Prawie każdy szanujący się prozaik tego czasu interesował się powieścią historyczną, a oszałamiająca popularność Ogniem i mieczem i w ogóle Trylogii Sienkiewicza mobilizowała do działań twórczych. Próbował Prus – napisał wspaniałe dzieło o starożytnym Egipcie, czyli Faraona. Próbował Reymont – jego ostatnie dzieło to próba napisania trylogii o czasach Kościuszki – Rok 1794. Żeromski, pisząc powieści i opowiadania osadzone w realiach powstania styczniowego – już cofał się w historię, ale jeszcze dalej sięgnął w Popiołach – powieści z czasów napoleońskich. Główni bohaterowie to Rafał Olbromski, Krzysztof Cedro, książę Gintułt. Jak to w powieści historycznej bywa – na tle wojen napoleońskich oglądamy przygody i perypetie osobiste bohaterów.
Jednakże Żeromski jest nowatorem w kompozycji powieści historycznej.
- W zgodzie z modą modernistyczną – wątki powieści nie stanowią spójnej, zwartej kompozycji, rozdziały nie muszą wiązać się ze sobą, bohaterowie znikają, by pojawić się dużo później.
- Przy tym bardzo dbał Żeromski o autentyzm i historyczną zgodność wydarzeń, z mistrzostwem i upodobaniem komponował sceny batalistyczne, przedstawiał obyczaje i psychikę swoich bohaterów.
- Starał się też obiektywnie podejść do legendy napoleońskiej: owszem, walka z Cesarzem to droga Polaków do wolności, to wielka szansa – ale to również okrutna wojna, ze wszystkimi jej zbrodniami: mordami, kradzieżą, gwałtem. Również Napoleon nie jest idealnym wodzem – prowadzi swoją wojnę i politykę, a Polaków wykorzystuje do swoich celów.
Proza Stefana Żeromskiego:
- Opowiadania Doktor Piotr, Siłaczka, Zmierzch, Rozdzióbią nas kruki, wrony…
- Syzyfowe prace – o dojrzewaniu Marcinka Borowicza do patriotyzmu.
- Ludzie bezdomni – o dziejach doktora Judyma.
- Popioły – panoramiczna powieść historyczna o epoce Napoleona.
- Dzieje grzechu – śmiała, jak na owe czasy, opowieść o Ewie Pobratyńskiej.
- Róża, Sułkowski – dramaty.
- Uroda życia – powieść o miłości i patriotyzmie Piotra Rozłuckiego.
- Wiatr od morza – napisana już po odzyskaniu niepodległości historia walki o Pomorze.
- Wierna rzeka – powieść wskrzeszająca powstanie styczniowe, opowiada o tragicznej miłości szlachcianki i arystokraty.
- Uciekła mi przepióreczka… – komedia, często grywana w teatrach.
- Przedwiośnie – ostatnia powieść Żeromskiego – już o Polsce wyzwolonej, ale za to dopiero poszukującej swojej drogi. Także o rewolucji w Rosji i o dojrzewaniu pewnego młodzieńca – Cezarego Baryki. Chłopak staje wobec trudnych wyzwań – wobec różnych postaw: poznaje prawicowe ziemiaństwo, lewicę, początki demokracji, poznał szaleństwo rewolucji, burzliwy romans z Laurą. Zniknęły gdzieś proste wartości głoszone przez matkę Cezarego – a przyszłość bohatera nie została określona.
Zobacz: