrafią się niszczyć, a nie potrafią sobie pomagać…
- Zawsze nakreśl usytuowanie fragmentu w powieści – to jedna z końcowych scen tym samym stanowić może filozoficzne postscriptum do dziejów Wokulskiego.
Co trzeba wiedzieć w kontekście całej powieści?
- Bohater scen: Ignacy Rzecki – znakomita, najważniejsza w polskiej literaturze postać drugiego planu.
- Dwie sceny zabawy lalkami pojawiają się na początku i na końcu powieści, stanowią więc swoistą klamrę kompozycyjną utworu.
- Zabawki przedstawione w scenach stają się miniaturą świata przedstawionego w powieści i obrazują w symboliczny sposób prawa i zasady rządzące w środowisku arystokracji (teatralność tego świata, konwenanse i przewidywalność zachowań).
- Ilustrują skrótowo przebieg całej fabuły: pierwsza ze scen ją zapowiada, a druga zapowiada finał (Wokulski jako cwałujący akrobata, tancerze jako arystokracja, w drugiej scenie dżokej przewraca się o tancerzy).
- Filozoficzny wymiar scen: powieść stawia pytanie o to, co rządzi ludzkim życiem, jaki jest człowiek, czym jest życie.
- Świat ludzki przypomina do złudzenia świat lalek (motyw theatrum mundi) – ludzie to tylko marionetki pociągane przez kogoś za sznurki.
- Lalki w powieści pojawiają się jeszcze przy okazji procesu o lalkę między baronową Krzeszowską a panią Stawską.
Z czym zestawiać?
- Można odwołać się do innych realizacji motywu świata jako teatru w literaturze: fraszka Człowiek Boże igrzysko Kochanowskiego i Makbet oraz Hamlet Szekspira).
- Zacytuj słynną maksymę Szekspira – „Świat jest teatrem, aktorami ludzie…” (Jak wam się podoba) lub Kochanowskego fraszkę O żywocie ludzkim: „Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom”.
- Zestaw z Procesem Kafki – tam także człowiek jest marionetką w rękach zewnętrznych sił: sądu, urzędów, niewyjaśnionego losu.
- Porównaj z Dżumą Camusa – jako dowód możliwości aktywności ludzkiej i wiary w moc stanowienia o sobie i innych.
.
Postać Rzeckiego – na podstawie przytoczonego fragmentu powieści lub analizy i interpretacji fragmentu „Pamiętnika starego subiekta” z „Lalki” Prusa. Zwróć uwagę na to, jaką funkcję pełni bohater i pamiętnik w utworze. Określ formy narracji w „Lalce”.
Fragment
Pan Ignacy od dwudziestu pięciu lat mieszkał w pokoiku przy sklepie. W ciągu tego czasu sklep zmieniał właścicieli i podłogę (…) ale pokój pana Rzeckiego pozostał taki sam. Było w nim to samo smutne okno, wychodzące na to samo podwórze, z tą samą kratą, na której zwieszała się być może ćwierćwiekowa pajęczyna, a z pewnością ćwierćwiekowa firanka, niegdyś zielona, obecnie wypłowiała z tęsknoty za słońcem.
Pod oknem stał ten sam czarny stół obity suknem, także niegdyś zielonym, dziś tylko poplamionym. Na nim wielki kałamarz wraz z wielką czarną piaseczniczką (…) Żelazne łóżko z bardzo cienkim materacem, nad nim nigdy nie używana dubeltówka, pod nim pudło z gitarą (…).
Równie jak pokój nie zmieniły się od ćwierć wieku zwyczaje pana Ignacego.
(Lalka tom I, rozdział 2)
Co trzeba zauważyć w tekście?
- Niezmienność – od dwudziestu lat ten sam wystrój, okno, stół, łóżko. Narrator podkreśla tę niezmienność, by zasygnalizować odmienność tej przestrzeni – pokój Rzeckiego staje się małą wysepką constans, otoczoną światem w ciągłym ruchu.
- Ten fragment to bardzo dobry przykład zabiegu milieu – czyli charakteryzowania postaci poprzez dokładny opis jej przestrzeni. Podkreśla to ostatnie zdanie – Rzecki jest jak jego pokój – niezmienny w obyczajach i poglądach, prosty, skromny.
- Fragment jest też przykładem realistycznego, szczegółowego opisu – na jego podstawie można by wiernie odrysować pokój Rzeckego.
- Opisowi towarzyszy nastrój smutku – okno, krata, pajęczyna – to przestrzeń zatrzymanego czasu, kultu przeszłości raczej niż przyszłości.
- Rekwizyty – kałamarz, gitara, dubeltówka – odnoszą się do różnych dziedzin życia – także określają bohatera.
- Zawsze zaznacz usytuowanie w powieści – to jeden z początkowych opisów nakreślających przestrzeń powieściową.
Co trzeba wiedzieć w kontekście całej powieści?
- Ignacy Rzecki – subiekt, przyjaciel i współpracownik Wokulskiego, samotnik i dziwak, prowadzi pamiętnik, który jest drugim spojrzeniem na świat przedstawiony w powieści.
- Stosunek Rzeckiego do Wokulskiego: wielka przyjaźń, przywiązanie, wierność. Troszczy się o niego, zamartwia jego postępowaniem, życzy mu jak najlepiej, pragnie, aby związał się z ideałem kobiety: Stawską, którą bardzo poważa i która mu się podoba.
- Pamiętnik pozwala włączyć do treści książki wydarzenia z przedakcji.
- Rzecki opisuje biografię swoją i Wokulskiego.
- Sam Ignacy Rzecki to zagorzały patriota, idealista, wielbiciel Napoleona, naiwnie wierzy w jego powrót i wyzwolenie Polski. Jest samotny – jego jedyny towarzysz to pies Ir. Czas poza sklepem wypełniają mu wspomnienia, gra na gitarze, rozważania na temat Stacha.
- Cechy Rzeckiego to: skromność, uczciwość, wierność w przyjaźni, obowiązkowość, solidność, patriotyzm, idealizm, sprawiedliwość.
- Nie jest beznamiętny – reaguje emocjonalnie i impulsywnie, gdy chodzi o temat Napoleona lub pani Stawskiej.
- Poznajemy punkt widzenia Rzeckiego na powieściowe wydarzenia (czasem interpretuje je błędnie).
- Podwójna narracja w Lalce: auktorialna, wszechwidzący narrator w głównych partiach książki i pierwszoosobowy narrator w pamiętniku – jest to nowatorstwo kompozycyjne Prusa.
- Dzięki wielu punktom widzenia Prus uzyskał obiektywizację zdarzeń, np. miłość Wokulskiego do Izabeli komentują między innymi: sam Wokulski, Izabela, Rzecki i Szuman.
Z czym zestawić?
- Z inną postacią drugiego planu – a bardzo ważną w dziele – czyli z Onufrym Zagłobą z Trylogii Sienkiewicza. Inne to charaktery, zwłaszcza że Zagłoby raczej nie cechuje skromność, ale przyjaźń, opiekuńcze uwielbienie wobec bohaterek, patriotyzm, szacunek dla walki – tak I w tym są to postacie podobne.
- Z ojcem Cezarego Baryki z Przedwiośnia Żeromskiego. Podobny idealizm – i szklane domy, tu mit Napoleona, Rzeckiemu też nieobce jest poczucie „przybranego ojcostwa” wobec Wokulskiego.
Postać kobieca, opinie o kobietach, wartość miłości romantycznej – na podstawie przytoczonego fragmentu i znajomości całej powieści Prusa.
Fragment
– Cóż to za kobieta?
– Jak setki i tysiące innych! Piękna, rozpuszczona, ale bez duszy. Dla niej Wokulski tyle wart, o ile ma pieniądze i znaczenie: jest dobry na męża, naturalnie z braku lepszego, ale na kochanków to już ona wybierze sobie takich, którzy do niej więcej pasują.
A tymczasem on – prawił Szuman – czy to w piwnicy Hopfera, czy to na stepie tak się karmił Aldonami, Grażynami, Marylami, i tym podobnymi chimerami, że w pannie Łęckiej widzi bóstwo. On się już nie tylko kocha, ale uwielbia ją, modli się, padałby przed nią na twarz. Przykre go czeka zbudzenie… Bo choć to romantyk pełnej krwi, jednak nie będzie naśladować Mickiewicza, który nie tylko przebaczył tej, co z niego zadrwiła, ale jeszcze tęsknił do niej po zdradzie, ba, nawet ją unieśmiertelnił…
(Lalka, tom III, rozdział 3)
Co trzeba zauważyć w tekście?
- Jest to rozmowa Szumana z Ignacym Rzeckim. Doktor Szuman – Żyd – wypowiada się tutaj jak mędrzec: snuje na przykładzie dziejów Izabeli Łęckiej i Wokulskiego refleksję na temat kobiet i romantycznych mitów, stwierdza cyniczną prawdę o pustocie interesowności arystokratek.
- Aluzja do literatury Mickiewicza – Aldona to ukochana Konrada Wallenroda, Grażyna to tytułowa bohaterka powieści poetyckiej, dzielna kobieta rycerz, Maryla to ukochana Gustawa-Konrada z Dziadów. Ten kontekst trzeba podać i najlepiej rozwinąć – powyższe bohaterki stały się symbolami nieszczęśliwej miłości, ale i kobiecego ideału, szlachetności, miłości.
- Szuman nazywa je chimerami, czyli majakami, ułudami. Tym samym zarzuca romantyzmowi zafałszowanie rzeczywistości.
- Szuman definiuje miłość Wokulskiego jako romantyczne złudzenie, wychowanie na romantycznym micie powoduje, że zakochany traci umiejętność realnego widzenia – widzi bóstwo, pielęgnuje samo uczucie, nie dostrzega realiów.
- W powieści trwa dyskusja o wartości małżeństwa – Ochocki i Szuman uważają je za zgubne dla mężczyzn, za układ fałszywy (potwierdzają to zwierane związki – choćby barona i panny Eweliny). Karykaturalnym przykładem jest małżeństwo baronostwa Krzeszowskich. Jest jednak w powieści wiara w to (zatanawia się nad tym sam Wokulski), że można stworzyć wartościowe i szczęśliwe „stadło” – takim byłoby zapewne małżeństwo Wokulskiego z panią Stawską.
- Szuman nazywa Wokulskiego romantykiem pełnej krwi, ale zaznacza odmienność od typu mickiewiczowskiego.
Co trzeba wiedzieć w kontekście całej powieści?
- W Lalce kilkakrotnie pojawia się definicja kobiet jako salonowych lalek – pustych, nieszczerych, wydających się za mąż dla pieniędzy. Sceptykiem w tej sprawie jest zwłaszcza Szuman – uważający miłość za groźną i niszczącą chorobę. Symbolem takiej salonowej lalki jest panna Łęcka.
- Prus nie pozostawia powyższej, pesymistycznej diagnozy jako jedynej. Panna Łęcka ma swoje przeciwieństwo – wręcz zbyt idealistycznie przedstawioną panią Stawską, kobietę szczerą, kochającą, uczciwą.
- Pierwotny tytuł powieści miał brzmieć Trzy pokolenia idealistów – Wokulski jest jednym z nich, występuje jako idealista romantycznej miłości. Ideał ten wali się w gruzy pod wpływem sił brutalnej rzeczywistości.
- Wokulski jest swoistym wariantem bohatera romantycznego, a nieszczęśliwa miłość jest stałą cechą tego typu.
- Prus podkreśla niszczącą siłę mitu romantycznej miłości – przez zniszczenie Wokulskiego, zagubienie symbolicznej próbki Geista, ale też tworzy w powieści liryczny epizod – wypełnienie woli baronowej Zasławskiej, wyrycie w kamieniu cytatu miłosnego wiersza Mickiewicza.
Z czym zestawić?
- Przede wszystkim z literaturą romantyczną – choćby z Dziadami (Prus sam dokonuje takiego zestawienia). Zarzuca romantykom stworzenie mitu Maryli – kochanki anioła, niedoścignionej, a ponad wszystko pożądanej, który to mit ma niszczącą moc nawet wobec realistycznych, zdrowych umysłów.
- Z znanym fragmentem Mickiewicza z IV części Dziadów – „Kobieto puchu marny, ty wietrzna istoto…”. Tam Mickiewicz ubolewa nad przekupnością i fałszem kobiet.
- Z refleksją Kordiana o kobietach – zwłaszcza po epizodzie z Wiolettą.
- Z antyromantyczną, ale optymistyczną wizją miłości małżeństwa reprezentowaną przez Aleksandra Fredrę.
- W przypadku dyskusji o małżeństwie – z Ludźmi bezdomnymi Żeromskiego i decyzją Judyma, by odrzucić miłość Joasi, bo uczucie to nie pozwoli mu wypełnić misji.
Zobacz:
64. Lalka Bolesława Prusa – powieść o karierze czy o klęsce? Przedstaw swój sąd na ten temat
Czym jest idealizm? Jak interpretuje to pojęcie Bolesław Prus w swojej powieści pt. Lalka?
Lalka Bolesława Prusa jako zwierciadło Warszawy drugiej połowy XIX wieku
W jaki sposób i przez kogo realizowany jest w Lalce program pozytywistów?