Styl pisarski Żeromskiego
Twórczość Stefana Żeromskiego wyróżnia niebywałe bogactwo polegające na wykorzystywaniu barwności i stylistycznej różnorodności języka polskiego. Dla literaturoznawców w równym stopniu wynika to z dobrej znajomości historii języka, dialektów, słowników, ciągłego roztrząsania problemów językowych, jak i z osobowości pisarza.
Interesowały go niemal wszystkie aspekty języka: zagadnienia poprawnościowe, słownictwo techniczne, zapożyczenia, szczególnie cenił gwarę, ale też gotów był do tworzenia neologizmów, a wszystko po to, by wzbogacić i odświeżyć język artystyczny, wyzwolić go z konwencji.
Z rzadko spotykaną wnikliwością i drobiazgowością troszczył się o językową stronę swoich dzieł, nieustannie doskonalił styl, korzystał ze słowników i sporządzał własne słowniczki robocze – słów i konstrukcji, nanosił wiele poprawek do napisanych już tekstów. Wzbogacał i „uniezwyklał” język, choć niejednokrotnie nadużywał tej umiejętności, ale jak sam pisał w Dziennikach:
natura jednym daje rozum – drugim serce. I mnie dała tylko serce, zimnego rozsądku tak mało.(…) To, co zwykły, uczciwy człowiek, odczuwając cośkolwiek, wyraża przez a, ja aż do tej chwili wyrażałem przez a powtórzone n razy.
To nagromadzenie, przytłoczenie odbiorcy własnym wyrafinowaniem emocjonalnym, wrażliwością językową, władzą nad tekstem, powoduje łatwość w rozpoznaniu, a nawet parodiowanie maniery Stefana Żeromskiego, trochę pogardliwie zwanej żeromszczyzną.
Składają się na nią:
- Skłonność do superlatywizmu, czyli intensyfikacji pojęć, określeń dotyczących bohaterów i zjawisk przyrody: krew wrze i rwie w żyłach, wielka radość to spazm szczęścia, bohater nie płakał tylko runął na ziemię, dusząc się od łkania. Superlatywizm może się też wyrażać doborem wyrazów o dużym stopniu nacechowania ekspresywnością, tak dodatnich, jak ujemnych: szał, szaleństwo, obłąkanie, furia; miasto: obce, cudze, niepojęte, groźne, złowieszcze.
- Zastępowanie pewnych słów innymi, bardziej lubianymi przez pisarza: zamiast niszczyć – unicestwiać, niweczyć, wytracać; ekstremalne odpowiedniki mają: ładny i piękny – prześliczny, czarowny, przecudowny, uroczy.
- Stosowanie metafor zbudowanych ze słów nazywających rozległe przestrzenie: otchłań, przepaść, czeluść, bezgrunt, rozpadlina, próżnia.
- Skłonność do gromadzenia i szeregowania synonimów, czasem pleonazmów, neologizmów: woda zwijała się wartkimi, mrówczymi skręty, bez szelestu, bez szmeru, bez głosu, zwraca uwagę trójkowy system określeń, pojawiają się całe serie: klacz to wierzchówka, źrebica, kobyła, świerzopka, bachmanka; szum drzew: huk, trzask, skrzypienie, stękanie, świst.
- Pisarz używa stałego nazewnictwa dla pewnych zjawisk psychologicznych: jestestwo.
- Wybiera ulubione epitety: głuchy, dobrotliwy, sekretny, marzenia zwykle określane są jako: skryte, radosne, iście złodziejskie.
- „Mówienie obfite” Żeromskiego wynika też ze stosowania
- oryginalnych peryfraz: ręka dziewczyny to harmonijnie i doskonale stworzony arcytwór piękności, który zdawało się, dla zaokrągleń i zagłębień w okolicy łokcia i zwężeń swego kształtu ku dłoni, nie może nigdy zginąć i winien trwać na wieki;
- przenośni: pracowity deszczyk górski;
- zaskakującego zastosowania słów: pień dymu, ślepy tynk i zapotniałe szyby;
- synestezji: zimna woń mokrych paproci,
- hiperbolicznych wyrażeń: wilcze kły i tygrysie pazury zazdrości ćwiartowały jej upodobanie.
- Wyróżniają się konstrukcje słowotwórcze:
- złożenia: sypkoszelestny, szerokobiały;
- zrosty: jaśniewiedząca, życietworzący;
- formacje zakończone na -isko (skaliska, samotniska, wierzbisko), -iszcze (kraiszcze;
- niektóre jako zgrubienia, ale też zdrobnienia: uśmieszęta, kretynię, człeczę.
- Częsta jest inwersja składniowa: orzeczenie występuje na początku, wyróżniając istotne dla autora słowa: Opowiadała tonami mistrza nieśmiertelnego dzieje miłości swej, wszystkie udręki i treść swego cierpienia, skrytki i zaułki uczuć, przesmyki ich i przejścia tajne, doły jej ciemne i straszliwe, oraz niebiosa radości roztoczone nad głową, gdy on się zbliża. Występujące tu paralelizmy składniowe służą rytmizacji prozy i, podobnie jak powtarzanie słów, intensyfikują znaczenie składników znajdujących się w powtórzeniu.
- Obecne są oczywiście cechy współczesnych autorowi prądów: symbolizmu, impresjonizmu, ekspresjonizmu, realizmu, naturalizmu, twórczo sprzężone z bliską mu także tradycją barokową i romantyczną.
Bogactwo warsztatu językowego Żeromskiego, troska o atrakcyjny język i styl, a przede wszystkim cel literacki utworu nakazują podkreślić, że autor porzuca co jakiś czas swą manierę, patos, wysoki styl i plastykę opisów na rzecz realizmu, humoru, scen komicznych. Właśnie Przedwiośnie różni się od pozostałych utworów pewną powściągliwością stylu. Wyróżnia je rzeczowość, dystans do bohaterów i sytuacji, ironia. Autor stosuje komizm sytuacji i słowny. Konie bestialsko obojętne na los swych owsodawców czekały na paniczów unurzanych w błocie po brawurowej przejażdżce; gdy Karolina budzi „uśpionych rycerzy”, waląc w drzwi kamieniami, autor stosuje do opisu słownictwo batalistyczne i geologiczne, a roboty publiczne, na które skazana była matka Baryki nazwane zostały doskonałą kuracją prowadzącą z tego świata na tamten.
Niezbyt surową, ale jednak krytykę wyraża autor dzięki deminutywom: zdrobnieniom, spieszczeniom występującym w opisach nawłockich biesiad. Kawuńcia, chlebek, baraninka, serki, kieliszeczki demaskują powierzchowny i konsumpcyjny styl życia.
Powieść realistyczna wymaga autentyzmu i prawdopodobieństwa, stąd w tekście konstrukcje i słowa będące rusycyzmami: słysz towariszcz, ty nie szumi, czemoda, bądź snobistyczne w środowisku ziemiańskim galicyzmy, anglicyzmy i latynizmy: spécialité de la maison, Caroline, last not least, primum edere.
Kreacyjność, nieustanne rozszerzanie możliwości wypowiedzi i duża wrażliwość na słowo – ta świadoma praca uczyniła z polszczyzny Stefana Żeromskiego wzorzec dla kilku pokoleń polskiej inteligencji po odzyskaniu niepodległości i, choć dziś tak nie zachwyca, potrafi zadziwić rzadko spotykaną wirtuozerią.
Na co zwraca się uwagę, prezentując styl?
• Na dobór słownictwa.
• Na typowe dla pisarza metafory.
• Na używane często konstrukcje zdaniowe.
• Na sposób mówienia, np. rozlewność, impulsywność, ekspresję lub powściągliwość.
Zobacz:
Żeromski wśród twórców powieści historycznej II połowy XIX wieku.
Scharakteryzuj społeczną wymowę opowiadań i nowel Stefana Żeromskiego