Europejscy pisarze realiści dążyli do tego, by ich utwory zawierały nie tylko jak najwierniejszy, lecz także jak najszerszy obraz opisywanej rzeczywistości. Doskonały przykład to Komedia ludzka, cykl powieściowy, którego część stanowi Ojciec Goriot. W utworze Balzaka losy poszczególnych bohaterów są odzwierciedleniem losów całego społeczeństwa, a swoistym bohaterem jest Paryż.
W Polsce dopiero w literaturze popowstaniowej zaczęto na dużą skalę eksperymentować z pisarskimi technikami i zasadami charakterystycznymi dla realizmu.
Ukoronowaniem dokonań tej nowej literatury jest Lalka – jedna z najdoskonalszych powieści dojrzałego realizmu w Europie. Swoistym bohaterem tego utworu jest miasto jako zamknięty świat rządzący się własnymi prawami. Realistyczny i całościowy portret Warszawy odmalowany w Lalce jest wierny i wnikliwy pod każdym względem. Znajdziemy tu zarówno doskonały opis dzielnic, ulic, obiektów, jak i świetnie zarysowaną panoramę stosunków społecznych.
Przewodnik po Warszawie
Lalka może służyć za przewodnik po Warszawie końca lat siedemdziesiątych XIX wieku. Wszystkie zdarzenia rozgrywają się w realnej przestrzeni – ulice są dokładnie takie jak w rzeczywistości. Topografia Warszawy sportretowana jest z ogromną dbałością o szczegóły, wymieniany bywa nawet rodzaj nawierzchni arterii. Co więcej, bez trudu zlokalizujemy większość opisanych tu miejsc. W dzisiejszej Warszawie są nawet związane z Lalką pamiątkowe tablice na Krakowskim Przedmieściu. Pierwsza na domu, w którym, jak czytamy, miał mieszkać Wokulski, druga na kamienicy, w której znajdować się miał jego sklep i mieszkanie Rzeckiego.
- Krakowskie Przedmieście to najważniejsza ulica miasta. Najelegantsze sklepy, w tym ten Wokulskiego, najwytworniejsze lokale. Także kościół Świętego Józefa, w którym odbywają się dobroczynne kwesty – ulubiona świątynia warszawskich arystokratów.
- Nowy Świat – także dobra ulica, choć już nie tak reprezentacyjna jak Krakowskie Przedmieście. Tu mieszkają bogaci kupcy i sporo jest sklepów.
- Aleje Ujazdowskie – ulica pałaców i najdroższych kamienic. Przy niej mieszkają arystokraci i bogacze. Brak tu sklepów i zakładów usługowych, których istnienie mogłoby zakłócać spokój szacownych mieszkańców.
- Łazienki to z kolei reprezentacyjny park miasta, miejsce spacerów państwa z dobrego towarzystwa, między innymi Izabeli Łęckiej.
- Stare Miasto, dziś najdroższa dzielnica Warszawy, wtedy było miejscem zamieszkania drobnomieszczaństwa. To tu wychował się Rzecki.
- Powiśle – dzielnica biedoty. Tu mieszkają najubożsi bohaterowie powieści. Na znajdującym się tu wysypisku śmieci Wokulski widuje bezdomnych.
O miastach pisali:
- o Warszawie – Prus;
- o Londynie – Dickens;
- o Paryżu – Balzak, Zola;
- o Lourdes – Zola;
- o Rzymie – Zola.
Ciekawostka
Niepokojący żółty…
W opisach przestrzeni miejskiej niezwykle często pojawia się w Lalce kolor żółty. Żółte są kamienice, pałace, szyldy, fasady kościołów, woda w Wiśle, a czasem nawet… niebo. Wszędzie żółty! Przypadek? Obsesja Prusa? Nie, to kolejny przykład mowy ezopowej. Żółty był oficjalnym kolorem carskich urzędów i barwą rosyjskiego herbu państwowego. Rzeczywiście na żółto malowano fasady budynków – tych jednak, w których mieściły się rosyjskie urzędy. Podkreślanie przez Prusa obecności tego koloru w całej Warszawie ma w symboliczny sposób oddać atmosferę miasta okupowanego, gdzie za każdym rogiem czai się szpicel tajnej policji, a całkiem jawnie przejeżdżają konne patrole Kozaków…
Obraz miasta w Lalce Bolesława Prusa i Ojcu Goriot Honoriusza Balzaka.
Społeczeństwo warszawskie w Lalce
Wśród bohaterów Lalki są reprezentanci wszystkich właściwie klas społecznych. Tak jak w wielu innych powieściach realistycznych bohaterowie tworzą prawdziwą panoramę społeczeństwa.
Arystokracja i ziemiaństwo
Towarzystwo lekkoduchów, słabo zainteresowanych czymkolwiek poza przyjemnym spędzaniem czasu. Przykładem rodzina Łęckich – pusta elegantka i naiwny staruszek. Baron Krzeszowski, ożeniwszy się z bogatą mieszczanką, żyje ponad stan – przegrywa w karty, jest rozrzutny, utrzymuje konia wyścigowego. Prócz tego jednak zdarzają się w tym gronie jednostki względnie wartościowe, jak troszczący się, przynajmniej w słowach, o losy polskiej gospodarki książę i prezesowa Zasławska – kobieta rozumna i wrażliwa. Ogólnie jednak arystokracja przedstawiona jest w powieści jako grupa pasożytnicza i aspołeczna – trwoniąca na bzdury swój ogromny majątek, który mógłby lepiej przysłużyć się społeczeństwu.
Bogate mieszczaństwo
Klasa zamożna, dysponująca niemałymi pieniędzmi, zgromadzonymi przez lata dorabiania się. Ludzie interesu, obrotni handlowcy kompletnie lekceważeni przez arystokratów. Są wśród nich postacie paskudne, jak baronowa Krzeszowska, i całkiem sympatyczne, jak choćby radca Węgrowicz.
Inteligencja
To nowa grupa społeczna. Ludzie, którzy zarabiają na życie własnym umysłem. W Lalce przedstawiona z sympatią – w myśl pozytywistycznych ideałów. To przede wszystkim Julian Ochocki, młody, uzdolniony naukowiec, wynalazca. Prócz niego reprezentantem inteligencji jest doktor Szuman.
Drobnomieszczaństwo
Do tej grupy należy cała galeria postaci. Subiekci ze sklepu Wokulskiego z Rzeckim na czele, pokrętny dorobkiewicz Maruszewicz, niezamożna pani Stawska, ajent Szprot. Grupa bardzo zróżnicowana pod względem ambicji i aspiracji: są wśród niej jednostki za wszelką cenę dążące do wybicia się, jak subiekt Mraczewski, ale i pogodzone z losem – jak Rzecki.
Biedota miejska
To na przykład bracia Wysoccy i była prostytutka Maria, którym pomaga Wokulski. Przedstawiona jako warstwa pozostawiona samej sobie, której potrzebna jest pomoc ze strony zamożniejszych. W wypadku wymienionych bohaterów pomoc taka okazuje się zbawienna – dzięki niej mogą stanąć na nogi i rozpocząć nowe życie.
Stanisław Wokulski na dobrą sprawę nie pasuje do żadnej z tych grup. To ubogi szlachcic, który mieszczańskim sposobem dorobił się ogromnej fortuny. W hierarchii społecznej plasuje się gdzieś w okolicy bogatego mieszczaństwa – odróżnia go jednak od niego szlachetne urodzenie. Z drugiej strony nie jest ono jednak wystarczająco szlachetne, by mógł być uważany za równego sobie przez arystokratów.
Bezdomni
Także ich nie zabrakło w tym utworze, choć nie poznajemy imion ani nazwisk bezdomnych. Najbardziej charakterystyczna jest – opisana przez Prusa z naturalistycznym zacięciem – słynna para spółkująca na Gnojnej Górze.
Mniejszości narodowe
Ich także nie brakuje w Warszawie. Prus poświęca im sporo uwagi, przede wszystkim opisując trudności związane z asymilacją.
Żydzi
Grupa pozostająca w społecznej izolacji, głównie z powodu lekceważenia jej przez Polaków. Odrębna obyczajowo i religijnie – żyje niejako równolegle do reszty. Najważniejsze postacie żydowskie w Lalce to przedstawiciele zamożnej i aktywnej rodziny Szlangbaumów, którzy, starając się wtopić w społeczeństwo polskie, nie są przyjmowani przez nie, a zarazem tracą kontakt ze środowiskiem Żydów.
Niemcy
To przede wszystkim rodzina Minclów – solidnych, spokojnych, statecznych mieszczan, którzy powoli gromadzą majątek. Nie wykonują ryzykownych posunięć, są mało dynamiczni, ale dzięki pracowitości i solidności zachodzą w mieszczańskiej hierarchii całkiem wysoko.
.
Kamienica – mikrokosmos
Kamienica Łęckich, o kupno której zabiega, stosując rozmaite fortele, Wokulski, jest w Lalce nie tylko wartościowym i pożądanym przez rozmaite osoby obiektem. To także swoiste literackie laboratorium społeczne. Opisując perypetie jej mieszkańców, Prus tworzy jednocześnie obraz minipiramidy społecznej. Mieszkańcy kamienicy rekrutują się z najróżniejszych warstw społecznych. Na samym dole tej hierarchii znajdują się z jednej strony studenci, z drugiej zaś robotnice. Piętro wyżej mają swoje miejsce przedstawiciele ubogiego mieszczaństwa, jak pani Stawska, jej matka i jej córeczka. Na samej górze plasują się zamożni mieszczanie – reprezentowani tu przez baronową Krzeszowską.
Każda z tych klas ma swoje miejsce w kamienicy. Uwaga jednak! Kolejność pięter, na których znajdują się zajmowane przez nich mieszkania, nie odpowiada kolejności owych pięter w hierarchii społecznej: najubożsi mieszkają na poddaszu z tyłu budynku, najbogatsi na pierwszym piętrze od frontu, a parter przewidziany jest na zakłady usługowe i sklepy.
Lalka Bolesława Prusa jako zwierciadło Warszawy drugiej połowy XIX wieku
Lalka jako powieść o wielkomiejskich procesach społecznych drugiej połowy XIX wieku
W powieści Prusa znajdziemy również świadectwa ważniejszych procesów, jakie zachodziły w społeczeństwach wielkomiejskich drugiej połowy wieku. Oto najważniejsze z nich.
- Upadek arystokracji
Stały odpływ gotówki, jaki przeżywają przedstawiciele tej warstwy, od czasu uwłaszczenia chłopów szczególnie mocno daje im się we znaki. Przestało istnieć podstawowe źródło ich finansowania. Nadchodzi koniec próżniaczego życia. Przetrwają tylko ci, którzy sensownie zainwestują resztki pieniędzy i zajmą się interesami. Do tego jednak większość arystokratów – wychowanych w pogardzie dla pracy i handlu – nie jest przygotowana. Widać to choćby na przykładzie zachowania Łęckich, którzy, by żyć na dawnej stopie, muszą wyprzedawać swój majątek, a nawet rodowe pamiątki, ale nie myślą o nowych sposobach zdobywania pieniędzy. No, może poza bogatym zamążpójściem Izabeli.
- Rosnąca rola mieszczaństwa
To ta grupa społeczna skupia teraz w swoich rękach większość kapitału. Prawdziwe zyski przynosi już nie gospodarka ziemska, ale handel, przemysł i obrót pieniędzmi. Mieszczanie więc bogacą się i już niedługo to oni decydować będą o losach światowej gospodarki. Na Zachodzie proces ten zaczął się znacznie wcześniej, właściwie nawet o kilkaset lat – w Polsce rola mieszczaństwa wzrasta dopiero w XIX wieku.
- Kształtowanie się inteligencji jako nowej grupy społecznej
Coraz większa liczba ludzi znajduje teraz zatrudnienie w zawodach związanych z szeroko pojętą pracą umysłową. Naukowcy, nauczyciele, lekarze, prawnicy – to przedstawiciele zawodów coraz bardziej potrzebnych nowoczesnemu społeczeństwu. Zawody inteligenckie – jeszcze niedawno traktowane jak nieco lepsza forma służby bogatym – teraz zyskują społeczny prestiż i szacunek.
- Narastanie nastrojów antysemickich
Pod koniec XIX wieku w całej Europie rodzą się tendencje skrajnie nacjonalistyczne, a wraz z nimi antysemickie. Na przykładzie stosunku Polaków do rodziny Szlangbaumów możemy obserwować rosnący wówczas szowinizm, lęk przed innością uzasadniany pseudoargumentami ekonomicznymi.
Zobacz:
Miasto, miłość, los – trzy przestrzenie w Lalce Bolesław Prusa
W jaki sposób i przez kogo realizowany jest w Lalce program pozytywistów?