Ważne nowele i opowiadania Stefana Żeromskiego

Opowiadania Doktor Piotr, Siłaczka, Zmierzch, Rozdzióbią nas kruki, wrony…
Syzyfowe prace – o dojrzewaniu Marcinka Borowicza do patriotyzmu.
Ludzie bezdomni – o dziejach doktora Judyma.
Popioły – panoramiczna powieść historyczna o epoce Napoleona.
Dzieje grzechu – śmiała, jak na owe czasy, opowieść o Ewie Pobratyńskiej.
Róża, Sułkowski – dramaty.
Uroda życia – powieść o miłości i patriotyzmie Piotra Rozłuckiego.
Wiatr od morza – napisana już po odzyskaniu niepodległości historia walki o Pomorze.
Wierna rzeka – powieść wskrzeszająca powstanie styczniowe, opowiada o tragicznej miłości szlachcianki i arystokraty.
Uciekła mi przepióreczka… – komedia, często grywana w teatrach.
Przedwiośnie – ostatnia powieść Żeromskiego – już o Polsce wyzwolonej, ale za to dopiero poszukującej swojej drogi. Także o rewolucji w Rosji i o dojrzewaniu pewnego młodzieńca – Cezarego Baryki.

Lektura opowiadania Żeromskiego Zmierzch przekonuje, że tak. Chociaż podejmuje dobrze znaną z nowelistyki pozytywistycznej problematykę społeczną, została ona ujęta w bardzo oryginalny sposób. Żeromski zawiązał fabułę utworu wokół postaci Walka Gibały, który był wyrobnikiem u bezwzględnego dziedzica, ale w opowiadaniu współistnieją dwa, dopełniające się, porządki. Pierwszy to realistycznie oddana dola Walka i jego żony. Drugi to pełen liryzmu, nastrojem zbliżony do młodopolskich tekstów katastroficznych, na przykład Hymnów Kasprowicza, symboliczny opis przyrody. Posępna przyroda wtóruje zmęczeniu bohaterów, potęguje też lęk Gibałowej o dziecko pozostawione samotnie w chacie. Najbardziej czytelny symbol to pojawiające się w zakończeniu maleńkie światełko rzucone biedakom przez jedną, jedyną gwiazdkę – w swoim smutnym życiu nie mogą oni liczyć na zbyt wiele. Żeromski po mistrzowsku operuje nastrojem. W sposób niespotykany dotąd w prozie przesyca utwór uczuciowością i zbliża go do poezji.

Podobne walory ma opowiadanie Rozdzióbią nas kruki, wrony…, ale w nim znajdziemy także wpływy naturalizmu. W smutny, dżdżysty poranek ginie samotny żołnierz, niedawny uczestnik powstania styczniowego. Wkrótce nad jego zwłokami pojawia się stado żarłocznych ptaków. Nie tylko one jednak czatują na łup. Znalezione przy powstańcu „żelastwo” to dar losu dla chłopa z pobliskiej wsi. Żeromski go nie potępia, bo jego zdaniem za polityczną nieświadomość ludu odpowiadają „metafizycy reakcji i prorocy ciemnoty”, czyli izolujące się od chłopstwa ziemiaństwo i magnateria.

Splecione ze sobą elementy naturalizmu, impresjonizmu i symbolizmu – podkreślają też dramatyzm Zapomnienia (biedak Obala zostaje skatowany przez właściciela tartaku za kradzież desek na trumnę dla zmarłego syna) i Doktora Piotra (młody lekarz wyrzeka się swojego ojca, gdy dowiaduje się, że ten kształcił go za pieniądze zawłaszczane robotnikom).

pisarz ukazuje związek człowieka z naturą, biologiczność istoty ludzkiej, jej instynkty;
ważną rolę w fabule odgrywa cykl natury;
pisarz obnaża ciemne strony ludzkiej egzystencji;
stosuje drobiazgowe i drastyczne opisy.

Tak jak teksty liryczne, wczesne nowele i opowiadania Żeromskiego służą przede wszystkim wyrażeniu emocji i przekonań autora, a nie rzeczowemu przedstawieniu wydarzeń.

Pisarz nie uniknął w nich dawki naturalistycznej bezwzględności, ale nawet najtragiczniejsze fakty tonowane są przez pierwiastek poetyckości, nastrojowości. A przesłania utworów nie mają w sobie nic z pozytywistycznych tez i moralizatorstwa. To dzieła wyjątkowo oryginalne, i na tym polega ich siła.

Zobacz:

Wyjaśnij co to jest naturalizm

Jak znaleźć i wskazać w tekście młodopolskim naturalizm?

Doktor Piotr – Stefan Żeromski

Siłaczka – Stefan Żeromski