Idealizm jest pojęciem, które bardziej pasuje do epoki romantyzmu niż pozytywizmu. Jest to postawa sprzeczna wobec realizmu.
Idealista to człowiek kierujący się w postępowaniu wzniosłymi zasadami, zdolny do poświęceń dla ich realizacji, taki ktoś wyobraża sobie świat lepszym, niż on w istocie jest. Idealista to marzyciel, fanatyk idei, która przesłoniła mu realne spojrzenie na świat. Idealizm jest jednym z zagadnień wspomnianych w Lalce Prusa. Bo oto pisarz przedstawia trzy pokolenia idealistów, trzech przedstawicieli tej postawy.
Są to:
- Idealista polityczny – Ignacy Rzecki. Stary subiekt był zwolennikiem bonapartyzmu. Tak wbił sobie do głowy myśl o wyzwoleniu, które przyniesie kampania, wskrzeszona przez potomka cesarza, że nawet prywatną walkę Wokulskiego pojmował jako działania spiskowe. Zagorzały bonapartysta, uczestnik walk ma Węgrzech, nie przyjmował do wiadomości, że są to nierealne rojenia. W osobie i dziedzictwie Napoleona widział możliwość wyzwolenia ukochanej ojczyzny.
- Idealista miłości – Stanisław Wokulski. Ten skądinąd rozsądny, twardy człowiek dał się opanować i obezwładnić wyobrażeniu o miłości. Uosobieniem tego uczucia, ideałem kobiety, była w jego oczach panna Łęcka. Nie dostrzegał realiów, nie chciał znać prawdy o sytuacji – zatopił się w marzeniu o szczęśliwej miłości, pięknym i bogatym wnętrzu wybranki i robił wszystko, by ją zdobyć.
- Idealista nauki – Julian Ochocki. Ten młody arystokrata był zarażony ideą nauki, wchłonęła go magia wiedzy, nieograniczonych możliwości człowieka. Marzenie o latających maszynach, pokonaniu niedostępnych dziedzin, tajnikach wiedzy opanowało umysł tego bohatera. Ochocki próbował żyć normalnie – lecz gdy miał do wyboru spotkanie towarzyskie, romans lub pracę badawczą – wybierał tę ostatnią.
Czy powyższe typy idealistów formuje Prus w swojej powieści celowo?
Tak – to jego interpretacja idealizmu. Rozważmy każdy przypadek.
- Idea Rzeckiego nie miała szans realizacji. Staruszek zmarł, wciąż czekając nadejścia Napoleona, który nie miał nadejść. Była to romantyczna idea walki i romantyczna postawa wiary wbrew realiom.
- Idea Wokulskiego – to też romantyczna wiara w miłość, postawa całkowitego poświęcenia się jej. Skutki przyniosła opłakane: być może śmierć, a w każdym razie bolesne rozczarowanie i wykluczenie bohatera ze społeczności.
- Idea Ochockiego jedynie wydaje się mieć pewne szanse powodzenia. Wprawdzie nie metal lżejszy od powietrza – wiemy dziś, że czegoś takiego nie ma, lecz machiny latające – tak. To dzięki ludziom pokroju Ochockiego możliwy jest postęp w nauce i wynalazki. Ale też – zauważmy – nauka nie jest ideą romantyczną. Wiedza, scjentyzm – to ideały pozytywistów, dlatego może ten idealizm jest jeszcze w miarę umotywowany.
Jaki wniosek?
Lalka jest powieścią o straconych złudzeniach romantyków, o bezsensie i niszczącej sile romantycznego idealizmu. Idealiści – naród sympatyczny, trochę szalony, lecz wartościowy – giną, gdy nie mają realnych podstaw do walki o swoją ideę. Jedynie nauka broni się przed tym werdyktem i potrzebuje marzycieli, by móc się rozwijać. Definicja i ocena idealizmu w Lalce jest w dużej mierze głosem antyromantycznym, a pochwałą rozsądnego programu pozytywistów.
Idealiści, o których trzeba pamiętać:
- Ikar – młodzieńczy patron wszystkich marzących o tym, by człowiek mógł latać. Zbyt bliski słońca lot Ikara zgubił go – skrzydła zlepione były woskiem, wosk się stopił, a Ikar upadł – zginął, ale spełnił swoje marzenie.
- Don Kichot z La Manchy – siedemnastowieczny szlachcic hiszpański nauczył się ksiąg o rycerzach i uwierzył, że jego misją jest walka ze złem tego świata. Był idealistą – chciał walczyć z wiatrakami, które w jego wyobraźni przybrały postać olbrzymów.
- Idealistą jest doktor Tomasz Judym z Ludzi bezdomnych. Społecznik, który poświęci swoje życie prywatne i miłość do Joasi na rzecz pomocy najuboższym.
- Żeromski w ogóle będzie twórcą postaci idealistów-społeczników, jego Siłaczka – czyli Stasia Bozowska (Siłaczka), jest kolejnym przykładem.
- Artur z Tanga– Sławomira Mrożka. Spadkobierca ideałów romantycznych, „wnuk” Don Kichota – chce naprawić i uporządkować świat kompletnie zdezorganizowany przez starsze pokolenie. Nic z tego – jak większość idealistów – przegra.
Zobacz:
Miasto, miłość, los – trzy przestrzenie w Lalce Bolesław Prusa
Lalka Bolesława Prusa jako zwierciadło Warszawy drugiej połowy XIX wieku
Obraz miasta w Lalce Bolesława Prusa i Ojcu Goriot Honoriusza Balzaka.