Siłaczka

Lektura w epoce

Stop! Jesteście w Młodej Polsce!

Młoda Polska to jedna z nazw epoki następującej po pozytywizmie, a nawet przez jakiś czas współistniejącej z tą epoką. Ośrodkiem pozytywizmu była Warszawa, Młodej Polski – Kraków. Pozytywizm już chylił się ku końcowi, ale jeszcze powstawały wielkie dzieła – Lalka Prusa, Trylogia Henryka Sienkiewicza, pozytywiści wciąż pisali artykuły o ważnej roli wiedzy i pracy w życiu społeczeństw. Młodzi moderniści natomiast uciekali od tych ideałów, pogrążali się w pesymizmie epoki, pogardzali osiągnięciami nauki i mieszczaństwem.

Gdzie w tym wszystkim umieścić Żeromskiego?
Wiekiem i sposobem pisania należy do Młodej Polski – jest najważniejszym twórcą powieści modernistycznej. Ale… ideały, które głosi, wyrastają z pozytywizmu. Przecież postawa Stasi Bozowskiej to nic innego jak idea pracy u podstaw.

Zapamiętaj!

1. Jeszcze trwa pozytywizm

Inna nazwa: realizm – bardziej europejska, nazwy pozytywizm używa się tylko w polskiej historii literatury.

Ideologia pozytywizmu:

praca u podstaw,
praca organiczna,
wiedza, oświata całego społeczeństwa,
walka o kraj drogą pracy i reform nie powstań i spisków,
realizm w sztuce i literaturze,
temat miasta w literaturze,
górą proza; moda na powieść nowelę, opowiadanie,

Najważniejsze nazwiska twórców:

Bolesław Prus,
Henryk Sienkiewicz,
Eliza Orzeszkowa.

Ośrodek intelektualny:

Warszawa

2. Już Młoda Polska

(inna nazwa: modernizm, neoromantyzm, symbolizm)

Ideologia:

protest przeciw ideałom mieszczańskim,
pesymizm końca wieku – dekadentyzm,
wiara w wyobraźnie, intuicję,
niechęć do świata, ucieczka w nirwanę, piękno natury i sztukę,
impresjonizm w sztuce,
temat wsi – ludomania w literaturze,
góra poezja i dramat: moda na symbolizm.

Ośrodek intelektualny:

Kraków.

Najważniejsze nazwiska:

Władysław Reymont,
Kazimierz Przerwa-Tetmajer,
Jan Kasprowicz,
Stanisław Wyspiański,
Stefan Żeromski.

Siłaczka a Młoda Polska

W ramach epok historycznoliterackich – powstanie lektury wypada na czasy Młodej Polski, ale konstrukcja bohaterki i jej ideały są typowe dla pozytywizmu.

Losy bohaterki są realizacją jednego z najważniejszych ideałów pozytywistycznych – pracy u podstaw. „Podstawy” to według nich najuboższe warstwy polskiego społeczeństwa, ludzie wsi, pozbawieni szkół, opieki medycznej, godziwej egzystencji. O pracę nad uzdrawianiem tych warstw wołali reformatorzy, sprowadzało się to do konieczności nauczania dzieci wiejskich, oczywiście za darmo – a tacy społecznicy jak Stasia Bozowska wcielali ideę w czyn.

Tytuł

Siłaczka, stał się symbolem ludzi, którzy wierni swojej idei spełniają misję – pomagają biednym, poświęcają się społeczeństwu, nadwyrężając własne siły, czasem oddając życie. Stasia postawiła sobie zbyt trudny cel – przegrała, ale stała się postacią wzorcową.

Autor

Stefan Żeromski – bardzo ważny pisarz polski. Zaczynał w epoce Młodej Polski, a prawdziwym autorytetem człowiekiem uznanym za pierwszego polskiego pisarza stał się w dwudziestoleciu międzywojennym. Do znanych jego powieści należą: Ludzie bezdomni, Przedwiośnie, Popioły.

Kompozycja

W Siłaczce warto zauważyć, że choć jest o Stasi Bozowskiej – to właściwie Żeromski opowiada dzieje Piotra Obareckiego. To już pewien pomysł, chwyt, który ma swój cel: tak opowiadana historia o Siłaczce, trochę z oddalenia, czyni ją jeszcze bardziej wzniosłą i wzorcową.

Żeromski używa retrospekcji. Znasz ten zabieg z filmów – nagłe cofnięcie w czasie i poznajemy wydarzenia z przeszłości. Tak jest i tutaj. Obarecki wspomina czasy studenckie, czuwając przy łóżku chorej Stasi.
Zabieg następny: kontrast. Postacie Piotra i Stasi są silnie skontrastowane – jak czerń i biel – a to wzmacnia siłę wyrazu.

Praca u podstaw

Opowiadanie realizuje jedno z pozytywistycznych haseł – pracę u podstaw. „Podstawy” to według nich najuboższe warstwy polskiego społeczeństwa, ludzie wsi, pozbawieni szkół, opieki medycznej, godziwej egzystencji. Zakłada ono, iż należy przede wszystkim zlikwidować analfabetyzm, czyli nieumiejętność czytania i pisania. Dostrzega konieczność podniesienia poziomu oświaty wśród najuboższych warstw społeczeństwa
Pracę u podstaw powinni realizować ludzie wykształceni tacy właśnie jak Stasia Bozowska i Paweł Obarecki. Ich starania miały przyczynić się do stworzenia wykształconego społeczeństwa, zdolnego w przyszłości do odzyskania niepodległości.

Siłaczka – sposób na zapamiętanie treści

Gdybyś miał kręcić film:

Plan pierwszy: doktor Obarecki jedzie do umierającej nauczycielki wiejskiej. Rozpoznaje w niej swoją dawną znajomą ze studiów, więcej – swoją wielką miłość młodzieńczą. Panna Stanisława Bozowska jest chora na tyfus. Jej siły i zdrowie są mocno nadwyrężone, ponieważ żyła w nędzy, ciężko pracowała, ucząc wiejskie dzieci i pisząc podręcznik Fizyka dla ludu. Doktor wysyła po leki wiejskiego wyrostka – sam czuwa przy chorej. Niestety, chłopiec z lekarstwami zabłądził, a gdy doktor wybrał się po nie sam, było już za późno – Stasia umarła.

Drugi plan: to retrospekcja. Przenosimy się w przeszłość, którą wspomina Obarecki, czuwając przy chorej. Oboje byli młodzi, pełni ideałów i zapału. Kochali się i chcieli zmieniać świat. Ich drogi się rozeszły – Obarecki trafił do Obrzydłówka, Stasia na wiejską głuszę. Oboje starali się zrobić coś dobrego dla świata i oboje w pewien sposób przegrali. Doktora zwyciężyła rzeczywistość – stał się taki, jak inne smętne i ponure osobistości Obrzydłówka. Stasię zwyciężyła bieda i choroba. Choć pozostała wierna ideałom – zmarła. Szkoda, że tych dwoje ludzi rozstało się, może razem zdziałaliby więcej. A tak, w rezultacie mamy dwie samotne biografie zakończone klęską.

Charakterystyka mieszkańców Obrzydłówka

Chłopi – nie są przyzwyczajeni, aby otrzymywać coś za darmo, nie przekonuje więc ich darmowe leczenie przez doktora. Są tak biedni, że martwią się jedynie o to, co włożyć do garnka, a nie o przestrzeganie zasad higieny, które propaguje Obarecki. „(…) trudno wymagać, aby człowiek nie mający butów na zimę, wygrzebujący w marcu z pól zgniłe, zeszłoroczne kartofle (…), mielący na przednówku korę olszową na mąkę, aby tej dodać do zbyt szczupłej miary mąki żytniej, gotujący kaszę z niedojrzałego ziarna (…) – mógł zreformować (…) zaniedbane zdrowie swoje (…)”.

Ziemiaństwo – konserwatywne, niechętne do jakichkolwiek zmian. Przedstawiciele tej grupy nie tylko sami nie poddawali się reformom, ale także wymuszali na innych, by dostosowali się do ich zasad i sposobu życia.

Trzy najważniejsze pytania

Jak rozumiesz tytuł opowiadania?

Siłaczka – to symboliczne imię dziewczyny, która wzięła na siebie trudne zadanie, przekraczające jej możliwości, ale cenne, wzniosłe. Żeromski uwielbiał nadawać swoim powieściom takie obrazowe, symboliczne tytuły, na przykład: Ludzie bezdomni, Przedwiośnie. Zawsze znaczą coś więcej niż to, co znaczą, np. Przedwiośnie to nie tylko pora roku, ale początek nowej epoki w życiu bohatera i w historii Polski.
Siłaczka też stała się czymś więcej niż nawet określeniem Stasi Bozowskiej, która chciała udźwignąć trud walki z wiejską ciemnotą.

Zapamiętaj!
Od czasu powstania tego opowiadania, „siłaczkami” nazywa się taką postawę w życiu – idealistów, społeczników wiernych swoim zasadom.

Na czym polega przesłanie Siłaczki?

Utwór jest pochwałą idealizmu i postaw społecznikowskich.

Jest też wyrazem niechęci do małodusznych i egoistycznych postaw rozmaitych ludzi pokroju Obareckiego.

Stefan Żeromski był pisarzem, który takie właśnie ideały propagował. Społecznikowskie postacie z jego prozy od wielu lat żyją nie tylko książkowym życiem – mówimy o „siłaczkach” i „siłaczach”, gdy chcemy powiedzieć o ludziach walczących ze złem tego świata, a walka to często ponad ich siły. „Siłaczki” i „judymowie” – to postacie z prozy Żeromskiego, autorytety dla czytelników. A i sam pisarz był za życia jeszcze uznanym autorytetem dla swoich współczesnych.

Kto jest głównym bohaterem Siłaczki?

Bohaterów jest dwoje.

Pierwsze miejsce przynależy Stasi Bozowskiej – nie tylko ze względu na to,
że jest bohaterką pozytywną, ale głównie dlatego, że to ją zamieścił w tytule i nazwał „siłaczką” Stefan Żeromski. To nazwa pełna szacunku dla tej szlachetnej postaci.

Piotr Obarecki nie jest już ani pozytywny, ani szlachetny. Ale to jego losy śledzimy,
to on wspomina przeszłość swoją i Joasi, to jego decyzje oceniamy.
Zauważmy, że choć Joasia jest nieskazitelna, a Obarecki obrósł w tłuszcz i grzechy – to on jest bliższy przeciętnemu czytelnikowi. Chętniej i więcej mówi się właśnie o nim.
Dlaczego? Bo Obarecki – to człowiek ulegający swoim słabościom, a Stasia – to pomnik. Ale oboje są pierwszoplanowymi bohaterami tego najsłynniejszego chyba opowiadania Żeromskiego.

Porównanie postaw ideowych i moralnych obojga bohaterów

Część wspólna

Wspólne studia, ideały życiowe, plany na przyszłość.
Początek pracy zawodowej – wyjazd na prowincję, Paweł osiada w Obrzydłówku, Stasia w maleńkiej wiosce.

Tutaj drogi bohaterów rozchodzą się:

Stasia Bozowska

Ciężka praca w wiejskiej szkółce.
Szerzenie oświaty – walka z analfabetyzmem na wsi.
Ci¹gły rozwój („Fizyka dla ludu”).
Choroba i śmierć.

Paweł Obarecki

Walka z prowincjonalnym środowiskiem i jego obsesjami.
Postępujące zniechęcenie i rozczarowanie – klęska jego dążeń.
Stopniowe uleganie wpływom środowiska Obrzydłówka.
Krótkotrwały wstrząs spowodowany śmiercią Stasi – całkowite zarzucenie młodzieńczych ideałów.
Powrót do dawnej egzystencji, nastroju zniechęcenia i zaniechania jakichkolwiek zmian.

Uwaga! Rysy tych dwóch postaci skomponowane zostały kontrastowo. Przeciwstawiając załamaniu Obareckiego bohaterstwo Stasi Bozowskiej autor pokazał, że nic nie zwalnia człowieka od odpowiedzialności za swoje życie.

Co zapamiętać o kompozycji Siłaczki?

Gatunek: Utwór jest opowiadaniem, uważanym za perełkę polskiej prozy. Opowiadanie to krótka forma, ale dopuszcza różne pisarskie manewry: autor może pozwolić sobie na refleksje i komentarze, na kilka wątków, opisy, pomysły kompozycyjne…

Oś akcji: W Siłaczce warto zauważyć, że choć jest o Siłaczce – to właściwie Żeromski opowiada dzieje Piotra Obareckiego. To już pewien pomysł, chwyt, który ma swój cel: tak opowiadana historia o Siłaczce, trochę z oddalenia, czyni ją jeszcze bardziej wzniosłą i wzorcową.

Konstrukcja czasu: Żeromski używa retrospekcji. Zabieg znany z filmów – cofnięcie w przeszłość. Tak jest i tutaj. Obarecki wspomina czasy studenckie, czuwając przy łóżku chorej Stasi.

Kontrast. Postacie Piotra i Stasi są silnie skontrastowane – jak czerń i biel – a to wzmacnia siłę wyrazu.

Przestrzeń – Obrzydłówek dostaje taką nieprzyjemną nazwę celowo. Jest zresztą brzydki jak jego nazwa i mieszkańcy. Tak Żeromski opisywał miejsca, których nie znosił – rozmaite Obrzydłówki. Są zresztą w opowiadaniu trzy przestrzenie: wspomnienia studenckie, Warszawa i wieś, w której działała Stasia. Tak tworzą się trzy płaszczyzny akcji – trzy sceny wątków, które splatają się ze sobą za sprawą głównych bohaterów.

Siłaczka – serwis pytań

Dlaczego losy Piotra Obareckiego są klęską, a Stasi sukcesem?

W pierwszej chwili wcale nie wydaje się takie. Doktor dobrze umiejscowił się na prowincji, zapewnił sobie wygodny żywot – tu partyjka z sędzią i aptekarzem, tu miła i niebrzydka gospodyni, kawka, koniaczek, grono sprawdzonych pacjentów. Śmierć Stasi zachwiała tym prowincjonalnym porządkiem tylko na chwilę – Obarecki rychło powrócił do egzystencji miejscowego lekarza. Ale tak naprawdę – to on przegrał, a Stasia wygrała – „do niej należy moralne zwycięstwo”.

Otóż Stasia spełniła swoje marzenia. Chciała walczyć z nędzą ludu i walczyła. Chciała uczyć wiejskie dzieci i uczyła. Pragnęła napisać dla nich książkę
– napisała. Zmarła w atmosferze heroizmu. Zmarła, bo nie wytrzymała fizycznie, ale zanim to nastąpiło, pokierowała swoim życiem.

Inaczej Obarecki. Pamiętamy go z początków kariery lekarskiej: też wiele chciał, brzydziło go zło świata. Próbował walczyć. Ale życie powolutku zwyciężało, w końcu małomiasteczkowa rzeczywistość ulepiła sobie pana Obareckiego według swoich wymagań. Ten bohater niczego nie dokonał, wszystkie swoje młodzieńcze ideały pogubił. W dodatku Żeromski tak ukształtował te postacie,
że Stasia jest dla pokoleń świętością i wzorem, a Obarecki – antyprzykładem.

Czy Siłaczka jest tylko opowiadaniem o ideałach?

Nie. Jest też przestrogą przed groźną rzeczywistością, przed siłą otoczenia, które czyha na człowieka i pragnie go ukształtować według swoich schematów. Na przykład Obarecki. Całkowicie poddał się regułom Obrzydłówka, stał się człowiekiem Obrzydłówka, lekarzem na miarę Obrzydłówka. Piotr Obarecki jest dużo zwyczajniejszym bohaterem niż Stasia. Stasia – to cud, bohaterka jedna na milion. Obareckich było, jest i będzie tysiące – zwykłych ludzi, którzy dostosują swoje żywoty do swoich Obrzydłówków. I przed tym przestrzega Żeromski.

Czy znasz innych idealistów z kart prozy Żeromskiego?

Doktor Judym jest postacią ogólnie znaną. Nawet jeśli ktoś nie czytał Ludzi bezdomnych, nawet jeśli nie oglądał adaptacji filmowej – mógł spotkać się z określeniem: „judym”. Ten bohater to też lekarz, też „siłacz” – poświęcił swoje życie leczeniu biedoty. Poświęcił swoją miłość, odtrącił narzeczoną Joasię, postanowił pozostać sam, aby nic prywatnego nie przeszkadzało mu w walce ze złem. Podobieństwo Judyma i Stasi Bozowskiej nasuwa jeszcze jedną myśl – bohaterowie-idealiści są samotni i bezdomni. Żeromski dodawał w ten sposób swoim bohaterom wielkości. Sprawiał, że stawali się tragiczni i heroiczni.

Przypomnij sobie także inne utwory,

które mają coś wspólnego z Siłaczką. Jest ich wiele, ale skoncentrujmy się na tych najlepiej znanych:

Eliza Orzeszkowa, A..B..C.. – pamiętasz Joannę Lipską, która zajmowała się biednymi dziećmi, narażając się na karę za nielegalne nauczanie? (Ze Stasią łączy ją umiłowanie wiedzy i odwaga postępowania zgodnie z własnym sumieniem.)

Henryk Sienkiewicz, Janko Muzykant – to biedne dziecko nie mogło rozwijać swojego talentu, ponieważ nie stać je było na skrzypce. Zmarło tak młodo, że nikt nawet nie zdążył poznać jego geniuszu. (Stasia Bozowska zdążyła przynajmniej jeszcze przekazać trochę wiedzy innym, ale też zmogło ją ubóstwo).

Bolesław Prus, Antek – losy Antka są równie dramatyczne jak Janka Muzykantka, ale nie zapomnij o jego siostrze Rozalce, którą wiejska znachorka próbowała leczyć ogniem. (Stasia starała się walczyć właśnie z taką ciemnotą, próbowała przekazać mieszkańcom wsi trochę wiedzy – pisała przecież Fizykę dla ludu).

Zobacz:

Scharakteryzuj społeczną wymowę opowiadań i nowel Stefana Żeromskiego

Syzyfowe prace Żeromskiego jako powieść o dorastaniu

Jaką wymowę zawiera opowiadanie Stefana Żeromskiego pt. Rozdzióbią nas kruki, wrony…?

Stefan Żeromski – jak pisać o…