Doktor Piotr – utwór o trudnych decyzjach
W pewnej mierze Doktor Piotr stanowi replikę Zmierzchu, wprowadza bowiem czytelnika w krąg problemów społecznych, takich jak: zubożenie polskiego ziemiaństwa, nędza i poniżenie biedoty wiejskiej, wyzysk kapitalistyczny, zbijanie wielkich fortun przez ludzi nowych czasów. Autor poszerza jednak zakres tematyczny utworu o problematykę moralną mającą swe źródło w specyfice przemian społeczno-ekonomicznych w drugiej połowie XIX wieku.
Każda z przywołanych w opowiadaniu postaci wskazuje na charakterystyczne dla schyłku poprzedniego stulecia zjawisko. Właściciel ziemski Polichnowicz uosabia typ zdegradowanego szlachcica utracjusza, który doprowadza wspaniały niegdyś majątek do ruiny finansowej. Wskutek własnego nieudacznictwa, braku umiejętności wprowadzania nowoczesnych metod gospodarowania popada w długi. W każdej chwili spodziewa się licytacji i przyjazdu wierzycieli. Wygląd jego domu i obejścia świadczy o dawnej świetności, obecnie jednak wszystko jest zniszczone, a służba nie dostaje zapłaty. O kompletnym bankructwie Polichnowicza może świadczyć fakt, że nie jest w stanie poczęstować gości nawet herbatą, służąca odpowiada bowiem, że nie ma w domu takiego rarytasu. Dziedzic jest zmuszony sprzedać Świńską Krzywdę za śmieszną cenę stu rubli, gdyż nie stać go nawet na eksploatację żwiru i gliny. Na przykładzie losów Polichnowicza obrazuje Żeromski zjawisko degradacji ekonomicznej i społecznej polskiego ziemiaństwa.
Jego przeciwieństwem jest Teodor Bijakowski. Symbolizuje zjawisko awansu społecznego ludzi wywodzących się z niższych warstw, którzy dzięki zdobytemu wykształceniu i wrodzonej inicjatywie potrafili zrobić szybką karierę i osiągnąć wysoki status finansowy. Bijakowski jest człowiekiem zdecydowanym i operatywnym, a przy tym bezwzględnym i wyrachowanym. Bez skrupułów wykorzystuje biedotę wiejską pracującą w jego cegielni, nie dbając o przyzwoite warunki pracy przy eksploatacji gliny ani o godziwy zarobek. Wykorzystuje także sytuację właścicieli ziemskich stojących u progu bankructwa. Kupuje za grosze Świńską Krzywdę, by czerpać z niej zyski. Uosabia klasyczny typ kapitalisty -dorobkiewicza, któremu „pieniądze płynęły do kieszeni szerokim strumieniem”.
Drugą parą bohaterów wprowadzoną do utworu na zasadzie kontrastu jest Dominik Cedzyna i jego syn Piotr. Odmienność postaw wobec życia, światopoglądów, wyznawanych zasad moralnych prowadzi do konfliktu między ojcem i synem, w wyniku którego doktor Piotr będzie musiał podjąć najważniejszą decyzję swojego życia. Konflikt między ojcem a synem stanowi centralny punkt zarysowanej w utworze akcji.
Przyczyną kłótni staje się fakt okradania przez Dominika Cedzynę robotników pracujących w cegielni, by finansować za te pieniądze zagraniczne studia syna. Stary Cedzyna to typowy wysadzony z siodła szlachcic, który po utracie majątku zostaje nadzorcą u kapitalisty Bijakowskiego, co oczywiście nie przeszkadza mu w zachowaniu szlacheckiej dumy. Sprawuje kontrolę nad pracującymi w cegielni robotnikami, uszczupla ich i tak marne pensje, część pieniędzy przywłaszczając sobie, by wysyłać je synowi studiującemu w Szwajcarii medycynę. Nie ma z tego powodu żadnych wyrzutów sumienia, wyzyskiwanie chłopów jest bowiem dla byłego szlachcica – ziemianina rzeczą jak najbardziej normalną, mieszczącą się w wyznawanym przez niego kodeksie etycznym. Stara się być natomiast absolutnie w porządku wobec Bijakowskiego, szlachecka duma nie pozwala mu wziąć ani jednej kopiejki więcej od swojego pracodawcy.
Piotr uznaje zachowanie ojca za całkowicie naganne, niedające się usprawiedliwić ani ojcowską, bezgraniczną miłością do syna, ani faktem, że stary sam żył w skrajnej nędzy, nie wykorzystując nieuczciwie zdobytych pieniędzy dla polepszenia swojej doli. Piotr jest człowiekiem o nowoczesnym światopoglądzie, dalekim od starej szlacheckiej mentalności. W trakcie studiów w Szwajcarii styka się z ideologią ruchów demokratycznych, to ona kształtuje jego przekonania, sądy, postawy odznaczające się radykalizmem i postępowością. W ocenie młodego lekarza inteligenta postępowanie ojca otrzymuje jednoznaczną kwalifikację moralną – to zwykła kradzież. Spójny system etycznych zasad wyznawanych przez Piotra nie uwzględnia bowiem żadnych hierarchii i przywilejów dla ludzi wyżej urodzonych, jest taki sam dla wszystkich. Świadomość, że zdobył wykształcenie kosztem krzywdy innych ludzi staje się silniejsza niż miłość do ojca, dlatego zrywa z nim stosunki i wyjeżdża, by zwrócić dług okradzionym robotnikom.
Konflikt między ojcem a synem jest więc konfliktem dwóch różnych mentalności – staroszlacheckiej, pozwalającej okradać i wyzyskiwać chłopa, ale nakazującej absolutną uczciwość wobec pracodawcy, i nowoczesnej, demokratycznej, formułującej takie same reguły dla wszystkich, bez wyjątku.
Losy doktora Piotra zakończone wymownym, dramatycznym gestem zerwania z ojcem są w utworze dowodem przemian światopoglądowych, jakie dokonały się w świadomości polskiego społeczeństwa schyłku dziewiętnastego wieku. Budują również tak charakterystyczny dla twórczości Żeromskiego etos polskiego inteligenta rozdartego między perspektywą dostatniego życia a moralnym imperatywem niesienia pomocy innym.
Problemy społeczne w opowiadaniu Doktor Piotr
Rozczarowanie hasłami pozytywistycznymi, które się zdewaluowały. W praktyce praca organiczna i praca u podstaw zostały sprowadzone do bogacenia się kapitalistów kosztem krzywdy ludzkiej, za cenę wyzysku i niesprawiedliwości.
Sytuacja zdeklasowanej szlachty. „Wysadzeni z siodła” właściciele ziemscy albo pracują u bardziej przedsiębiorczych (Bijakowski), ale często bezwzględnych, albo przenoszą się do miasta i tworzą warstwę inteligencji pracującej.
Problem krzywdy społecznej. Chłopi żyją i pracują w nieludzkich warunkach.
Zobacz: