Sporo jest powieści o dojrzewaniu, dorastaniu, poszukiwaniu swojej drogi i tożsamości.
- Przypomnij sobie Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego. Pierwsza powieść polska, nowożytna – właśnie o tym.
- Kordian Juliusza Słowackiego – także.
Mnóstwo tego w literaturze powszechnej: od Kandyda Woltera po Buszującego w zbożu Salingera. Ale Marcinek Borowicz to postać szczególna, bo on nie tylko dorośleje, ale też budzi się w nim poczucie tożsamości narodowej. Jego dojrzewanie odbywa się w obliczu rusyfikacji – powieść ma zatem walory patriotyczne i edukacyjne. Ojciec Marcinka był powstańcem – a jednak o polskości i uczuciach do kraju przekonuje go dopiero Reduta Ordona wygłoszona na lekcji przez Zygiera. Jest to przecież także powieść o szkole, pokazuje gimnazjum, w którym próbuje się dokonać rusyfikacji młodzieży.
Syzyfowe prace to powieść o: edukacji i szkole, walce z rusyfikacją, patriotyzmie, dojrzewaniu i pierwszej miłości.
Drugą powieścią, w której tak jasno ujrzymy temat szkolny (choć bez problemów rusyfikacji), będzie Ferdydurke Witolda Gombrowicza.
.
Określ czas i miejsce akcji
Czas akcji:
koniec XIX wieku. Wspomnienia Szymona Nogi sięgają powstania styczniowego (1863).
Miejsce akcji:
Kleryków, wieś Gawronki (majątek Borowiczów), wieś Owczary (szkoła elementarna).
Bohaterowie Syzyfowych prac
Marcin Borowicz – główny bohater powieści, syn zubożałych szlachciców. Początkowo był niezbyt sympatycznym, rozpieszczonym i leniwym jedynakiem. Nie był też wyjątkowo zdolny, do gimnazjum dostał się dzięki korepetycjom u Majewskiego. Łatwo ulegał wpływom innych – dał się podporządkować inspektorowi Zabielskiemu. Brakowało mu odwagi, o czym najlepiej świadczy incydent z Figą Waleckim. Dopiero znajomość z Zygierem oraz poznanie ambitnego, wyróżniającego się spośród uczniów Radka przyniosła zmianę zachowania Marcina. Stopniowo stał się wrażliwym, odważnym i odpowiedzialnym patriotą.
Andrzej Radek – uzdolniony syn fornali ze wsi Pajęczyn Dolny. Dzięki pomocy nauczyciela Kawki ukończył progimnazjum. Ambitny, uparty, wytrwały, znosił najgorsze warunki, głód, nędzę. Nie mógł liczyć na wsparcie ani zrozumienie ze strony rodziny – z losem zmagał się całkiem sam. Miał wielkie plany.
Bernard Zygier – wyrzucony z gimnazjum w Warszawie prawdopodobnie za czytanie zakazanej literatury. Zdecydowany w swoich poglądach, prawdziwy patriota. Przez nauczycieli uważany był za ucznia niebezpiecznego, dlatego szczególnie go kontrolowano. Recytując Redutę Ordona, wywołał prawdziwą rewolucję w duszach chłopców, później kierował patriotycznymi spotkaniami u Gontali.
Anna Stogowska – zwana Birutą. Uczennica gimnazjum żeńskiego (Marcin poznał ją, kiedy była w siódmej klasie). Córka polskiego lekarza i Rosjanki. Annę i jej rodzeństwo traktowano jak Rosjan, mimo iż matka ze wszystkich sił starała się wychować dzieci w atmosferze polskości. Po śmierci matki Anna przejęła jej domowe obowiązki. Była pracowita, zamknięta w sobie, zbuntowana. Koleżanki uważały ją za dziwaczkę.
Pani Borowiczowa – matka Marcina. Chorowita i wrażliwa kobieta. Przesadnie rozpieszczała jedynaka, zależało jej na tym, aby Marcin zdobył wykształcenie. Nie nauczyła jednak syna samodzielności.
Pan Borowicz – zubożały właściciel ziemski, utracił majątek w wyniku represji po powstaniu styczniowym. Pracowity, troskliwy.
Antoni Paluszkiewicz – pierwszy nauczyciel Andrzeja, przezywany Kawką. Zmobilizował chłopca do nauki, opłacił też jego pierwsze lata w szkole.
Nauczyciel Wiechowski – absolutne przeciwieństwo Paluszkiewicza. Tchórzliwy, niewykształcony. Bezmyślnie rusyfikował wiejskie dzieci, nieustannie bał się, że utraci posadę.
Dyrektor Jaczmiejew – wizytator wiejskich szkół. Człowiek wykształcony, w młodości pełen ideałów, który stał się bezwzględnym rusyfikatorem.
Inspektor Zabielski – rusyfikator potrafiący zdobyć zaufanie i przychylność uczniów. Wielokrotnie gościł u siebie uległych jego namowom chłopców, otaczał ich szczególną opieką.
Profesor Majewski – najgorszy z rusyfikatorów. Polak, który świadomie uległ rusyfikacji. Zajadły prześladowca chłopców. Przekupny, fałszywy, okrutny.
Profesor Sztetler – zastraszony nauczyciel języka polskiego. Zezwolił Andrzejowi na recytację zakazanego utworu, chociaż bardzo obawiał się władz rosyjskich.
Pani Przepiórkowska – prowadząca stancję dla chłopców, nazywana przez podopiecznych Przepiórzycą.
Szymon Noga – stary myśliwy mieszkający niedaleko majątku Borowiczów, towarzysz letnich wędrówek Marcina, często opowiadał o powstaniu styczniowym.
Szlak Marcina Borowicza
Dzieciństwo w domu
Rozpieszczony jedynak, egoistyczny, traktowany przez matkę jak małe dziecko. Konieczność rozpoczęcia samodzielnego życia w szkole jest dla niego czymś niezrozumiałym i przerażającym.
Szkoła w Owczarach
Pierwsze zderzenie z rusyfikacją – wiejskie dzieci są uczone rosyjskich pieśni, mimo że nie rozumieją ich znaczenia. Wizytacja dyrektora Jaczmieniewa ukazuje, jak żałosną osobą jest nauczyciel Wiechowski i jak bezwzględna jest władza Rosjan wobec Polaków.
Egzaminy do gimnazjum
To moment, w którym Marcin poznaje prawdziwą moc pieniądza i protekcji – tylko dzięki „płatnym lekcjom” u pana Majewskiego udaje mu się zostać uczniem klerykowskiego gimnazjum (egzaminatorem był właśnie profesor Majewski).
Stancja pani Przepiórkowskiej
Tu Marcin poznaje szkolną hierarchię ważności (uczniowie klasy wstępnej są traktowani z lekceważeniem), a także dwóch starszych Polaków o odmiennych politycznie poglądach – radcę Somonowicza i radcę Grzebickiego.
Śmierć matki
Marcin nie zdawał sobie sprawy z choroby matki. Po jej śmierci, już w trakcie roku szkolnego, uświadomił sobie, jak bardzo jest teraz samotny – ojciec zajęty interesami nie miał czasu na zajmowanie się szkolnymi kłopotami syna.
Kara za strzelanie w parku
Chłopięca zabawa w strzelanie zakończyła się całkiem porządną awanturą, ponieważ dyrekcja gimnazjum zaczęła podejrzewać zawiązanie się wśród uczniów jakiegoś spisku antyrosyjskiego. Noc spędzona w „kozie” sprawiła, że Marcinek pierwszy raz poczuł strach – nie wiedział, co władze szkolne zamierzają zrobić z winowajcami. Skończyło się jednak na strachu i naganie.
Lato w Gawronkach – znajomość ze strzelcem Nogą
Stary myśliwy nie tylko uczył Marcina metod łowieckich, ale również chętnie opowiadał o wydarzeniach z czasów powstania styczniowego. Ale chłopiec „chętniej wolał rozprawiać z Nogą o polowaniu, niż słuchać niewesołych historii”.
Zmiany w gimnazjum
Nowy dyrektor i nauczyciele poddają uczniów jeszcze surowszej kontroli, śledzą i zwalczają najdrobniejsze przejawy polskości. Działają za pomocą bardziej wyszukanych metod – udają opiekuńczych, starają się wciągnąć wybranych uczniów w życie rosyjskiej społeczności Klerykowa. Marcin ulega tej presji.
Teatr
Wizyta w rosyjskim teatrze jest dowodem lojalności wobec władz rosyjskich – od tej chwili Marcin staje się pupilkiem inspektora Zabielskiego.
Spotkanie z Radkiem
Uwaga! Tu przecina się szlak Marcina i Radka!
Andrzejowi Radkowi za pobicie kolegi groziła kara – wyrzucenie ze szkoły. Byłby to ostateczny koniec jego nauki. Dzięki wstawiennictwu Marcina u inspektora Zabielskiego kara została darowana. Mimo iż Marcin pozostawał pod niechlubnym wpływem rosyjskiego przełożonego, jego gest wobec Radka (którego do tej pory nie znał) dobrze o nim świadczy.
Grupa „literatów” – badaczy literatury rosyjskiej
Marcin, za namową Zabielskiego, skupia wokół siebie grupę uczniów – zwolenników władzy rosyjskiej. Organizują spotkania w domu inspektora, poznają literaturę rosyjską.
„Buckle’iści” – badacze cywilizacji europejskiej
To moment zwrotny w życiu Marcina! Lektura „Historii cywilizacji Anglii” Buckle’a (książkę chłopcy przypadkowo odnaleźli w bibliotece gimnazjum) uświadamia Marcinowi i jego kolegom, że wiedza, jaką zdobywają w gimnazjum, nie jest obiektywna i służy jedynie wynaradawianiu polskich uczniów.
Zdrada wobec „Figi” Waleckiego
„Najbrzydszy” uczynek Marcina. „Figa” ostro na lekcji przeciwstawia się szkalowaniu polskich zakonnic. Marcin – zamiast udzielić mu poparcia – zdradza kolegę, przyznając słuszność rosyjskiemu nauczycielowi. Jednak wyrzuty sumienia, które gryzą później Marcina, świadczą o tym, że wewnętrznie nie jest on pewny tego, co publicznie powiedział.
Pojawienie się w szkole Zygiera – lekcja polskiego
Uwaga! Tu przecina się szlak Marcina i Zygiera!
Najsłynniejsza scena powieści! Bernard recytuje na lekcji zakazaną Redutę Ordona Mickiewicza, a Marcin, podobnie jak i inni polscy uczniowie, uświadamia sobie, w jak wielkim błędzie żył do tej pory. Dopiero teraz rozumie znaczenie opowieści strzelca Nogi.
Spotkania u Gontali – rozprawa z inspektorem Majewskim
Uwaga! Tu przecina się szlak wszystkich chłopców!
Marcin z pasją poznaje zakazaną polską literaturę i bardzo się wstydzi wcześniejszych poglądów i własnego tchórzostwa. Podczas spotkania z nauczycielem Majewskim bierze odwet za własne upokorzenia i przymus rusyfikacji – obrzuca znienawidzonego nauczyciela błotem.
Młodzieńcza miłość
Tuż przed egzaminami maturalnymi Marcin zakochuje się w Birucie – Annie Stogowskiej, córce polskiego lekarza i Rosjanki, uczennicy żeńskiego gimnazjum. To miłość czysto platoniczna.
Pożegnanie z Klerykowem
Już po maturze i po ostatnich przed studiami wakacjach w domu Marcin przyjeżdża do Klerykowa. Okazuje się, że pani Przepiórkowskiej zabroniono prowadzić stancję, ponieważ uczniowie w jej domu rozmawiali po polsku, a Biruta wyjechała z ojcem w głąb Rosji.
Ostatnie spotkanie z Radkiem
Uwaga! Tu przecina się szlak Marcina i Radka!
Przygnębiony nieobecnością Anny Marcin spotyka Radka. Jego symboliczny gest – silny uścisk dłoni – kończy akcję powieści. Przed Marcinem kolejny etap życia – studia w Warszawie.
Szlak Andrzeja Radka
Dzieciństwo, znajomość z nauczycielem „Kawką”
Andrzej wychował się wśród wiejskiej biedoty i gdyby nie pomoc nauczyciela dworskich dzieci, skończyłby jak jego rodzice – w nędznych barakach najuboższej służby.
Nauka w Progimnazjum Pyrzygłowskim
Za namową „Kawki” Andrzej podejmuje naukę w swej pierwszej szkole w Pyrzygłowach. Zdecydowanie wyróżnia się spośród uczniów – jest nieprzeciętnie zdolny i chętny do nauki.
Decyzja o dalszej nauce
Radek, choć świadomy jest, że będzie w swej drodze osamotniony (żadne z chłopskich dzieci nie kontynuuje nauki), postanawia wyruszyć do gimnazjum w Klerykowie. Jest zdany tylko na siebie – „Kawka” już nie żyje, a rodzice nie rozumieją jego potrzeb.
Kleryków – mieszkanie u państwa Płoniewiczów
Wędrującego piechotą do Klerykowa Radka spotyka przejeżdżający szlachcic, a później przedstawia panu Płoniewiczowi jako korepetytora jego dzieci. Władzio Płoniewicz jest dzieckiem mało pojętnym, jednak Radek tym się nie zraża – szczęście się do niego uśmiechnęło, ponieważ może się uczyć i ma gdzie mieszkać.
Złośliwość kolegów – pomoc Borowicza
Uwaga! Tu przecina się szlak chłopców – Marcina i Radka!
Od początku nauki w Klerykowie Radkowi dokuczano z powodu jego chłopskiego pochodzenia. Gdy uderzył jednego z prześmiewców – Tymkiewicza, zadecydowano o usunięciu go z gimnazjum. Był to dla niego ogromny cios – przekreślenie dotychczasowych wysiłków. Nieoczekiwanie z pomocą przychodzi mu nieznany dotąd Borowicz. Od tej chwili Marcin stanie się dla Radka najważniejszą osobą.
Spotkania u Gontali
Uwaga! Tu przecina się szlak wszystkich chłopców!
Jednym z chłopców uczestniczących w nielegalnych, polskich spotkaniach jest właśnie Radek. Bez trudu odnajduje w sobie buntowniczą naturę, chce odkrywać korzenie swego narodu.
Pożegnanie z Marcinem
Uwaga! Tu przecina się szlak Marcina i Radka!
Zdecydowany, uparty Radek dodaje siły obawiającemu się przyszłości Marcinowi. Andrzej wie, że w życiu można liczyć tylko na własne siły.
Szlak Bernarda Zygiera
Nauka w Warszawie
O przeszłości Bernarda wiemy najmniej. W czasie nauki w gimnazjum warszawskim niejednokrotnie przyznawał się do swych patriotycznych poglądów i dlatego został usunięty z tamtejszej szkoły (otrzymał „wilczy bilet”, czyli naganne świadectwo).
„Opieka” kuratora w Klerykowie
W Klerykowie Bernard podlegał nieustannej kontroli rosyjskich nauczycieli. Był uczniem „niebezpiecznym”, dlatego nie wolno mu było poza szkołą kontaktować się z rówieśnikami.
Lekcja polskiego – spotkanie z Borowiczem
Uwaga! Tu przecina się szlak Marcina i Zygiera!
Patriotyzm Zygiera był o wiele bardziej dojrzały niż uczniów klerykowskiego gimnazjum. Odwaga, z jaką wypowiadał się na temat polskiej literatury i recytował „Redutę Ordona”, wywołała gwałtowną reakcję całej klasy. Zdecydowanie też zmieniła poglądy Borowicza.
Spotkania u Gontali
Uwaga! Tu przecina się szlak wszystkich chłopców!
To właśnie Zygier kierował spotkaniami „na górce” u Gontali, był duszą wszystkich patriotycznych spotkań. Dzieła polskiej literatury, które jego przyjaciele z gimnazjum dopiero poznawali, on czytał już wiele lat wcześniej. Więcej również wiedział na temat polskich powstań narodowych.
Jakie zagadnienia porusza Stefan Żeromski w Syzyfowych pracach?
Rusyfikacja
Rusyfikacja to narzucanie języka, kultury, wpływów rosyjskich innym narodom lub grupom etnicznym. Celem rusyfikacji było zdominowanie innych narodów, poszerzenie wpływów państwa rosyjskiego. Polacy byli poddani rusyfikacji w okresie zaborów.
Metody, jakie stosowali rusyfikatorzy w klerykowskim gimnazjum:
- Obowiązującym językiem był rosyjski, wszystkie przedmioty były wykładane w tym języku.
- Na terenie szkoły nie wolno było rozmawiać w języku polskim, zakaz obowiązywał także na przerwach.
- Wszelkimi sposobami starano się wpłynąć na uczniów, aby zainteresowali się kulturą i obyczajami rosyjskimi – uczniowie, którzy uczęszczali do rosyjskiego teatru, byli lepiej postrzegani przez nauczycieli.
- Wszyscy uczniowie byli nieustannie kontrolowani – w swoich domach, w czasie spotkań po lekcjach, na stancjach.
- Źle widziane były jakiekolwiek spotkania po lekcjach, chyba że poświęcone były nauce.
- Lekcje języka polskiego traktowane były jako nieistotne, pobłażano uczniom opuszczającym te zajęcia, a prowadzenie tego przedmiotu powierzono profesorowi zastraszonemu i nudnemu.
- Oczerniano polskich (katolickich) księży.
- Zmieniano fakty w historii Polski.
- Przedmiotów najważniejszych uczyli zagorzali rusyfikatorzy, rodowici Rosjanie.
- Uczniów rewidowano, zabierano im polskie książki.
- Rusyfikatorzy próbowali ingerować także w sprawy kościelne, domagali się, aby nabożeństwa odprawiane były w języku rosyjskim.
Młodość
Bohaterowie Syzyfowych prac nie mogli w pełni cieszyć się młodością. Przyszło im dojrzewać w kraju zniewolonym, ubogim, niedającym perspektyw. Starsze pokolenie nieustannie wspominało powstanie styczniowe – zryw patriotyczny, który większości przyniósł utratę najbliższych osób lub konfiskatę majątku. Nic dziwnego, że jakiekolwiek nastroje antyrosyjskie wśród młodzieży nie zyskały poparcia starszych, pełnych obaw przed kolejną porażką i kolejnymi represjami. Najlepszym przykładem są tu radcy Somonowicz i Grzebicki. Pan Borowicz nie wychowywał syna w duchu patriotyzmu, o powstaniu Marcin dowiedział się z opowieści Szymona Nogi. Kilkuletnia nauka w gimnazjum w Klerykowie to czas reżimu, tępej dyscypliny, zniewolenia. Nauczyciele nie byli partnerami dla uczniów, sprzeciwiali się też jakimkolwiek przyjaźniom między chłopcami, w obawie przed zawiązywaniem się organizacji patriotycznych. Ale mimo tych trudności chłopcy z Syzyfowych prac mieli takie same potrzeby jak wszyscy młodzi ludzie: marzyli o miłości (Marcin i Biruta), mieli wielkie plany (Andrzej Radek), chcieli wspólnie czegoś dokonać (spotkania u Gontali).
Przyjaźń
O prawdziwej przyjaźni między głównymi bohaterami można mówić dopiero pod koniec powieści. Początkowo Marcin był samolubny, niezbyt miły dla kolegów. Andrzej Radek z racji swojego pochodzenia bardzo wyróżniał się od pozostałych uczniów i czując się od nich gorszym, wcale nie dążył do zawarcia bliższej znajomości. Z kolei Bernard nieustannie kontrolowany przez nauczycieli nie miał możliwości zbliżenia się do któregokolwiek ucznia. Ale to właśnie odważne wystąpienie Bernarda dało początek prawdziwej przyjaźni. Chłopców zjednoczył wspólny cel: konspiracja antyrosyjska. Chęć przeciwdziałania rusyfikacji solidaryzowała chłopców wywodzących się z różnych grup społecznych: szlachty (Borowicz), mieszczaństwa (Figa), chłopstwa (Radek), inteligencji (Zygier).
Wyjaśnij, na czym polega nawiązanie tytułu powieści do greckiego mitu o Syzyfie.
Mit o Syzyfie: Syzyf był słynącym ze sprytu władcą Koryntu. Za zdradę sekretów boskich został skazany na śmierć. Zeus wysłał do niego boga śmierci Tanatosa, lecz Syzyf uwięził go, zapewniając nieśmiertelność nie tylko sobie, ale i innym ludziom. Zakłócił w ten sposób naturalny porządek świata. Bóg Ares uwolnił Tanatosa i zabił Syzyfa. Ten jednak użył kolejnego podstępu. Przed śmiercią nakazał żonie, aby nie urządzała mu pogrzebu. W podziemiach uprosił Hadesa, aby pozwolił mu na chwilę powrócić na ziemię i ukarać niedobrą żonę, która nie odprawiła należnych obrzędów. Powrócił na ziemię i wcale nie miał zamiaru wracać do Hadesu. Kiedy w końcu Hermesowi udało się go sprowadzić do krainy umarłych, bogowie skazali go na wieczną karę. W Tartarze miał wtaczać na górę ciężki głaz. Za każdym razem, kiedy Syzyf już docierał do szczytu, głaz wymykał mu się z rąk i staczał na dół. Syzyf musiał swoją mękę zaczynać od nowa.
Znaczenie wyrażenia „syzyfowa praca”: praca ciężka, bezcelowa, nieprzynosząca zamierzonego efektu. Określenie „syzyfowa paca” w tytule powieści można rozumieć na kilka sposobów. Praca rusyfikatorów, którzy chcą podporządkować sobie chłopców, jest pracą syzyfową, ponieważ chłopcy, tak jak kamień, wymykają im się spod kontroli. Syzyfową pracą jest też zmaganie się młodych bohaterów z własnymi problemami, rusyfikacją. Cały czas mają nadzieję, że ich wysiłek przyniesie efekty. Niewątpliwie zwycięstwem jest ukończenie gimnazjum, ale czy dalszy etap życia nie okaże się porażką tak jak w przypadku Syzyfa?
W którym momencie Marcin Borowicz stał się patriotą?
Przełomowym momentem w powieści była lekcja polskiego, na której Bernard Zygier recytował zakazaną Redutę Ordona Adama Mickiewicza. Wybór utworu nie był przypadkowy – Reduta Ordona to poemat antyrosyjski, będący ostrą krytyką i drwiną z polityki caratu. Dla Marcina Borowicza poznanie właśnie tego utworu i uczucie podziwu dla odwagi Zygiera, który z całą świadomością recytował zakazane dzieło, to symboliczna chwila narodzin poczucia patriotyzmu. Marcin gwałtownie uświadomił sobie zakłamanie rusyfikatorów i własną obojętność na losy ojczyzny. Od tej pory Marcin, a wraz z nim kilku innych chłopców za wszelką cenę nadrabiali stracony czas: czytali zakazane książki, poznawali historię Polski, a przede wszystkim dyskutowali o planach na przyszłość, ojczyźnie, świecie.
Syzyfowe prace – pytania z gwiazdką
- Jakie miasto było pierwowzorem Klerykowa?
Kielce – miasto, w którym uczył się Stefan Żeromski.
- Jaka książka angielskiego autora wywarła wpływ na poglądy chłopców?
Historia cywilizacji w Anglii Thomasa Buckle’a.
- Jak nazywał się profesor prowadzący zajęcia z języka polskiego?
Profesor Sztetler.
- Czy znasz inne utwory, które mówią o roli literatury w podtrzymywaniu tożsamości narodowej?
- Latarnik – stary polski emigrant przez kilkadziesiąt lat nie miał kontaktu z ojczyzną. Przypadkowa lektura Pana Tadeusza wprowadziła zamęt w jego w miarę uporządkowane życie. Skawiński na nowo zaczął tęsknić za opuszczoną przed laty ojczyzną, stracił bezpieczną posadę i wyruszył w poszukiwaniu swojego miejsca na świecie.
- Pan Tadeusz – w Epilogu Adam Mickiewicz wyraził nadzieję, że księga ta trafi kiedyś także do prostego ludu, będzie stanowić część ludowej tradycji.
Zobacz: