Stanisław Wokulski

„Stopiło się w nim dwóch ludzi: romantyk sprzed roku sześćdziesiątego i pozytywista z siedemdziesiątego”.

Te często cytowane słowa Szumana o Stanisławie Wokulskim pokazują głównego bohatera Lalki jako człowieka „zawieszonego” między dwiema epokami. Pewnie dlatego jest on pełen sprzeczności: jednocześnie marzyciel i realista, werteryczny kochanek i naukowiec, idealista i trzeźwy kapitalista, dorobkiewicz. Z romantyzmem łączy go także biografia (powstanie, Syberia), uczuciowość, nadwrażliwość, skłonność do depresji, indywidualizm. Pozytywis­tycznymi cechami są jeszcze kult pracy, realizowanie haseł pracy u podstaw i pracy organicznej, tolerancja.

Czy jednak można w ogóle pogodzić ze sobą dwie tak odległe światopoglądowo epoki?

Mieszanka sprzecznych cech sprawia, że Wokulski jest człowiekiem nieprzeciętnym. Przeżywa duchowe rozterki, nie wie, co powinien w życiu wybrać. Skomplikowana osobowość przyczynia się także do samotności bohatera. Inni ludzie zazwyczaj błędnie oceniają jego postępowanie, a i on sam nie może odnaleźć duchowej harmonii. Wokulski nigdy właściwie nie jest z siebie zadowolony. Nie ceni zdobytego majątku, marginalizuje swoje sukcesy w interesach – jego zdaniem są mniej ważne niż praca naukowa, walka narodowowyzwoleńcza czy… zdobycie serca Izabeli.


Znaczenie postaci

Stanisław Wokulski to jedna z najciekawszych postaci w polskiej literaturze. Wymyka się stereotypowym ocenom i wszelkim uproszczeniom; czytelnik silnie przeżywa jego rozterki. I nie zależy to od epoki! Prus dokonał głębokiej analizy psychiki tego bohatera – analizując emocje Wokulskiego, można niemało dowiedzieć się o tajemnicach ludzkiej duszy. Także problemy bohatera Lalki są uniwersalne – nieszczęśliwa miłość, samotność, kłopoty z wyborem życiowej drogi zdarzają się przecież w każdych czasach. Jego losy zachęcają do refleksji nad sytuacją jednostki w społeczeństwie. Wokulskiego możemy uznać za bezwolną „lalkę” (tytuł!) w rękach Izabeli czy też arystokracji, za aktora, który udaje kogoś, kim naprawdę nie jest. Z drugiej strony bohater jest także kimś, kto umiał przekroczyć społeczne ograniczenia, człowiekiem przedsiębiorczym i dynamicznym. Jego nieszczęśliwa miłość do Izabeli stała się niemal kulturowym mitem.

Biografia Stanisława Wokulskiego może być też źródłem wiedzy o typowych losach „pokolenia przejściowego” między romantyzmem i pozytywizmem. Tak jak wielu innych wychował się na wierszach Mickiewicza i hasłach walki o wolność ojczyzny, wziął udział w powstaniu styczniowym, które przyniosło ostateczne rozczarowanie ideami romantyzmu, przeżył zesłanie, a później musiał odnaleźć się w zmienionej sytuacji ekonomicznej i społecznej.


Charakterystyka Stanisława Wokulskiego

  • Wiek: dojrzały (45 lat)
  • Stan cywilny: wdowiec z pięcioletnim stażem małżeńskim. Beznadziejnie zakochany w arystokratce, pannie Łęckiej.
  • Wygląd: cokolwiek sztywny, twarz surowa, wzrok, który Izabela uznała za posępny (ale już Stawska mówiła: „co za oczy…”). Ważny szczegół: czerwone ręce odmrożone w czasie przymusowego pobytu na Syberii.
  • Zainteresowania: Izabela, Izabela i jeszcze raz Izabela. Ale zaraz po niej nauka, na przykład marzenia o machinach latających. Tak naprawdę Wokulski ciągle miotał się, nie wiedząc, co w życiu wybrać. Paradoksalnie największe sukcesy odnosił w dziedzinie, która go najmniej pociągała – w robieniu interesów.
  • Ulubiona rozrywka: zakopywanie się w naukowych książkach. Czytanie nie do końca wyszło mu jednak na zdrowie – któregoś razu rzucił o ścianę poezjami Mickiewicza, bo z nich właśnie wziął beznadziejnie romantyczne postrzeganie miłości. Chodzenie do teatru czy na spacery do Łazienek, Wokulski polubił dopiero, gdy się zakochał (tam mógł spotkać Izabelę…).
  • Znajomość języków: dla Łęckiej zdecydował się na intensywny kurs angielskiego i gdyby nie to, być może ożeniłby się z ukochaną. Niestety, zrozumiał rozmowę panny ze Starskim, z której wynikało, że wciąż ze sobą romansują. Pozostało tylko powiedzieć: „Farewell, miss Iza, farewell!”.
  • Cechy: wiele sprzeczności. Skryty, dumny, zasadniczy, niektórym wydaje się gburowaty. Znakomicie radził sobie w interesach, ale stracił głowę przy Izabeli. Umiał być czuły i delikatny, choć wstydzi się tych chwil słabości.

Biografia Stanisława Wokulskiego

Stanisław Wokulski był synem zubożałego szlachcica. Ojciec, żyjący marzeniami o odzyskaniu majątku ziemskiego, źle patrzył na naukowe zainteresowania młodego Stanisława. Ale ten był uparty – pracował w winiarni Hopfera, a nocami uczył się. Poszedł do Szkoły Przygotowawczej, a potem do Szkoły Głównej – wyż­szej uczelni otwartej w Warszawie w 1862 r. Studia rzucił, aby wziąć udział w powstaniu styczniowym. Jak mówił po latach radca Węgrowicz: „Gotował wraz z innymi to piwo, które do dziś dnia pijemy, i sam w rezultacie oparł się aż gdzieś koło Irkucka”. Z zesłania na Syberię wrócił w roku 1870. Zamieszkał na Starym Mieście i żył pół roku za przywiezione 600 rubli (kupował za nie „dużo książek, ale mało jedzenia”). Potem zaczął szukać zajęcia, ale „kupcy nie dali mu roboty, gdyż był uczonym, a uczeni nie dali mu także, ponieważ był eks-subiektem”. Dopiero dzięki pomocy Rzeckiego Wokulski dostał posadę w sklepie Minclów.

Pół roku później

Wokulski ożenił się z wdową po Janie Minclu – Małgorzatą. „Sprzedał się starej babie” – komentowali ludzie. Małżeństwo dla pieniędzy nie jest zresztą ostatnim kontrowersyjnym faktem z życia Wokulskiego… Małgorzata traktowała męża z przesadną, hałaśliwą czułością i „stopniowo lew przerabiał się na wołu”. Wokulski całe dnie spędzał w sklepie, przestał zajmować się nauką. Po pięciu latach małżeństwa owdowiał – Małgorzata zmarła prawdopodobnie na zakażenie krwi, gdy wytarła się od stóp do głów jakimś płynem, który miał jej przywrócić świeżość i urodę.

Po śmierci żony Wokulski zaczął stronić od ludzi, bez efektu próbował wrócić do naukowych zainteresowań. Rzecki niemal siłą wypchnął go kiedyś do teatru. To okazało się przełomem w życiu bohatera. Wokulski zobaczył Izabelę Łęcką i w wieku 45 lat po raz pierwszy zakochał się bez pamięci. Wiedział, że uda mu się zbliżyć do pięknej arystokratki tylko wówczas, gdy będzie dostatecznie bogaty. Zaryzykował i udało mu się. Wielki majątek zrobił na dostawach wojennych w czasie wojny rosyjsko-tureckiej. Odziedziczone po żonie 30 tysięcy rubli zmienił w 300 tysięcy i po powrocie do Warszawy robił wszystko, by zbliżyć się do Izabeli.

Starał się przypodobać arystokratycznemu towarzystwu, upodobnić do niego: kupił powóz i jeździł na spacery do Łazienek, chodził do teatru i na wyścigi, dawał hojne datki na dobroczynność. Kontrowersyjne okazały się sposoby, jakimi Wokulski pragnął zyskać uczucie Izabeli. Swą miłość wyrażał poprzez „ekonomiczne osaczenie” – wykupił serwis i weksle Tomasza Łęckiego, zawyżył cenę, za jaką kupił kamienicę, nawet spółkę do handlu ze Wschodem traktował jako sposób zbliżenia się do ukochanej i dyskretnego zapewnienia jej środków do życia. Te posunięcia wydawały się postronnym obserwatorom irracjonalne.

Dlaczego Stanisław Wokulski narażał się na straty?

Bo pieniądze nie miały dla niego znaczenia. Jednocześnie bohater miał świadomość, że dzięki nim może pomóc wielu potrzebującym. I robił to: pożyczył pieniądze Wysockiemu, zabrał do Warszawy Węgiełka, pomógł Marii w porzuceniu prostytucji. To działalność pozytywisty, podobnie jak założenie nowego sklepu czy interesy z Suzinem w Paryżu. Wyjazd do Francji przyniósł Wokulskiemu nowe rozterki. Spotkanie z naukowcem Geistem sprowokowało go po raz kolejny do pytania, co jest w życiu najważniejsze. „Rozum ciągnął go do Geista, serce do Warszawy”. A przecież wyjazd do Paryża był właściwie ucieczką od Izabeli – niesprawiedliwie oceniającej kupno kamienicy i otwarcie flirtującej ze Starskim. Wokulski wybrał miłość i po powrocie dalej adorował ukochaną. Gdy spotkali się w majątku prezesowej Zasławskiej, panna Łęcka dała mu nadzieję na odwzajemnienie miłości.

Po kilku miesiącach Stanisław stał się oficjalnym narzeczonym Izabeli (trochę pomógł w tym wybuch zazdrości o skrzypka Molinariego). By być godnym ukochanej, zrezyg­nował ze sklepu. Nie było mu jednak dane małżeńskie szczęście. W czasie podróży do Krakowa stał się świadkiem rozmowy Izabeli ze Starskim. Wynikało z niej, że narzeczona wcale go nie kocha… Zrozpaczony Wokulski próbował popełnić samobójstwo – z torów ściągnął go dróżnik, brat Wysokiego, któremu kiedyś pomógł. Cóż jednak znaczy ocalenie życia, gdy bohater stracił jego sens i cel?

Wokulski nie chciał więcej widzieć Izabeli. Zrezygnował z wszelkiej działalności, podzielił majątek… i znikł. Co się z nim dalej działo? Nie wiadomo. „Wyjechał do Odessy, stamtąd ma zamiar udać się do Indyj, z Indyj do Chin i Japonii, a później przez Ocean Spokojny do Ameryki…”. „Pachciarz z Zasławka mówił Szlangbaumowi, że furman nieboszczki prezesowej widział niedawno Wokulskiego w lesie zasławskim”. Może więc bohater popełnił tam samobójstwo w ruinach zamku? A może wyjechał do Geista, by razem z nim prowadzić badania naukowe? To już na zawsze musi pozostać zagadką.


Ważne momenty w życiu Stanisława Wokulskiego

  • Zesłanie – Wokulski nie rozpamiętywał swojego udziału w powstaniu styczniowym. Owszem, walczył, a potem trafił na zesłanie. Dopiero przyszłość pokazała, jak ogromny wpływ miało to na dalsze losy Stanisława. Na Syberii poznał wielu naukowców, a także Suzina – rosyjskiego kupca, który pomógł mu zrobić majątek.
  • Spotkanie Izabeli w teatrze – miłość od pierwszego wejrzenia, która całkowicie odmieniła życie Wokulskiego.
  • Poznanie Geista – przypomnienie o naukowych zainteresowaniach i nasilenie rozterek – czy Izabela jest warta rezygnacji z nauki?
  • Podsłuchanie rozmowy Izabeli i Starskiego w pociągu – bolesna świadomość, że prawdziwej miłoś­ci nie da się kupić. I rozczarowanie, po którym bohater próbował popełnić samobójstwo.
  • Zniknięcie bohatera – porzucenie dotychczasowego życia to także moment przełomowy, choć nie wiadomo, co po nim następuje. Może śmierć, może poświęcenie się nauce, może podróż dookoła świata?

 

Stanisław Wokulski o sobie samym

Wokulski to człowiek o wyjątkowo bogatym życiu wewnętrznym. Gwałtownie ścierają się w nim różne sprzeczności. Raz rzuciłby wszystko dla Izabeli, kiedy indziej widzi śmieszność swych zalotów. Realistyczna ocena wydarzeń sąsiaduje z idealizmem, niemal naiwnością. Wokulski nie rozumie sam siebie, a jednocześnie jest wobec siebie bardzo wymagający. Dzięki temu wszystkiemu nie jest bohaterem papierowym, ale prawdziwym, żywym.

  • Co mnie obchodzą jakieś teorie oszczędności, gdy czuję ból w sercu?
    Wiem (…) – że świnia jestem. Ale (…) jeszcze najmniejsza z tych, jakie tu u was cieszą się publicznym szacunkiem.
  • Jestem człowiek zmarnowany. Miałem ogromne zdolności i energię, lecz – nie zrobiłem nic dla cywilizacji.
  • Handel… ja i handel!… I oto ja zgromadziłem przeszło pół miliona rubli w ciągu dwu lat, ja zmieszałem się z ekonomicznymi szulerami, postawiłem na kartę pracę i życie, no… i wygrałem… Ja – idealista, ja – uczony, ja, który przecie rozumiem, że pół miliona rubli człowiek nie mógłby wypracować przez całe życie, nawet przez trzy życia…
  • Co tu się łudzić: ona i ja to dwa różne gatunki istot, naprawdę jak motyl i robak. Mam dla jej skrzydeł opuszczać swoją norę i innych robaków?… To są moi – ci, którzy leżą tam na śmietniku, i może dlatego są nędzni, a będą jeszcze nędzniejsi, że ja chce wydawać po trzydzieści tysięcy rubli rocznie na zabawę w motyla. Głupi handlarzu, podły człowieku!…


Bohater a inne postacie utworu

  • Izabela Łęcka – ukochana Wokulskiego. Dla niej zdobył majątek, uczył się angielskiego, opłacał klakierów na występie Rossiego, sprzedał sklep. Stosunek Izabeli do Wokulskiego był zmienny. Raz wstydziła się go i nazywała „pniem z czerwonymi rękami”, w innym momencie uważała za niepospolitego człowieka. Po rozstaniu z Wokulskim i zerwaniu zaręczyn przez marszałka wstąpiła do klasztoru.
  • Ignacy Rzecki – stary subiekt, który prowadził sklep Wokulskiego. Idealizował swego przyjaciela i często nie rozumiał jego postępowania. Na przykład dopatrywał się konspiracji politycznej w działaniach, które miały doprowadzić do zdobycia panny Łęckiej.
  • Suzin – rosyjski kupiec, wspólnik i przyjaciel Wokulskiego jeszcze z Syberii. Dzięki jego pomocy bohater zdobył majątek.
  • Helena Stawska – opuszczona przez męża matka małej Helenki. Wokulski pomagał jej, a ona była w nim zakochana.
  • Szuman – przyjaciel Wokulskiego. Spolonizowany Żyd, podobnie jak Stanisław interesujący się nauką (badał włosy) i rozumiejący jego nieszczęśliwą miłość (przed laty sam próbował popełnić samobójstwo po śmierci narzeczonej). Najlepszy komentator losów bohatera.
  • Węgiełek, Wysocki i jego brat dróżnik, była prostytutka Maria – biedacy, którym Wokulski pomógł odmienić trudny los.
  • Prezesowa Zasławska – miała do Wokulskiego szczególny sentyment. Także dlatego, że przed laty wielka nieszczęśliwa miłość łączyła ją ze stryjem Stanisława.
  • Kazimierz Starski – młody arystokrata, którego Wokulski szczerze nie cierpiał za jego flirtowanie z Izabelą.
  • Julian Ochocki – arystokrata podobnie jak Wokulski zafascynowany nauką.
  • Geist – inny naukowiec, którego bohater spotkał w Paryżu.


Bohater a inne postacie literackie

  • Hamlet (tytułowy bohater tragedii Williama Szekspira) – idealista, który nie umie podjąć decyzji.
  • Werter (Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego), Giaur (tytułowy bohater powieści poetyckiej George’a Byrona), Gustaw z IV cz. Dziadów Adama Mickiewicza – tak samo kochają i cierpią.
  • Tomasz Judym (Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego) – niezrozumiany przez otoczenie i podobnie jak Wokulski zawieszony między grupami społecznymi.

 

O utworze źródłowym

„Kto Lalkę przeżył, wiele przeżył” – pisał Bolesław Prus o swej najważniejszej powieści. Utwór został wydany w formie książkowej w roku 1890 (wcześniej drukowano go w odcinkach w Kurierze Codziennym). Pisarz dokonuje w nim wnikliwej oceny współczesnego sobie społeczeństwa, pesymistycznie omawia realizację pozytywistycznego programu. Prus zadaje „wielkie pytania epoki”, ale nie daje jednoznacznych odpowiedzi. Jego powieść raczej prowokuje do refleksji.

Lalka ma także nowatorską formę – pisarz przełamuje konwencję realistyczną (m.in. poprzez wprowadzenie Pamiętnika starego subiekta), łączy różne odmiany powieści. Utwór jest romansem, powieścią społeczno-obyczajową, polityczną, egzystencjalną, nawet science-fiction (tak można zinterpretować motyw metalu lżejszego od powietrza). Wielką zaletą Lalki jest umiejętność wykreowania bohaterów żywych, sugestywnych, na długo zapadających w pamięć czytelnika.

 

Tematy, przy których można wspomnieć Stanisława Wokulskiego

  • uczucia: miłość, przyjaźń, współczucie itd.;
  • idealizm, kompromisy, życiowe rozczarowania, stracone złudzenia;
  • pieniądze: nędza i bogactwo, sposoby zdobywania majątku, kariera;
  • samotność, niezrozumienie człowieka przez innych i przez siebie samego;
  • wpływ literatury na jednostkę.

Lalka – Bolesław Prus

Dzieło: Lalka

Autor: Bolesław Prus

Czas i miejsce akcji

Wydarzenia ukazane w powieści rozgrywają się od początku 1878 r. do października 1879 roku. Ponadto w Pamiętniku starego subiekta przywołane zostały wydarzenia o wiele wcześniejsze: Wiosna Ludów i powstanie styczniowe. Akcja dzieje się w Warszawie, ale także w Zasławku (majątku prezesowej Zasławskiej) i w Paryżu.

Co to za typ bohatera?

  • Bohater, który łączy w sobie cechy romantyka (wielka, „duchowa” miłość, idealizowanie wybranki, próba samobójcza, walka w powstaniu) i pozytywisty (doskonały handlowiec i przedsiębiorca, zainteresowany nauką, praktykuje filantropię i pracę u podstaw).
  • Bohater skomplikowany, o bogatej osobowości.
  • Pół romantyk, pół pozytywista.
  • Przedstawiciel tzw. straconego pokolenia.

Pojęcia związane z Wokulskim

  • Powieść o trzech pokoleniach idealistów (Stanisław Wokulski reprezentuje „średnie” pokolenie – pozostałych dwóch reprezentantów pokoleń idealistów to Ignacy Rzecki i Julian Ochocki).
  • Realizm – prezentacja bohatera literackiego w jego codziennym życiu, zgodnie z przyjętymi wyobrażeniami o świecie i zasadą prawdopodobieństwa. Jako kierunek literacki realizm ukształtował się we Francji w połowie XIX w., np. w powieściach Balzaka. W Polsce pojawił się najpierw w publicystyce, a dopiero potem w powieści. Bolesław Prus pisał, że realizm „z rzeczywistości wydobywa treść piękna i uczy ją odnajdywać w życiu codziennym. Po raz pierwszy realizm jako termin historycznoliteracki pojawił się po raz pierwszy w Historii literatury polskiej Piotra Chmielowskiego (1900 r.) na określenie prądu literackiego po 1863 r.
  • Powieść realistyczna – miała za zadanie dawać wierny, społeczno-obyczajowy obraz świata, prezentować panoramę społeczeństwa, czasem miasta czy innego miejsca. Czołowi przedstawiciele realizmu to Honoriusz Balzak, Gustaw Flaubert, Lew Tołstoj. W Polsce zaś będą to: Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz i Eliza Orzeszkowa.
  • Język ezopowy – formułowanie wypowiedzi w taki sposób, aby jej treści zostały czytelnikowi zasugerowane w sposób zaszyfrowany, utajniony, nie wprost. Język ezopowy był stosowany w czasach niewoli i zaborów, by zmylić zaborcę i cenzora – np. w Lalce wspomnienie o czerwonych rękach Wokulskiego to nie tylko ukazanie defektu urody tego przystojnego mężczyzny – to przede wszystkim zasugerowanie, że walczył w powstaniu i za tę działalność patriotyczną został zesłany na Syberię. Pamiątką ze zsyłki są odmrożone ręce.

Stanisław Wokulski symbolizuje:

  • reprezentanta przejściowego pokolenia między romantyzmem a pozytywizmem;
  • idealistę;
  • pół romantyka, pół pozytywistę.

Skąd czerpiemy wiedzę o Wokulskim?

Nie tylko – a może nawet w niewielkim stopniu – z relacji wszechwiedzącego narratora w trzeciej osobie. Prus zastosował narrację polifoniczną – zestawia wiele subiektywnych wypowiedzi o Wokulskim, wprowadza „poetykę plotki”. Wiedza innych osób, które się o nim wypowiadają, jest niepełna, nie znają jego psychiki, nie rozumieją przyczyn takiego a nie innego postępowania. W ocenie kierują się społecznymi stereotypami albo emocjami (np. Rzecki idealizuje Wokulskiego). Takie zestawienie pozytywnych i negatywnych opinii pozwala Prusowi podkreślić niejednoznaczności postawy bohatera – Wokulskiego nie udaje się zaszufladkować. Ostateczna ocena postawy bohatera zależy od czytelnika. Dla samego Wokulskiego te stronnicze, często niesprawiedliwe opinie były przyczyną bolesnych rozterek, a w rezultacie przyczyniły się do życiowej klęski.

Zobacz:

Przedstaw dzieje Stanisława Wokulskiego – głównego bohatera Lalki

Jak kształtowała się osobowość Stanisława Wokulskiego?

Wokulski – romantyk czy pozytywista?

Rola miłości w życiu Wokulskiego. Czy odegrała ona rolę konstruktywną czy raczej destruktywną?

Jakie warstwy znaczeniowe Lalki możesz wymienić?

Przedstaw dzieje Stanisława Wokulskiego – głównego bohatera Lalki Bolesława Prusa.

Wokulski, Orzelska – ważni bohaterowie prozy pozytywizmu

Idealiści i marzyciele wielkiej prozy realizmu – pani Bovary, Wokulski, Rzecki. Ich marzenia i rozczarowania, Twoje opinie o idealizmie.

Stanisław Wokulski – bohater pozytywistyczny czy romantyczny?