Obraz miasta w Lalce Bolesława Prusa i Ojcu Goriot Honoriusza Balzaka.
Pisarze dziewiętnastowieczni odkryli miasto jako nowy, fascynujący temat literacki. Miało to związek z przemianami obyczajowymi i zmianami w stylu życia. W wieku XIX miasta już wyraźnie zaczęły się stawać najważniejszymi ośrodkami życia społecznego oraz centrami opiniotwórczymi, wpływającymi na świadomość całego społeczeństwa. Życie w mieście płynie oczywiście inaczej niż na wsi: w znacznie mniejszym stopniu podporządkowane jest rytmom przyrody, podlega szybszemu tempu, częstszym i gwałtowniejszym zmianom. Sprzyja zarówno nagłym, widowiskowym karierom, jak i niespodziewanym upadkom, bankructwom. Wszystkie te zjawiska zaczęły frapować pisarzy realistów. Zainteresowaniom swoim dali oni wyraz, niejednokrotnie umieszczając właśnie w mieście akcje swych powieści. Porównania obrazu miasta w Lalce i Ojcu Goriot można dokonać na dwa przynajmniej sposoby.
Można ukazać Warszawę i Paryż jako pierwszoplanowe miejsca akcji jednej i drugiej powieści.
Przede wszystkim zostały one przedstawione z rzeczywistym realizmem, zgodnie z ówczesnym ich wyglądem. Zgadza się nawet układ ulic. Na podstawie powieści można odtworzyć mapę każdej ze stolic i zrekonstruować wygląd wielu budynków. Miasto to jednak nie tylko ulice i budowle. To także, a właściwie przede wszystkim – ludzie. Dla każdej ze stolic charakterystyczne jest bardzo silne rozwarstwienie społeczne, przejawiające się w istnieniu dzielnic „lepszych”, zamieszkanych przez arystokrację i bogate mieszczaństwo, oraz „gorszych”, których mieszkańcami są ludzie ubodzy. Różnice są bardzo wyraziste.
Choć warszawskie Powiśle, dziewiętnastowieczną dzielnicę nędzarzy, w rzeczywistości od pałaców Krakowskiego Przedmieścia dzieli zaledwie kilkaset metrów, czytelnik Lalki ma wrażenie, jakby oddzielała je przepaść. Zupełnie inna zabudowa, inny wygląd ulic. Okazałe, bogato zdobione budowle wybrukowanego Krakowskiego Przedmieścia kontrastują z parterowymi domkami, lepiankami Powiśla. Ulica zamieszkała przez arystokrację jest strojna, bogata, wesoła. Po brudnych, pełnych nieczystości zaułkach Powiśla snują się ludzkie szkielety odziane w łachmany, porównywane przez narratora do węszących zwierząt. Ci ludzie nie mogliby się nawet pojawić w dzielnicy arystokracji – ich wygląd wywołałby szok. Jeszcze inny charakter ma sportretowana przez Prusa dzielnica żydowska. Jej cechą charakterystyczną jest mnogość ludzi, przemieszczających się w różne strony, rozgadanych, robiących interesy, gestykulujących, żywiołowo na wszystko reagujących.
W Ojcu Goriot jest podobnie. Mieszkańcy pensjonatu pani Vauquer nie bywają w dzielnicach zamieszkałych przez arystokrację – zbytnio odróżniałby ich strój, sposób bycia. Podobnie zjawienie się jednej z panien Goriot u drzwi pensjonatu budzi sensację. Jej kareta, strojna suknia świadczą o tym, że to ktoś z „lepszej” dzielnicy, a tym samym – z bogatszej sfery. Choć pensjonariusze pani Vauquer nie są skrajnymi nędzarzami, opisując ich siedzibę, narrator podkreśla jej ubóstwo, a także, nieodłączne od niego, brud i brzydotę. Budzi ona uczucia wstrętu i niechęci, chyba podobnie jak Powiśle w Lalce. Trzeba jednak zauważyć, iż rzeczywistych opisów Paryża jest w Ojcu Goriot stosunkowo mało. Wymieniane są tu nazwy parków czy ulic, ale uwaga narratora skupiona jest przede wszystkim na ludziach. Kiedy porówna się idylliczne życie rodziny Rastignaca na prowincji z ohydną, bezpardonową walką o byt toczoną przez mieszkańców Paryża, trudno oprzeć się wrażeniu, że to właśnie fakt zamieszkiwania w mieście sprawia, iż ludzie stają się podli, zawistni i chcą czynić zło. Balzak jawi się tu jako prekursor takiego sposobu ukazywania miasta, jaki stał się charakterystyczny dla naturalizmu. Naturaliści już bardzo wyraźnie ukazywali miasto jako szczególną wylęgarnię najgorszych ludzkich instynktów.
Można jednak także pokusić się o porównanie wyłaniających się z obu książek portretów Paryża.
Autor Lalki przedstawia to miasto jako kontrastowo różne wobec Warszawy. Ukazując Warszawę, zwracał uwagę na panujący w niej bałagan, chaos, na przyczyniający się do rozwoju chorób brak kanalizacji, na wyjątkową nędzę niektórych miejsc. Portretując Paryż, nic podobnego nie zauważa. Stolica Francji przedstawiona jest jako miejsce wyjątkowo sprzyjające rozwojowi człowieka. Panuje w niej porządek, przejawiający się także w rozplanowaniu ulic i architekturze. Wokulski zachwyca się gwiaździście rozchodzącymi się od jednego z placów ulicami – szerokimi, wygodnymi, czystymi. Widzi w Paryżu rozmach, radość życia, potrzebny do egzystencji ład, którego nie dostrzega w polskim mieście. Odnosimy wrażenie, że bohater lepiej czuje się w Paryżu niż w ciasnej, zniechęcającej duszną atmosferą Warszawie. A przecież to to samo miasto co w Ojcu Goriot, tyle że o czterdzieści lat starsze. Dlaczego zostaje przedstawione w tak odmienny sposób? Zapewne ważne są tu określone zamysły każdego z pisarzy. Balzak prezentuje przede wszystkim społeczeństwo Paryża, jego zróżnicowanie i poddawanie się przez paryżan presji pieniądza. Prus ukazuje podobne cechy społeczeństwa Warszawy, obraz Paryża wykorzystując głównie po to, aby stworzyć wrażenie kontrastu. Kontrastu, który z większą mocą unaocznić ma zacofanie cywilizacyjne naszego miasta. Można jednak dostrzec jeszcze jeden powód, dla którego Prus buduje ten kontrast: w Lalce nie mówi się o tym wprost, ale Warszawa jest przecież miastem zniewolonym. Żółta barwa wielu budynków nie dodaje miastu wesołości, ponieważ jego mieszkańcy pamiętają, że to kolor rządowy – utożsamiany z zaborcą. Tym właśnie, że opisana przez Prusa Warszawa jest miastem okupowanym, tłumaczyć można fakt, iż w Paryżu towarzyszy Wokulskiemu poczucie swobody, podczas gdy w Warszawie czuje się tak, jakby się dusił.
Można powiedzieć, że obrazy miast w obu powieściach często konstruowane są podobnie, ale dają możliwość różnorodnych wniosków.
Zobacz: