Cechy romantyczne i pozytywistyczne w Lalce Prusa.
Wstęp
„Lalkę” nazywa się powieścią o trzech pokoleniach idealistów lub powieścią o straconych złudzeniach. W tym dziele Prus gorzko podsumowuje nie tylko ideały romantyzmu – w powieści widać także rozczarowanie pozytywizmem, którego Prus był zagorzałym zwolennikiem…
Rozwinięcie
Zacznijmy od tego, jak Prus rozprawił się z ideałami pozytywizmu: pracą organiczną, pracą u podstaw, scjentyzmem, równouprawnieniem kobiet, asymilacją Żydów…
Lalka to powieść realizmu krytycznego, w której Prus dokonał pewnego rodzaju bilansu pozytywizmu. Okazało się, że w praktyce ideały pozytywistyczne wypadają blado – autor powieści rozczarował się owymi szczytnymi ideami.
Praca u podstaw?
Ten postulat spełnia prezesowa Zasławska, która w swoim majątku prowadzi ochronkę, dom starców oraz stara się, by chłopi żyli po ludzku. Wokulskiemu, zajętemu raczej prywatnymi sprawami, dzięki dobremu sercu i wielkiej energii, udaje się pomóc paru osobom. Bohater zdaje sobie jednak sprawę, że w pojedynkę zdziała niewiele i wie, że na pomoc arystokratów nie może liczyć, gdyż ci nawet nie starają się zauważyć biedy. Jeśli już, to oferują doraźną pomoc, i to na ogół po to, by popisać się w towarzystwie hojnością lub dobrym sercem. Filantropia Izabeli, zbiórki pieniędzy dla biednych, w której jest kwestorką, jest przecież fałszywa – dla tej damy zbiórka pieniędzy to okazja do pokazania się w nowym kostiumie i kokietowania wielbicieli jej urody. I tak oto sytuacja najbiedniejszych właściwie się nie zmienia.
Praca organiczna?
Niemcy i Żydzi posiadają spore kapitały, Polacy – bardzo rzadko. Arystokraci uważają, że zajmowanie się sprawami handlowymi czy przemysłowymi uwłaczałoby ich godności. Mało kto interesuje się prowadzeniem interesów… Może poza Żydami, którzy otoczeni są jednak pogardą lub nieufnością.
Ideały scjentyzmu, nauki, oświaty?
Z tymi też jest nie najlepiej. W powieści mamy kilku bohaterów, dla których naukowe pasje są bardzo ważne. Są to Geist, Ochocki, Szuman i Wokulski. Ale wszyscy traktowani są jak nieszkodliwi dziwacy, nikt w nich nie wierzy ani nikt ich nie wspiera, choćby wiarą w nich. Czy ktoś jest zainteresowany wynikami ich badań? Tak, ich koledzy naukowcy. Nikt poza tym.
Równouprawnienie kobiet? I z tym jest kiepsko. Kobietą zmuszoną przez los do samodzielności jest dzielna i sympatyczna Helena Stawska, która musi utrzymać siebie, starą matkę i małą Helunię. Choć jest pracowita, z trudem zarabia na skromne życie. Ciągle kobieta jest gorzej opłacana niż mężczyźni i trudno jej znaleźć zajęcie.
Asymilacja Żydów?
Stosunek wielu Polaków do Żydów jest zły, np. w sklepie Wokulskiego subiekci źle traktują Żyda Szlangbauma – tymczasem jest to człowiek, który walczył w powstaniu styczniowym i cierpiał na zsyłce!
Co z ideałami romantyzmu?
Stary romantyk to Rzecki – ciągle wierzy w Napoleona, w walkę o niepodległość, w konspirację i ma nadzieję, że Wokulski ciągle zajmuje się działalnością patriotyczną. Ten poczciwy człowiek uważany jest za dziwaka, a nawet wariata. Powstanie styczniowe, w którym brał udział Wokulski, wcale nie jest gloryfikowane – określane mianem „piwa, które do dziś dnia pijemy”… Poza tym inaczej niż na romantycznego patriotę przystało, na Sybirze nie pocieszał rodaków ani nie popełnił samobójstwa, lecz zajął się nauką, pracą i interesami. Z zesłania wrócił bogatszy nie tylko w doświadczenia, ale też… materialnie.
Jak wiemy, główny bohater powieści, Stanisław Wokulski, jest osobowością na styku dwóch światów, pozytywistycznego i romantycznego, przedstawicielem pokolenia przejściowego. Wokulski jest romantykiem, bo: bierze udział w powstaniu styczniowym, jest patriotą, jego miłość ma charakter romantyczny – jest nieszczęśliwa, napotyka przeszkody natury społecznej, jest platoniczna, Wokulski idealizuje wybrankę; to miłość wszechogarniająca, której bohater podporządkował całe życie. Poza tym, jak romantyczny nieszczęśliwy kochanek, podejmuje próbę samobójczą. Niejasne jest również zakończenie – dzieje Stanisława owiane są tajemnicą jak przystało na bohatera romantycznego. Wokulski ma także cechy pozytywisty: szacunek dla wiedzy i nauki, jest energiczny, przedsiębiorczy, zna się na interesach, zajmuje się działalnością filantropijną i społeczną.
Zakończenie
„Lalka” to powieść podsumowań, przewartościowań i bilansów. I dokonania romantyzmu, i pozytywizmu zostały ukazane przez autora sceptycznie i ze smutkiem.
Zobacz:
Stanisław Wokulski – bohater pozytywistyczny czy romantyczny?
W jaki sposób i przez kogo realizowany jest w Lalce program pozytywistów?