Przeczytaj uważnie przytoczone fragmenty powieści Lalka. Scharakteryzuj sposób, w jaki Bolesław Prus kreśli obraz Warszawy drugiej połowy XIX wieku.
Stanął i patrzył. Dzień przedświąteczny i ładna pogoda wywabiły mnóstwo ludzi na bruk miejski. Sznur powozów i pstrokaty falujący tłum między Kopernikiem i Zygmuntem wyglądał jak stado ptaków, które właśnie w tej chwili unosiły się nad miastem dążąc ku północy.(…)
Nieustanny turkot i szmer wydał się Wokulskiemu nieznośnym, a wewnętrzna pustka straszliwą. Chciał czymś się zająć i przypomniał sobie, że jeden z zagranicznych kapitalistów pytał go o zdanie w kwestii bulwarów nad Wisłą. Zdanie już miał wyrobione: Warszawa całym swoim ogromem ciąży i zsuwa się ku Wiśle. Gdyby brzeg rzeki obwarować bulwarami, powstałaby tam najpiękniejsza część miasta: gmachy, sklepy, aleje…(…)
„Nic, nic!…” – powtarzał tułając się po uliczkach, gdzie widać było rudery zapadnięte niżej bruku, z dachami porosłymi mchem, lokale z okiennicami dniem i nocą zamkniętymi na sztaby, drzwi zabite gwoździami, naprzód i w tył powychylane ściany, okna łatane papierem albo zatkane łachmanem.
Szedł, przez brudne szyby zaglądał do mieszkań i nasycał się widokiem szaf bez drzwi, krzeseł na trzech nogach, kanap z wydartym siedzeniem, zegarów o jednej wskazówce, z porozbijanymi cyferblatami. Szedł i cicho śmiał się na widok wyrobników wiecznie czekających na robotę, rzemieślników, którzy trudnią się tylko łataniem starej odzieży, przekupek, których całym majątkiem jest kosz zeschłych ciastek – na widok obdartych mężczyzn, mizernych dzieci i kobiet niezwykle brudnych.(…)
Skoczył w przejeżdżającą dorożkę i kazał skręcić ku Alei Jerozolimskiej. Na rogu wysiadł i poszedł piechotą w jedną z poprzecznych ulic.
Dzień był piękny, niebo prawie bez obłoku, bruk bez kurzu. Okna domów pootwierane, niektóre dopiero myto; figlarny wiatr miotał spódnicami pokojówek; przy czym można było spostrzec, że warszawska służba łatwiej odważa się myć okna na trzecim piętrze aniżeli własne nogi. Z wielu mieszkań odzywały się fortepiany, z wielu podwórek katarynki albo monotonne nawoływania piaskarzy, szczotkarzy, tandeciarzy i im podobnych przedsiębiorców. Tu i ówdzie pod bramą ziewał stróż odziany w niebieską bluzę; kilka psów goniło się po ulicy, którą nikt nie przejeżdżał; małe dzieci bawiły się odzieraniem kory z młodych kasztanów, którym jeszcze nie zdążyły pociemnieć jasnozielone liście.
W ogóle ulica przedstawiała się czysto, spokojnie i wesoło. Na drugim jej końcu widać nawet było odrobinę horyzontu i kępę drzew; lecz wiejski ten pejzaż, niestosowny dla Warszawy, zasłaniano teraz rusztowaniami i ścianą z cegły.
Idąc prawym chodnikiem dostrzegł Wokulski na lewo, mniej więcej w połowie ulicy, dom niezwykle żółtej barwy. Warszawa posiada bardzo wiele żółtych domów; jest to chyba najżółciejsze miasto pod słońcem. Ta jednak kamienica wydawała się żółciejszą od innych i na wystawie przedmiotów żółtych (jakiej zapewne doczekamy się kiedyś) otrzymałaby pierwszą nagrodę.(…)
(Bolesław Prus, Lalka)
Wyjaśnienie zadania
Rozpocznij od wskazania konwencji, w których utrzymane są fragmenty przeznaczone do interpretacji. Następnym krokiem będzie pokazanie, że miasto w realistycznej dziewiętnastowiecznej powieści to niezależny, autonomiczny bohater. Przytocz tytuły dzieł, w których miasto pełni taką funkcję. Zauważ, że obraz Warszawy, który się tutaj wyłoni, będzie odzwierciedlał podział miasta na dwie przestrzenie – dzielnice piękne i bogate oraz dzielnice brzydkie, zamieszkane przez biedotę. Potem wykaż, że struktura miasta jest odbiciem struktury społecznej.
Prus umieścił akcję Lalki w Warszawie, ponieważ wielkie miasto w najlepszy sposób pokazuje specyfikę każdego społeczeństwa, narodu. Naturalnie, aby obraz nie był przekłamany, powieściopisarz obrał odpowiednią technikę literacką – realistyczny opis, dbałość o dokładne oddanie atmosfery ulic, parków, panującej mody etc., prawdopodobieństwo psychologiczne prezentowanych bohaterów. Po „odczytaniu” mapy miasta i charakterystyce życia mieszkańców dużej aglomeracji możesz przedstawić tezę, że Warszawa w Lalce nie różni się właściwie od Balzakowskiego Paryża.
W zakończeniu możesz stwierdzić, że Prus dołącza do grona wielkich portrecistów miast i jego powieściowy obraz Warszawy można nazwać jednym z najwybitniejszych w dziejach polskiej literatury.
1. Usytuuj dzieło w czasie i epoce
To najważniejsze dzieło pozytywizmu. Wielka polska powieść o miłości, idealizmie i… Warszawie końca lat 70. XIX wieku. Powstała w II połowie lat 70.
2. Co musisz pamiętać o lekturze?
- Dominującą konwencją w Lalce jest realizm.
- Prus bardzo dokładanie oddaje topografię miasta, można czytać Lalkę z planem miasta w ręku.
- Akcja dzieje się głównie w Warszawie – Prus pokazuje jeszcze na prawach kontrastu Paryż i Zasławek.
3. Co wyczytasz z przytoczonego tekstu?
- Zauważ, że miasto, w którym rozgrywa się akcja powieści, nie jest tylko tłem, lecz autonomicznym bohaterem.
- Zwróć uwagę na niezwykły pietyzm i dbałość o szczegóły opisów.
- Zwróć uwagę na dualizm miasta: Warszawa bogatych i Warszawa biednych (część opisów dotyczy przestrzeni fasadowo-
-reprezentacyjnej, a część przestrzeni biednego Powiśla i Nalewek).
- Zauważ, że struktura miasta jest odbiciem struktury społeczeństwa.
- Podkreśl, że opis Warszawy jest żywy i niezwykle sugestywny. Fragment przedstawia opis ulicy (Krakowskie Przedmieście). Zaznaczony został gwar i ruch miejski. Wokulski snuje wizje dotyczące Powiśla i opisuje biedę Powiśla oraz ukazuje Aleje Jerozolimskie. Kolor żółty stanowi przykład języka ezopowego, ponieważ ta barwa symbolizowała zaborcę.
- Nawiąż do stwierdzenia Stendhala, że powieść to zwierciadło przechadzające się po gościńcu. Można parafrazować, że powieściowe zwierciadło przechadza się po Warszawie.
- Wspomnij o charakterystycznych miejscach, które opisuje Prus: Krakowskie Przedmieście, Miodowa, Powiśle… (możesz podać przykład pamiątkowej tablicy wmurowanej na ścianie realnej kamienicy, w której w Lalce Prusa mieszkał Ignacy Rzecki – postać przecież fikcyjna).
- Podaj przykłady innych dziewiętnastowiecznych powieści, w których miasto jest jednym z bohaterów, np.: Ojciec Goriot Balzaka (Paryż), Zbrodnia i kara Dostojewskiego (Petersburg).
- Koniecznie podkreśl realizm opisów.
- Warto wspomnieć, że Warszawa była ukochanym miastem Prusa, osadził w niej również akcję innych swoich utworów (np. Emancypantek), ale nigdzie nie pełni ona tak ważnej roli jak w Lalce.
Najprostszy plan pracy
- Wskazanie, że miasto, w którym rozgrywa się akcja powieści, nie jest tylko tłem, lecz autonomicznym bohaterem.
- Nazwanie konwencji (realizm), w jakiej utrzymane są zarówno przytoczone fragmenty powieści, jak i cała książka.
- Dostrzeżenie, że opisy Prusa charakteryzuje niezwykły pietyzm.
- Dostrzeżenie, że część opisów dotyczy przestrzeni fasadowo-reprezentacyjnej, a część przestrzeni biednego Powiśla i Nalewek.
- Zauważenie, że struktura miasta jest odbiciem struktury społeczeństwa.
- Zauważenie, że opis Warszawy jest żywy i niezwykle sugestywny.
- Przywołanie innych tytułów powieści, których autonomicznym bohaterem także jest miasto.
Warianty wstępu
Wariant 1
Pracę możesz rozpocząć od stwierdzenia, że Warszawa w powieści Bolesława Prusa staje się autonomicznym bohaterem. Pokaż, że autor Lalki wpisuje się w kanon dziewiętnastowiecznej literatury realistycznej, w której miasto ogrywa bardzo ważną, a może najważniejszą rolę, tak jak Paryż w Ojcu Goriot Honoriusza Balzaka czy Sankt Petersburg w Zbrodni i karze Fiodora Dostojewskiego. Odwołaj się do wybranych fragmentów Lalki, z których możesz wywnioskować, że w jednym mieście tak naprawdę funkcjonują dwa miasta – Warszawa bogatych i Warszawa biednych. O takim podziale świadczą opisy poszczególnych miejsc.
Wariant 2
Wstęp zacznij od krótkiej informacji dotyczącej konwencji, w jakiej utrzymana jest powieść Bolesława Prusa. Jest to naturalnie realizm, zatem tekst, którym masz się zająć, będzie miał charakter realistyczny. Zauważ, że przytoczone w temacie pracy fragmenty Lalki opisują niejako dwie przestrzenie tego samego miasta – Warszawę bogatych i Warszawę biednych.
Wariant 3
Możesz rozpocząć od stwierdzenia, że powieść Prusa to nie tylko historia nieszczęśliwej miłości Wokulskiego do arystokratki Izabeli Łęckiej, to także powieść o Warszawie drugiej połowy dziewiętnastego wieku. Fragmenty, którymi masz się zająć, pokazują miasto w wielu aspektach – są to opisy ulic, architektury, mieszkańców etc. Te wszystkie elementy powodują, że czytelnik staje się uczestnikiem życia Warszawy dawnych czasów.
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
Zanalizuj poszczególne fragmenty i dowiedź, że w kilku z nich opisane są miejsca, w których rezydują arystokraci, zamożni kupcy i mieszczanie, a inne dotyczą Warszawy zamieszkałej przez biedotę. Na podstawie analizy wybranych opisów miasta udowodnij, że teza postawiona we wstępie jest jak najbardziej uzasadniona (dwie przestrzenie w jednym mieście). „Lepsza” Warszawa to ta między kolumną Zygmunta a pomnikiem Kopernika. To obszar gwarny, barwny i kolorowy, z brukowanymi ulicami, przejeżdżającymi powozami – „sznur powozów i pstrokaty falujący tłum między Kopernikiem a Zygmuntem wyglądał jak stado ptaków”. To właśnie w tej części miasta znajdował się ekskluzywny sklep Stanisława Wokulskiego. Kolejny fragment opisuje miejsce, w którym znajduje się kamienica należąca do Łęckiego, znajdująca się blisko Alei Jerozolimskich – to także ta lepsza część miasta, chociaż nie tak dobra jak okolice Krakowskiego Przedmieścia. Z tego opisu wynika, że jest to dzielnica brukowanych, zadbanych ulic, dość czysta i bezpieczna. Przed każdą bramą prowadzącą do kamienicy stoi stróż. Ulica, przy której znajdowała się kamienica należąca do Łęckiego, była spokojna, domy przy niej stojące były koloru żółtego, notabene jak większość budynków w dziewiętnastowiecznej Warszawie. W powieści odnajdziemy także opis innych miejsc należących do tej lepszej, reprezentacyjnej części miasta – są to Aleje Ujazdowskie i Łazienki, miejsce spotkań i spacerów zamożnych mieszkańców stolicy, pałace arystokratów, teatry etc.
Następnym krokiem będzie analiza fragmentów pokazujących warszawskie peryferie – Powiśle i Nalewki – to tak zwana gorsza Warszawa, pozbawiona kilkupiętrowych kamienic, czystych okien, ferii kolorów. To obszar zamieszkały przez nędzarzy, prostytutki, biednych robotników; obszar parterowych lub jednopiętrowych domków koloru czekoladowego lub jaskrawopomarańczowego, to przestrzeń ruin, walących się parkanów. Jej mieszkańcy to wiecznie czekający na pracę wyrobnicy, obdarci mężczyźni, mizerne dzieci i brudne niechlujne kobiety.
Po analizie fragmentów w kontekście całej powieści postaw tezę, że Bolesław Prus opisuje miasto z wielką skrupulatnością, wręcz fotograficzną precyzją, wiernością odtwarzającą wygląd ulic, domów, całych dzielnic, w których spotykamy bohaterów powieści. Prus pokazuje miasto takie, jakie jest ono naprawdę, bez żadnych zniekształceń i upiększeń. Poza topograficzną wiernością w opisach autora Lalki wyczuwalna jest także dbałość o to, by oddać atmosferę miejsc, w których rozgrywa się akcja powieści. Pisarz czyni to w sposób tak doskonały, iż wielu warszawiaków wierzy w to, że naprawdę istniał sklep Stanisława Wokulskiego.
Wariant 2
Rozpocznij od stwierdzenia, że w europejskich powieściach dziewiętnastowiecznego realizmu ważną rolę, oprócz bogatej galerii postaci, odgrywa sceneria, w której osadzona jest akcja utworów. Podkreśl, że często są to duże miasta, jak Paryż w Ojcu Goriot czy Sankt Petersburg w Zbrodni i karze Fiodora Dostojewskiego, które stają się wszechobecnym bohaterem powieści. Do tej grupy dzieł zaliczamy także Lalkę Bolesława Prusa. Lektura całej powieści, a także wybranych jej fragmentów dowodzi zasadności takiego stwierdzenia. Z analizy poszczególnych części tekstu niezbicie wynika, że wielkie miasto ma dwa oblicza. Pierwsze, piękne, fasadowo-reprezentacyjne zamieszkałe przez arystokrację, bogate mieszczaństwo, kupców, lekarzy etc. To Warszawa brukowanych ulic, solidnych kamienic, ekskluzywnych sklepów, pięknych pałaców i parków, słowem – miasto tętniące życiem. Drugie oblicze to zupełne przeciwieństwo tego fasadowego. To Warszawa rozwalających się parterowych domków, ciemnych niebezpiecznych uliczek, to dzielnice ludzkiej nędzy, slumsy Powiśla i Nalewek. W ten sposób dla realisty Prusa miasto staje się lustrzanym odbiciem ścisłego podziału społecznego. Z lektury powieści jednoznacznie wynika, iż mieszkańcy pięknych dzielnic nie wiedzą, a raczej nie chcą wiedzieć, o życiu dzielnic proletariackich, życiu ludzi, których często zatrudniają w swoich fabrykach, i dzięki którym osiągają bogactwo. Tym biednym pozostaje tylko marzyć o przekroczeniu magicznej granicy miasta i wejściu w lepszy świat.
Wariant 3
Tę część pracy możesz rozpocząć od Stendhalowskiej definicji powieści realistycznej jako zwierciadła. Co odbija się w tym zwierciadle w powieści Prusa? Oczywiście współczesna mu Warszawa. Ten obraz jest prawdziwy, pozbawiony retuszu. Z fragmenów, które musisz poddać analizie, tak jak i z całej powieści Bolesława Prusa, wyłania się obraz miasta podzielonego. To portret zróżnicowany, niejednolity. Z jednej strony mamy do czynienia z Warszawą okolic Kolumny Zygmunta, pomnika Kopernika, Alei Jerozolimskich, Ujazdowskich, Łazienek, Ogrodu Botanicznego. To przestrzeń żółtych, solidnych, kilkupiętrowych kamienic, pięknych kościołów, pałaców, bogatych sklepów, przyciągających uwagę witryn sklepowych, porządnych, brukowanych ulic. Tę przestrzeń zamieszkują przedstawiciele arystokracji, fabrykanci, kupcy, słowem, ludzie bogaci.
Z drugiej strony widzimy Powiśle i Nalewki – dzielnice nędzy, w których nie znajdziemy pięknych kamienic, brukowanych, oświetlonych ulic, tylko rachityczne rozwalające się jednopiętrowe lub parterowe domki. To obszar zamieszkały przez proletariat, nową klasę społeczną rekrutującą się z grupy uwłaszczonych chłopów, którzy masowo przybywają do Warszawy, aby znaleźć pracę. Stendalhowskie zwierciadło pokazuje obraz miasta podzielonego na bogatych i biednych, miasta wielonarodowościowego (Polacy, Żydzi, Niemcy, Rosjanie), miasta kontrastów, a także Warszawy, która swą świetność ma poza sobą, zdecydowanie daleko jej do innych europejskich stolic, bo jeśli dokładnie przyjrzymy się opisom tej lepszej części, a także poznamy lepiej jej mieszkańców, możemy pokusić się o stwierdzenie, że za ładną fasadą kryje się rozpad.
Przyjrzyj się dokładnie sposobowi, w jaki te obie części Warszawy zostały ukazane. Dlaczego mamy wrażenie, że są one tak silnie skontrastowane? W jaki sposób autor osiągnął taki efekt?
Kolory, które dominują na Powiślu, to rozmaite odcienie szarości – brud i kurz; możemy się domyślać, że szary kolor mają także zmęczone, zgaszone twarze robotników i ich „brudnych kobiet”. Brudne są także szyby w oknach; stare, zmęczone i parszywe muszą być, jak jednoznacznie wynika z opisu, także sprzęty w domach mieszkańców ubogich dzielnic: „krzesła na trzech nogach” czy „kanapy z wydartym siedzeniem”. Nastrój tam panujący to strach przed jutrem, smutek i zniechęcenie, tymczasem w tej lepszej, piękniejszej i kolorowej części miasta jest „czysto, spokojnie i wesoło”. Z „ruderami zapadniętymi poniżej bruku” kontrastuje niezwykle żółta kamienica, którą spostrzegł Wokulski, z oknami „łatanymi papierem albo zatkanymi łachmanem” skontrastowany jest następujący fragment: „okna domów pootwierane, niektóre dopiero myto”.
Zauważ także, że choć opis jest drobiazgowy, plastyczny (ma zdecydowanie realistyczny charakter), w tekście pojawia się poetyckie porównanie spacerujących ludzi i jadących powozów do stada ptaków:
„Sznur powozów i pstrokaty falujący tłum (…) wyglądał jak stado ptaków, które właśnie w tej chwili unosiły się nad miastem (…)”.
Warianty zakończenia
Wariant 1
Rozpocznij od stwierdzenia, że omawiane przez Ciebie fragmenty Lalki, jak i cała powieść, pokazują życie wielkiego miasta – Warszawy, i stanowią nie tyle tło dla akcji powieści, ile są elementem koniecznym do realizacji przez autora książki konwencji realizmu, miasto-bohater to niezwykła przestrzeń odzwierciedlająca przekrój społeczny każdego państwa, to właśnie ono jest „barometrem” nastrojów społecznych, miejscem pokazującym specyfikę danego kraju. Opisy architektury, wyglądu ulic i wreszcie tego, co dzieje się na nich, są niczym innym, jak socjologicznym zapisem pewnego czasu i miejsca. Na koniec zaznacz, że Lalka Bolesława Prusa genialnie oddaje nastrój i specyfikę Warszawy drugiej połowy dziewiętnastego wieku i jest bez wątpienia najlepszą powieścią o tym mieście, niedościgłym wzorem.
Wariant 2
W zakończeniu możesz napisać o tym, że Bolesław Prus, kreśląc obraz Warszawy, dołączył do grona wybitnych pisarzy dziewiętnastowiecznego realizmu europejskiego. Opisane przez niego miasto odzwierciedla jego specyfikę, pokazuje podział społeczny, stanowi mentalno-społeczny obraz polskiego narodu pod zaborem rosyjskim. Technika pisarska Prusa sprawiła, że Warszawa widziana oczyma autora Lalki żyje, jest autentyczna i w pewnym momencie czytelnik może odnieść wrażenie, że opisy miasta są wręcz dokumentem, a nie artystyczną fikcją literacką.
Wariant 3
Tę część pracy rozpocznij od stwierdzenia, że zarówno fragmenty analizowane przez Ciebie, jak i cała powieść zdecydowanie pozwalają na określenie Lalki jako najlepszej powieści o Warszawie. Miasto sportretowane przez Prusa po prostu żyje, pełne pietyzmu opisy kamienic, sklepów, ulic nie pełnią tylko i wyłącznie funkcji rejestracyjnych, są czymś więcej. Prus poprzez opis poszczególnych przestrzeni miasta pragnie przedstawić jego mieszkańców, i tak to miejsca świadczą o tym, jacy ludzie przynależą do tej przestrzeni. W ten sposób autor Lalki pragnie pokazać, że Warszawa to twór niejednolity. To miasto kontrastów (bogactwo – bieda), zamieszkałe przez obywateli różnych ras (Polacy, Żydzi, Niemcy, Rosjanie), to miasto, które swoją świetność ma dawno za sobą.
Konteksty
Możesz przywołać inne utwory, w których ukazane jest duże miasto:
- Ojciec Goriot Honoriusza Balzaka – podobnie jak w Lalce, mamy do czynienia z ostrym kontrastem dzielnic, ubogiej Dzielnicy Łacińskiej i okazałej Faubourg Saint-Germain.
- Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego – opisy wytwornego życia kontrastują z naturalistycznymi opisami miejsc, w których wychował się doktor Judym.
- Granica Zofii Nałkowskiej – tam symbolem miasta i panujących w nim stosunków społecznych jest kamienica pani Kolichowskiej.
- Sklepy cynamonowe Brunona Schulza – miasto ukazane jako tajemniczy labirynt.
- Miasto w poezji futurystycznej, np. poezji Brunona Jasieńskiego.
- Warszawa ukazana przez Tadeusza Konwickiego w Małej apokalipsie.
Ważne pojęcia
Powieść realistyczna
To forma powieści rozpowszechniona zwłaszcza w XIX wieku. Jej zadaniem było wiernie ukazać społeczno-obyczajowy obraz świata; stąd tak często natrafiamy na drobiazgowe, dokładne, a przy tym plastyczne opisy. Tak jest i w przypadku Warszawy opisywanej przez Prusa – niejednokrotnie możemy mieć wrażenie, że znajdujemy się w sklepie Wokulskiego, pokoiku starego subiekta czy spacerujemy ulicami dziewiętnastowiecznej Warszawy. Najbardziej znani autorzy powieści realistycznych to:
- Honoriusz Balzak (cykl Komedia ludzka)
- Gustaw Flaubert (Pani Bovary)
- Lew Tołstoj (Wojna i pokój, Anna Karenina)
Polscy autorzy to np. Bolesław Prus (Lalka, Emancypantki) i Henryk Sienkiewicz (Rodzina Połanieckich).
Realizm
Kierunek w literaturze powstały w pierwszej połowie XIX wieku i panujący aż do jego końca. Cechy i założenia realizmu:
- ulubiony gatunek to powieść (i inne formy prozatorskie);
- rzeczywistość miała być przedstawiana zgodnie z dokładną i drobiazgową obserwacją prowadzoną przez twórcę (na wzór obserwacji naukowej);
- szczegółowa prezentacja środowisk;
- zdarzenia o dużym (najczęściej) stopniu prawdopodobieństwa;
- bardzo często rezygnacja z komentarza autorskiego.
Zobacz:
Lalka Bolesława Prusa jako zwierciadło Warszawy drugiej połowy XIX wieku
Miasto, miłość, los – trzy przestrzenie w Lalce Bolesław Prusa
W jaki sposób i przez kogo realizowany jest w Lalce program pozytywistów?
Lalka jako powieść realistyczna o społeczeństwie wielkomiejskim – konspekt wypowiedzi