Żeromski pisarz dwóch epok

Twórczość Stefana Żeromskiego przypada na epokę modernizmu – Ludzie bezdomni to powieść modernistyczna, zaś Przedwiośnie to powieść powstała już w dwudziestoleciu międzywojennym.

Cechy twórczości

Żeromski w swoich dziełach chętnie łączył elementy romantyczne i pozytywistyczne.

  • Pisał o pracy u podstaw i oddanych sprawie społecznikach (słynna jest nowela Siłaczka – o młodej badaczce, specjalistce od nauk ścisłych i nauczycielce – Stasi Bozowskiej, która zaszyła się na wsi i uczyła wieśniaków; swoje poświęcenie i miłość do ludu przypłaciła ciężką chorobą i śmiercią).
  • Równie chętnie jednak pisał o prometeizmie czy indywidualistach samotnikach, przypominających trochę bohaterów romantycznych.

Skojarz ze zjawis­kami i nurtami epoki

Powieść modernistyczna – gatunek, który odszedł od modelu powieści realistycznej.

  • Taki utwór składa się ze scen, epizodów, ma dość luźną kompozycję, w odróżnieniu od powieści dojrzałego realizmu, które prezentowały bohaterów bardzo szczegółowo i dokładnie oraz zachowywały chronologię i logiczny układ zdarzeń.
  • W powieści ­modernistycznej natomiast pozornie niewiele znaczącemu wydarzeniu można poświęcić wiele uwagi, np. w Ludziach bezdomnych całkiem sporo miejsca zajmuje spotkanie Judyma ze swawolnym Dyziem, czyli małym łobuzem. Niektóre rozdziały mają charakter ­poetycki, symboliczny.

 

O jego roli w literaturze polskiej pisz śmiało

  • Stefan Żeromski nazywany jest wielkim moralistą – to zbliża go do Josepha Conrada; obaj przywiązywali wielką wagę do etyki.
  • Jego Przedwiośnie nazywane jest powieścią pytań i odpowiedzi. Pytań rzeczywiście pojawia się w tym dziele sporo, jednak odpowiedzi na nie pisarz pozostawia czasowi, obywatelom, ich sumieniom oraz rządowi. Można przypuszczać, że sam Żeromski był zwolennikiem wyważonej koncepcji reform kraju przedstawionej przez Szymona Gajowca, jednego z bohaterów powieści.
  • Żeromski, oprócz tego, że był moralistą i pisarzem zaangażowanym społecznie, był również piewcą urody życia, zmysłowych przyjemności.
  • Stefan Żeromski uważał, że trzeba rozdrapywać rany, by nie zabliźniły się błoną podłości. Dlatego jego spojrzenie na tragiczne dzieje narodu polskiego jest ostre, niekiedy cyniczne. Ale… wszystko to dla dobra Polaków. Nie chciał usypiać ich sumień, dlatego nie był zwolennikiem Sienkiewiczowskiej taktyki krzepienia serc.
  • Przedwiośnie to głos pisarza w dyskusji o kształcie powojennej Polski. Przedstawił on tam niebezpieczeństwa grożące młodemu państwu.
  • Dla swojego pokolenia inteligencji Żeromski był autorytetem moralnym. Jego utwory zawierały nieustanne wezwania do podjęcia aktywności w imię naprawy świata.
  • Powieść Ludzie bezdomni ma powiązania ze współczesnymi autorowi kierunkami w sztuce: symbolizmem, naturalizmem, ekspresjonizmem. Nazywana jest powieścią symboliczną – symboliczny wymiar mają niektóre wydarzenia i obrazy (martwe wody, krzyk pawia zwiastujący śmierć, rozdarta sosna, wizyta Judyma w Luwrze i dwa dzieła, którym poświęcił najwięcej uwagi – Wenus z Milo i Ubogi rybak Puvis de Chevannes’a). Symboliczny charakter mają również tytuły niektórych rozdziałów (np. Dajmonion, Ta łza co z oczu twoich spływa).
  • Żeromski był mocnym kandydatem do Nagrody Nobla, najprawdopodobniej antyniemiecka wymowa Wiatru od morza sprawiła, że tej nagrody nie dostał.

 

Co zawdzięczamy Żeromskiemu?

Do języka polskiego weszło kilka określeń zaczerpniętych z jego prozy.

  • judymowie – społecznicy o duszy romantyków, żyjący ideą, poświęcający dla niej szczęście osobiste, głęboko przejęci losem najuboższych i najbardziej pokrzywdzonych;
  • siłaczki – społecznicy o niespożytych siłach, którzy idei oddają się bez reszty;
  • szklane domy – symbol marzeń o świetlanej przyszłości narodu, idealizacji ojczyzny i pielęgnowania pięknych wspomnień o niej, które… niewiele mają wspólnego z rzeczywistoś­cią.

 

Żeromszczyzna i rozdrapywanie ran

Żeromszczyzna

Żeromski ma specyficzny, łatwy do rozpoznania styl. Charakterystyczna dla niego jest uliryczniona narracja, prowadzona często w formie utajonego pamiętnika. Typowe są dla niego gęsto stosowane przymiotniki, pewna egzaltacja, niezwykła wprost emocjonalność.

Widać to zwłaszcza we fragmentach poświęconych uczuciom czy scenom dla dorosłych (bohaterowie uprawiają seks). A te liryczne fragmenty przeplatają się z poważnymi, pełnymi patosu fragmentami publicystycznymi.

Żeromszczyzna to określenie pejoratywne – oznacza, że autor danego tekstu ma niedostatki warsztatowe, jest zbyt emocjonalny. Sposób pisania Żeromskiego trochę trąci myszką, czyli wydaje się ckliwy i staroświecki.

Rozdrapywanie ran

Twórczość Żeromskiego odznacza się wyjątkową konsekwencją postawy ideowej. Ten pisarz to wielki patriota i propagator postawy społecznikowskiej. Sprawy Polski i sprawy społeczne nigdy nie były mu obojętne. W jego dziełach widać żarliwy patriotyzm, umiłowanie ojczystego kraju (zachwyt nad polską przyrodą i zrozumienie tragicznych dziejów narodu). Był bardzo wrażliwy na krzywdę i niesprawiedliwość społeczną. Jednak mimo miłości do ojczyzny nie ukazywał tylko jasnych stron historii. W odróżnieniu od Sienkiewicza nie był zwolennikiem opcji krzepienia serc. W zamian za to proponował coś trudniejszego, ale może cenniejszego i zmuszającego do zastanowienia: rozdrapywanie ran, by nie zabliźniły się błoną podłości.

Taką raną w historii naszego narodu było na pewno powstanie styczniowe – doskonałym przykładem zastosowania tej taktyki mogą być Rozdzióbią nas kruki, wrony…, gdzie nie mamy do czynienia z heroizacją powstańców (Szymon Winrych jest zmęczony, ma świadomość, że, być może, niepotrzebnie wypełnia swoją misję, bo wszystko chyli się ku upadkowi; jego śmierć jest ukazana w sposób naturalistyczny i nie ma nic wspólnego ze wzniosłym umieraniem Rolanda – wzoru średniowiecznego rycerza) i uwzniośleniem roli chłopa (chłop w Rozdzióbią… jest prymitywny, okrutny, zezwierzęcony). Innym przykładem mogą być Popioły – choć ich bohater, Rafał Olbromski, podobnie jak Sienkiewiczowski Kmicic jest młodym, sympatycznym i pełnym energii szlachcicem, nie czeka go tak wspaniała nagroda jak bohatera Potopu, lecz sporo rozczarowań i gorzkich lekcji życia.

 

Te dzieła zawsze z nim skojarz:

1895 – zbiór opowiadań Rozdzióbią nas kruki, wrony…
1897 – powieść Syzyfowe prace
1899 – powieść Ludzie bezdomni
1903 – powieść Popioły
1908 – powieść Dzieje grzechu
1909 – 1910 – dwa dramaty, Róża i Sułkowski
1912 – powieść Wierna rzeka
1924 – dramat Uciekła mi przepióreczka
1924 – powieść Przedwiośnie

Zobacz:

Stefan Żeromski – portret

Wiedza niezbędna do prac o Żeromskim

Omów styl pisarski Stefana Żeromskiego