Obraz świata i człowieka w Lalce Prusa

Obraz świata i człowieka w Lalce Prusa.

I. Pierwsze możliwe rozwinięcie

Próba przyjrzenia się zawartemu w Lalce krytycznemu obrazowi polskiego społeczeństwa

Arystokracja – i cechy tej grupy
Mieszczanie – i cechy tej grupy
Biedota miejska
Kontrasty i brak porozumienia

Proponowany wstęp I:

W powieści Bolesława Prusa nietrudno wyróżnić głównego bohatera, jest nim oczywiście Stanisław Wokulski. Losy jednostki pokazuje jednak pisarz na tle losów innych ludzi, tworzących zróżnicowane, wielowarstwowe społeczeństwo. Równie ważne są więc zarówno losy Wokulskiego, jak i wizja świata, w którym bohaterowi przyszło żyć. Nie jest to wizja optymistyczna.

Wskazówki do proponowanego rozwinięcia I:

Prus maluje w Lalce niezwykle krytyczny obraz społeczeństwa polskiego drugiej połowy XIX wieku.

Arystokracja: Łęccy, Starski, baron Dalski, baron Krzeszowski – i cechy tej grupy.

Przekonanie o wyższości swojej warstwy społecznej, megalomania rodowa (pycha z powodu pochodzenia), ignorowanie przedstawicieli innych grup.
Nawet miłość poddana jest rygorom klasowym: Wokulski i Izabela.
Zamiłowanie do życia ponad stan, wystawnego trybu życia, ciągłych zabaw i rozrywek, wyjazdów: Tomasz Łęcki chlubił się z faktu, że w młodości odwiedzał liczne dwory francuskie, austriackie i włoskie.
Pozory obycia w świecie, znajomości sztuki, która w rzeczywistości jest niezwykle powierzchowna i niepodbudowana żadną wiedzą, np. Łęcka zachwyca się marnym aktorem.
Pogarda dla pracy i ludzi, którzy zarabiają na własne utrzymanie, wykazywane np. przez Izabelę Łęcką. Próżniactwo.
Przywiązywanie ogromnej wagi do swojego wizerunku w oczach innych. Izabela zajmuje się pracą dobroczynną, ponieważ tak wypada – w gruncie rzeczy uważając to nudny obowiązek zajęcie.
Zarozumiałość i egoizm, bezpodstawne przekonanie o swojej wybitnej wartości. Zadufany w sobie Tomasz Łęcki doprowadza siebie oraz córkę do finansowej ruiny. Izabela od dziecka żyje w przeświadczeniu, że jest uosobieniem doskonałości, piękna i… szlachetności.
Obojętność wobec spraw kraju i narodu, mimo pozornej troski i deklarowanego patriotyzmu (książę).

Mieszczaństwo – i cechy tej grupy.

Jego przedstawiciele w Lalce są słabi, skłóceni, pozbawieni inicjatywy i wiary we własne możliwości.
Mieszczanie są pozbawieni wszelkiej indywidualności – bogaci próbują naśladować arystokrację i dążą do tego, by prowadzić arystokratyczny tryb życia.
Brak ambicji i szerszych horyzontów (baronowa Krzeszowska).
Zamiłowanie do plotek (radca Węgrowicz), intryg i kłótni (Krzeszowska).
Na tym tle wyróżniają się mieszczanie pochodzenia niemieckiego (Minclowie), żydowskiego (Szlangbaum) – zaradni, pracowici i oszczędni, choć Żydzi są tu przedstawiani również jako ludzie gotowi na wszystko, by osiągnąć zysk, bezwzględni, czasem aroganccy, przebiegli.

Biedota miejska.

Ludzie żyjący w strasznych warunkach, co symbolizuje nędzne i zaniedbane Powiśle. Mimo ciężkiej pracy fizycznej skazani wręcz na głodowe życie.
Sytuacja zmusza ich często do dramatycznych decyzji, czego dowodzi sytuacja Marianny.
Mimo nędzy większość przedstawicieli miejskiego ludu to osoby proste, ale uczciwe, skromne i pracowite (Wysocki, Węgiełek).

Kontrasty i brak porozumienia.

Świat przedstawiony w Lalce opiera się więc na ogromnej niesprawiedliwości: niektórzy ludzie żyją na skraju nędzy, podczas gdy inni prowadzą życie rozrzutne, próżniacze i rozpustne. Między poszczególnymi warstwami nie ma wręcz żadnego porozumienia – jest jedynie wzajemna niechęć, pogarda i zazdrość. Świat w Lalce pokazany jest jak wielka masa, w której nie ma miejsca dla jednostek nieprzeciętnych. Wokulski jest szykanowany i ostatecznie – w tajemniczy sposób – znika. Rzecki umiera. Ochocki wyjeżdża. Pozostają jedynie karierowicze i miernoty.

Proponowane zakończenie I

Prus przedstawia w tej powieści niezwykle pesymistyczną wizję świata: jest on chaotyczny, niesprawiedliwy, oparty na niezrozumiałych zasadach podziału na „lepszych” i „gorszych”. Najbardziej przejmujący wydaje się jednak fakt, że ludzie żyją w tu obok siebie, nie potrafią się porozumieć, nie potrafią pokonać barier, które uniemożliwiają bliskie relacje. Człowiek może więc liczyć wyłącznie na siebie. Ale jeśli wyłamuje się ze świata bezwzględnych reguł społecznych, jeśli nie chce przyjąć wzorów obowiązujących powszechnie postaw i zachowań – skazany jest na klęskę lub przynajmniej na wyłączenie. Wokulski znika. Ochocki wyjeżdża… Przerażająco brzmi więc zarysowana w zakończeniu wizja świata, w którym zostają wyłącznie tacy ludzie jak Węgrowicz. Czy to nie nazbyt pesymistyczny obraz? Być może. Przede wszystkim jednak obraz, o którym trudno zapomnieć.

II. Drugie możliwe rozwinięcie

Wizja świata w Lalce jest niejednolita, bo obiektywny opis rzeczywistości nie jest możliwy
– Wielogłosowa narracja
– Rzeczywistość nie da się całkowicie odkryć i objaśnić, dlatego wiele pytań pozostaje w powieści bez odpowiedzi.

Świat, w którym muszą się odnaleźć bohaterowie Lalki, pozostaje w zawieszeniu
– Między romantyzmem, pozytywizmem a przeczuwanym dekadentyzmem
– Polska w stanie zawieszenia po klęsce powstania styczniowego.

Pytania filozoficzne w Lalce.

Bohaterowie podświadomie czują, że człowiek i świat to nie wszystko – jest coś jeszcze.

Proponowany wstęp II:

Lalka Prusa to znakomite psychologiczne studium postaci. Trudno o bohatera, który byłby bardziej wieloznaczny, godziłby więcej sprzeczności niż Wokulski. Jednocześnie jednak powieść Prusa to świetny, panoramiczny portret społeczeństwa drugiej połowy XIX wieku. A jednak wydaje mi się, że głównym tematem Lalki nie są dzieje konkretnego bohatera na tle wielowarstwowej społeczności. Bolesław Prus sięga głębiej – i w swojej najlepszej powieści stawia pytania ważniejsze, może nawet fundamentalne: o rolę człowieka w świecie, o istotę świata.

Wskazówki do proponowanego rozwinięcia II:

Prus nie tworzy jednolitej wizji świata, co wynika z przekonania, że obiektywny opis rzeczywistości nie jest możliwy.

Świadczy o tym m.in. wielogłosowa narracja.
- Różne wersje losów Wokulskiego przedstawiają radca Węgrowicz, Rzecki, doktor Szuman, Izabela Łęcka, Ochocki… – to czytelnik musi wywnioskować, kto z nich ma rację.
- Wydarzenia przedstawiane są z pozycji zewnętrznego narratora, który jednak czasem przenika myśli Wokulski i „wchodzi” w jego rolę (narracja personalna), oddaje też głos niezależnemu „opowiadaczowi”, którym jest Rzecki piszący Pamiętnik starego subiekta.
- Częste są w powieści retrospekcje, wydarzenia przedstawiane są z różnych punktów widzenia (np. Wokulskiego i Rzeckiego), w związku z czym zarzucano Prusowi, że jego powieść jest chaotyczna.

Rzeczywistości nie da się całkowicie odkryć i objaśnić, dlatego w Lalce wiele pytań pozostaje bez odpowiedzi. Nie wiemy wszystkiego o przeszłości Wokulskiego, nie wiemy, co dokładnie zdarzyło się u Geista, nie znamy też ostatecznych losów Wokulskich (bohaterowie podają kilka wersji, z których żadna nie jest całkowicie pewna).

Świat, w którym muszą odnaleźć się bohaterowie Lalki, pozostaje jakby w zawieszeniu.

To świat zawieszony między romantyzmem, pozytywizmem i przeczuwanym zaledwie dekadentyzmem, co widać zwłaszcza w kreacji głównego bohatera.
- Chodzi o stan zawieszenia między typowym dla romantyków idealizmem i skłonnością do nieracjonalnych, ale szlachetnych postaw, charakterystyczną dla pozytywistów wiarą w naukę i postęp oraz dekadenckim już przekonaniem, że wszelkie ludzkie starania pozbawione są sensu, więc pozostaje tylko pusta rezygnacja.
- To także świat zawieszony między wartościami duchowymi a praktycznymi.

Również Polska pozostaje w sytuacji zawieszenia.
Po nieudanych powstaniach – zwłaszcza po klęsce powstania styczniowego – brakuje wiary w sens ogólnonarodowego zrywu, w możliwość zmiany sytuacji politycznej. Pozytywiści postulowali skoncentrowanie się na tu i teraz, wzywali do pracy organicznej, ale w Lalce w tym codziennym, praktycznym życiu bohaterów brakuje przekonania, ideałów, najmniejszej choćby pasji. Jedynym wyjątkiem jest Wokulski, który jednak koniec końców przegrywa z rzeczywistością.

W Lalce można również znaleźć pytania niemal filozoficzne, dotyczące istoty ludzkiej natury i otaczającego świata.

Po nieudanej próbie samobójczej Wokulski zadaje sobie pytania: „Co to jest człowiek”, „Co to jest czuć?” – jakby szukał (a może zbliżył się do) największej tajemnicy ludzkiej egzystencji.

Niemałą rolę odgrywają w powieści lalki i marionetki.
- Rzecki uwielbia patrzeć na nakręcane w opustoszałym sklepie mechaniczne zabawki. Ich pozbawione celu ruchy przypominają zachowania człowieka, który miota się na ziemi – nie wiadomo do końca dlaczego i po co. Refleksje starego subiekta pochylonego nad marionetkami kojarzą się z przesłaniem fraszki Kochanowskiego O żywocie ludzkim. W tekście Jana z Czarnolasu człowiek przedstawiony jest jako kukiełka w rękach Boga, który śmieje się z ludzkich starań i potknięć.
- Wokulski słyszy w Paryżu opowieści hotelowego sługi, według którego wszyscy odgrywamy na ziemi jakieś role, jesteśmy aktorami w wielkim teatrze świata. Teatr świata to jeden z najważniejszych toposów literatury, wykorzystywany często m.in. przez Szekspira.

Bohaterowie powieści Prusa, zwłaszcza Wokulski, podświadomie czują, że człowiek i świat to nie wszystko, że jest coś jeszcze.

Wokulski nie tylko chce zdobyć miłość Izabeli, lecz także poszukuje sensu życia, sensu świata, jakiegoś wyższego porządku.

Tę potrzebę transcendencji, metafizyki widać choćby w słowach i zachowaniu bohatera po nieudanej próbie samobójczej czy też podczas spotkania z Geistem, który jest nie tylko naukowcem, ale również postacią naznaczoną Tajemnicą. Geist sprawia wrażenie, jakby wiedział więcej niż zwykli ludzie – i to właśnie tak fascynuje Wokulskiego.

Nie można również lekceważyć faktu, że Łęcka postanawia wstąpić do klasztoru. Czy to gest kobiety, która zdała sobie sprawę, iż przegrała swoje życie i straciła wszystkie szanse – czy może dowód duchowego odrodzenia i zwrócenia się ku innym, metafizycznym wartościom?

Proponowane zakończenie II:

Jeśli miałbym wskazać największą wartość Lalki, to byłoby nią ukryte w powieści przekonanie, że zarówno człowiek, jak i otaczający go świat mają w sobie Tajemnicę, której nie potrafimy do końca przeniknąć. Na rzeczywistość patrzeć można tylko oczami konkretnych ludzi, z których każdy widzi i czuje inaczej – i każdy też nosi w sobie jakąś część Prawdy, choć zawsze jest to tylko część. Sam człowiek jest zagadką – nie wszystkie jego zachowania i uczucia można wyjaśnić i opisać. Nie wiemy, dlaczego Wokulski zakochał się w pustej Izabeli. Nie wiemy, co się z nim ostatecznie stało. Nie znamy też dokładnych powodów, dla których Izabela postanawia wstąpić do klasztoru. Być może o losach świata i poszczególnych ludzi decyduje jakiś wyższy porządek, którego nie potrafimy odkryć. A może wszyscy jesteśmy tylko marionetkami w rękach losu. Lalka to powieść, która stawia pytania, ale nie daje jednoznacznych odpowiedzi. Są to jednak najważniejsze pytania, wobec których nie można pozostać obojętnym.

III. Trzecie możliwe rozwinięcie

Postaci pełne sprzeczności
- Stanisław Wokulski
- Izabela Łęcka
- Tomasz Łęcki
- Julian Ochocki

Miasto – kwintesencja przeciwieństw
- Paryż
- Warszawa

Społeczeństwo – pełne różnic i paradoksów.

Rola sprzeczności w warstwie fabularnej.

Obraz człowieka i świata w powieści – tajemniczy, pełen sprzeczności.

Proponowany wstęp III

Lalka Bolesława Prusa to powieść, która wciąż fascynuje, ciekawi, prowokuje do sprzecznych często interpretacji. Dowodem na to może być wydana niedawno książka Olgi Tokarczuk pt. Lalka i perła. To zapis współczesnej, prywatnej lektury powieści Prusa, dokonanej przez pisarkę i psychologa zarazem. Co takiego decyduje o ponadczasowej wartości Lalki? Wydaje się, że przede wszystkim utrwalony na kartach tej książki obraz świata i człowieka. Obraz niejednoznaczny, pełen sprzeczności, paradoksów. Wykreowana przez Prusa rzeczywistość może się wydawać chaotycznym labiryntem, nad którym – niczym Rzecki nad nakręcanymi lalkami – panuje jakaś wyższa siła. Czy trzeba szukać w tym labiryncie drogi do wyjścia? Zdaje się, że lepiej uznać po prostu, iż jest ona dla nas nieosiągalna. Pozostaje tylko – i aż – śledzenie tajemnic, sprzeczności, wieloznacznych sygnałów świata i człowieka. Fascynujących, lecz nieodgadnionych.

„[Prus] przedstawia ludzi tak, jak oni się sami przedstawiają. Są pisarze, którzy patrzą na ludzi przez szkła swoich własnych idei filozoficznych lub nawet doktryn, do których starają się dostosować postacie wprowadzane do powieści. Prus postępuje inaczej. Jego figury nie są tylko ilustracjami przekonań autora, ale ludźmi samodzielnymi”
(Henryk Sienkiewicz).

„I stał się człowiek. Żył kilkadziesiąt lat, a w ciągu nich tyle pragnął, tyle cierpiał, że martwy świat nie zaznałby tego przez całą wieczność. Goniąc za jednym pragnieniem znajdował tysiące innych, uciekając przed jednym cierpieniem wpadł w morze cierpień i tyle odczuł, tyle przemyślał, tyle pochłonął sił bezświadomych, że w końcu obudził przeciw sobie całą naturę” (Lalka).

Wskazówki do proponowanego rozwinięcia III:

Postaci pełne sprzeczności.

Wokulski

Łączy w sobie cechy romantyka, pozytywisty, ale i dekadenta;
kocha miłością idealną i nieskazitelną, ale jednocześnie jest zmyślnym kupcem, który szybko dorabia się majątku;
jest wrażliwy, ale często też okazuje się gruboskórny;
w młodości brał udział w powstaniu styczniowym i skazany został na zesłanie, później jednak nie miał nic przeciwko interesom prowadzonym z Rosjanami.

Izabela Łęcka
Z jednej strony jest skrajną egoistką, bezpodstawnie przekonaną o swojej wyższości, potrzebującą luksusowych warunków życia i wciąż nowych adoratorów – z drugiej jednak okazuje się kobietą samotną i przegraną: być może z tego właśnie wynika jej decyzja o zamknięciu się w klasztorze.

Tomasz Łęcki
Człowiek wysoko urodzony, dystyngowany, bywały w świecie, doskonale znający zasady etykiety – jednocześnie jednak osoba o ciasnych horyzontach, bezużyteczny egoista, który doprowadza siebie i swoją córkę do ruiny.

Ochocki

Jest arystokratą, ale jakże innym od pozostałych przedstawicieli swojej warstwy!
Wydaje się, że ani pieniądze, ani pozycja społeczna nie są dla niego ważne – jest całkowicie oddany nauce i technice, zafascynowany marzeniem o „machinie latającej”;

Miasto – kwintesencja przeciwieństw.

Paryż
Jednocześnie zachwyca i budzi lęk. Ogłusza i oszałamia – a zarazem prowokuje do działania. Jest wielkim, chaotycznym zbiorem sprzeczności, a jednocześnie zachowuje pewien trudny do odgadnięcia porządek, który oczarowuje („oś krystalizacji”). Pełen zgiełku wynikającego z panoszącej się nowoczesnej techniki – wydaje się równocześnie „żywą istotą”.

Warszawa
To miejsce gwałtownego rozwoju cywilizacji, miasto wspaniałych, wytwornych teatrów, wymyślnych sukien i kosztownych fraków, a jednocześnie skrajnej nędzy i upokorzenia, których symbolem staje się Powiśle.

Społeczeństwo – pełne różnic i paradoksów.

Opisana przez Prusa Polska to kraj, w którym „jedni giną z niedostatku, a drudzy z rozpusty. Praca odejmuje sobie od ust, ażeby nakarmić niedołęgów; miłosierdzie hoduje bezczelnych próżniaków, a ubóstwo, nie mogące zdobyć się na sprzęty, otacza się wiecznie głodnymi dziećmi, których największą zaletą jest wczesna śmierć”.

Społeczeństwo złożone jest więc z warstw żyjących skrajnie różnie: z arystokracji, która gardzi pracą, żyje ponad stan z głębokim przekonaniem o swojej wyższości nad innymi stanami, oraz zwykłego miejskiego ludu, żyjącego w straszliwej nędzy i mimo ciężkiej pracy poniewieranego przez arystokratów i skazanego na głodową egzystencję.

Rola sprzeczności w warstwie fabularnej.

Niektóre fakty rzucają na konkretne postaci różne światło – prawda miesza się z plotką, złośliwość z uznaniem. Na przykład fakt, że Wokulski miał czerwone ręce, niektórzy traktowali jako dowód niskiego pochodzenia, inni z kolei widzieli w tym „pamiątkę” po zesłaniu.

Brak jednoznacznej wskazówki dotyczącej ostatecznych losów Wokulskiego – czytelnik otrzymuje jedynie sprzeczne wersje, o których mówią poszczególni bohaterowie (zakończenie otwarte).

Pamiętnik starego subiekta jednocześnie wzrusza i bawi – sytuacja Rzeckiego, wyobcowanego idealisty żyjącego w świecie przeszłości i własnych marzeń, jest bowiem zarazem dramatyczna i… śmieszna.

Obraz człowieka i świata w Lalce – pełen sprzeczności, nieodgadniony, tajemniczy.

Wokulski, człowiek konkretu, nieustannie dostrzega w świecie rzeczy, których nie rozumie – na własnej skórze doświadcza bolesnych paradoksów otaczającej go rzeczywistości.

Główny bohater utworu poznaje świat, w którym ludzie są sobie całkowicie obcy: poznawanie świata to nieustanny, trudny i bolesny kontakt z kimś obcym.

Świat nie jest nastawiony do człowieka pozytywnie – ludzie wybitni i dobrzy muszą się nieustannie borykać z przeciwnościami losu.

Proponowane zakończenie III:

Lalka wzbudzała kontrowersje już u dziewiętnastowiecznych czytelników. Prus bowiem nie pisał „ku pokrzepieniu serc”. Wręcz przeciwnie: pokazywał obrazy trudne i bolesne, ponieważ zarówno świat, jak i konkretny człowiek to dla niego zbiór przeciwieństw, których nie można ująć w ramy jednoznacznego opisu. Życie w takim świecie i wśród takich ludzi to ciągły dramat, konieczność przekraczania siebie, odkrywania tajemnicy. A zatem Lalkę można traktować jako powieść epistemologiczną – utwór o istocie świata i bytu. W ten sposób można ją czytać także dziś. A nieczęsto się zdarza, by utwór literacki z takim powodzeniem przetrwał próbę czasu.

Zobacz:

Tematyka Lalki Prusa

Lalka Bolesława Prusa – matura

Lalka – Bolesław Prus

Lalka na maturze

Czym jest idealizm? Jak interpretuje to pojęcie Bolesław Prus w swojej powieści pt. Lalka?

Lalka Bolesława Prusa jako zwierciadło Warszawy drugiej połowy XIX wieku

Lalka jako powieść realistyczna o społeczeństwie wielkomiejskim – konspekt wypowiedzi

Lalka Prusa – praca domowa